В.О.Каратаев “Оҕо Тулаайах” олоҥхотугар хатылааһыны туттуу

“Кэбээйи улууһа” МТ, Арыктаах нэһилиэгэ

МҮТ “Арыктаах сүрүн үөрэхтээһинин оскуолата”

В.О.Каратаев “Оҕо Тулаайах” олоҥхотугар

хатылааһыны туттуу

Үлэни толордо:

Арыктаах оскуолатын

7 кылааһын үөрэнээччитэ

Ноговицына Сахаайа

Салайааччы: Николаева Н.Д.

2015 с

Иһинээҕитэ

1. Киириитэ..........................................................................................................................3

   1. Олоҥхо өйдөбүлэ.............................................................................................................4

   2. Олоҥхоһут В.О. Каратаев олоҕо, айар үлэтэ уонна “Оҕо Тулаайах” олоҥхо ...6

   3. Хатылааһын өйдөбүлэ.....................................................................................................7

2. Сүрүн чааһа. Хатылааһын “Оҕо Тулаайах ”олоҥхоҕо...............................................8

1. Дорҕоону хатылааһын.....................................................................................................8

2. Синонимы туттуу.............................................................................................................9

3. Биир тылы хатылааһын.................................................................................................12

4. Кэрчигинэн хатылааһын.................................................................................................16

1. Түмүк................................................................................................................................17

2. Туһаныллыбыт литература.............................................................................................18

Сыһыарыылар..............................................................................................................................19

Ι бас. Киириитэ

Түүр тылларын уопсай тутулун биир бэлиэ уратыта – хатылааһын. Бу саха тылыгар киэҥник көстөрүн, тылы уонна литератураны чинчийээччилэр бигэтик бэлиэтииллэр. Бөдөҥ тюрколог Е.И.Убрятова тыл олоҕун хатыланыыта тыл суолтатын күүһүрдэрин туһунан икки ыстатыйатыгар анаан суруйбуттаах.

Үлэ темата: В.О.Каратаев “Оҕо Тулаайах” олоҥхотугар хатылааһыны туттуу.

Чинчийии барыма: Василий Осипович Каратаев “Оҕо Тулаайах” олоҥхото.

Чинчийии предметэ: олоҥхоҕо хатылааһыны туттуу.

Үлэ сыала:

1. Хатылааһын ньымса ньыма буоларын В.О.Каратаев “Оҕо Тулаайах” олоҥхотун нөҥүө көрдөрүү.

2. Хатылааһын олоҥхо тылын киэргэтэр уус-уран көрүҥ буоларын бигэргэтии.

Үлэни суруйууга маннык соруктары туруоруннум:

1. В.О.Каратаев олоҕун, айар үлэтин кытта билсиһии;

2. “Оҕо Тулаайах” олоҥхону ааҕыы;

3. Үлэ матырыйаалын хомуйуу;

4. Үлэни суруйуу.

Үлэ сонуна:

Хатылааһыны саҥарар саҥаҕа туттуу тыл мөлтөҕүн, сыппаҕын бэлиэтиир дииллэр. Онтон бу уус-уран көрүҥ киһи тыла баайын көрдөрөрүн туһунан ким да эппэт. Олоҥхо тылын баайын төһө элбэх хатылааһын туттуллубутунан сыаналаатахха, олоҥхоһут дьиҥ чахчы баай тыллаах – өстөөх диэн сыаналыахха сөп дии саныыбын. Билиҥҥи кэмҥэ, төрөөбүт тылынан саҥарар киһи аҕыйыыр, нууччатымсыйыы барар. Саха тылын сайыннарыыны норуот тылынан уус-уран айымньытыгар болҕомтону тардыыттан саҕалыахха наада. Сахалыы ааҕар, толкуйдуур киһи тылын умнубат. Бу үлэм олоҥхо тылыгар болҕомтону тардыа, кими эрэ интэриэһиргэтиэ диэн сыаллаах суруйдум.

Үлэ барыла: хатылааһыны таба тутуннахха, кини олус табыгастаах, ньымса ньыма. Тыл баайын, муҥура суоҕун көрдөрөр.

Научнай тирэх: “Төрөөбүт тыл уонна литература” научнай сурунаалга тыл үөрэҕин кандидата Винокуров И.П. таһаарбыт ыстатыйата.

1. Олоҥхо өйдөбүлэ.

Тыл искусствота бэрт былыргыттан баара биллэр. Үгүс үйэлэр усталарыгар норуот аата-ахсаана биллибэт эгэлгэ ырыалары-тойуктары, таабырыннары, чабырҕахтары, остуоруйалары, сэһэннэри, олоҥхолору айбыта. Норуоттар итинник айымньыларын фольклор атыннык эттэххэ норуот тылынан уус-уран айымньыта диэн ааттыыллар.

Саха фольклорун муҥутуур чыпчаалынан былыргы бухатыырдар хорсун сырыыларын, геройдуу охсуһууларын хоһуйан көрдөрөр сүдү эпическэй айымньы – олоҥхо буолар. Үгэс курдук бэйэлэрин геройдарын аатынан ааттаммыт бу айымньылар бэрт бөдөҥнөр, 3-4 тыһыынчаттан 20-25 тыһыынчаҕа тиийэ поэтическай строкалаах буолаллар. Олоҥхолор фольклор атын жанрдарыттан бөдөҥнөрүнэн эрэ буолбакка, темаларын ис хоһоонунан уратылаахтар.

Үөрэхтээхтэр сабаҕалыылларынан, олоҥхо сороҕо бэрт былыр, сахалар төрүттэрэ быдан соҕуруу, сылаас нүөл айылҕалаах дойдуга олороллорун саҕана, үөскээбит буолуохтаах. Олоҥхо тылыгар-өһүгэр даҕаны сахалар хаһан эрэ итии дойдуга үүнэр үүнээйилэри, үөскүүр кыыллары билэллэрин туһунан суол-иис элбэхтик сөҥөн хаалбыт. Холобур: баабыр кыыл, кулан ат, тэбиэн, хахай, луо балык, бурдук, о.д.а. Биллэн турар, олоҥхо үөскэҕэ, сүрүн матыыптара соҕурууттан да силис тардар буоллахтарына, кини дьиҥнээх эпическэй айымньы буолан сайдыыта, ситэн-хотон тахсыыта Лена орто сүүрүгэр саха омуга олохсуйан тарҕаныытын кытта ситимнээх буолуон сөп.

Олоҥхо уобарастара уонна сюжеттара сүнньүнэн саха норуотун былыргы историятыттан силис тардаллар. Кинилэр олоххо сырдык уонна хараҥа, үтүө уонна мөкү охсуһуутун уустаан-ураннаан көрдөрөллөр. Үтүө, сырдык барыта айыы бухатыырын аатын кытта ситимнээх, оттон куһаҕан, хараҥа диэки тардыстыы абааһы бухатыырын уобараһыгар бэриллэр. Олоҥхо геройдара кыайыыга кытаанах дьулуурдаахтарын, эппит тылларын кэспэттэрин, төрөөбүт дойдуга тапталларын көрдөрөллөр.

Онон төрөөбүт дойдуга тапталы, аймах дьон көҥүллэрин көмүскээһини ытык иэс курдук өйдөөһүнү иитэр буолан, олоҥхо сырдыкка ыҥырар патриотическай айымньы. Кини саха духовнай культуратын чулуу айымньыта, саха фольклорун уус-уран баайын барытын түмэр. Ол курдук олоҥхоҕо былыргы үгэстэр, сиэр-туом ойуулааһыннара, тойуктара, алгыстар, кырыыстар, өс хоһоонноро, ох тыллар – бары киирсэллэр.

Эгэлгэ эпитеттар, сонун метафоралар, тулалыыр эйгэттэн ылыллыбыт эҥин тэҥнээһиннэр, үгүс дьүһүннүүр уонна тыаһы үтүктэр тыллар олоҥхо тылын-өһүн киэргэтэллэр.

Олоҥхо – Саха сиригэр барытыгар тарҕаммыт жанр. Биир олоҥхо хас да варианнаах.

Композиция (тутул) өттүттэн ыллахха, бары олоҥхо үгэс курдук хас да чаастан турар.

Киириитэ – олоҥхо сирин-дойдутун, бухатыыр төрдүн-ууһун, дьиэтин-уотун, таҥаһын-сабын, бэйэ бодотун, о.д.а. ойуулааһын. Охсуһуу төрүөтэ – абааһы бухатыыра кэлэн уоран-талаан, атаҕастаан барыыта, айыы бухатыыра ону иэстэһэ, айыы дьонугар көмөҕө эбэтэр бэйэтэ хорсун сырыыларга, кэргэн кэпсэтэ аттаныыта. Түмүгэ – бухатыыр кыайан-хотон дьиэтигэр-уотугар төннүүтэ.

Олоҥхону толорууга ити бэрээдэк тутуһуллар.

Олоҥхо чахчы идэтийбит, саха уус-уран тылын баһылаабыт, дьону сэргэҕэлэтэр кэрэ куоластаах уонна ону сатаан туһанар киһи – олоҥхоһут толорор. Норуот тылынан уус-уран айымньытын бу көрүҥүн соҕотох киһи толорор, онон кини айылҕаттан айдарыылаах артист буолуохтаах. Олоҥхону киэһээ өттүгэр, дьон мустубут сиригэр, урууларга, муҥхаҕа, о.д.а. истэллэрэ.

Аатырбыт олоҥхоһуттар дьон-сэргэ ытыктабылын ылыахтарын ылаллара. Норуот кинилэри умнубат, өлбүттэрин да кэннэ тыыннаах номох оҥостон кэриэстиир. Холобур: Амматтан – Т.В.Захаров-Чээбий, Мэҥэ-Хаҥаластан – Н.А.Абрамов-Кынат, Уус-Алдантан – Д.М.Говоров, Бүлүүттэн – С.Каратаев-Ырыа Дыгыйар, Тааттаттан – Табаахырап, Чурапчыттан – И.Г.Тимофеев-Теплоухов.

1. Олоҥхоһут В.Каратаев олоҕо, айар үлэтэ уонна “Оҕо Тулаайах” олоҥхо

Василий Осипович Каратаев тохсунньу 14 күнүгэр 1926 сыллаахха Бүлүү улууһун Бороҕон нэһилиэгэр төрөөбүтэ. Кини төрөөбүт сиригэр-уотугар уонна ыаллыы сытар нэһилиэктэригэр улахан олоҥхоһуттар, кэрэхсэнэр кэпсээнньиттэр, сэргэх сэһэнньиттэр элбэхтэрэ. Кыра уолчаан сылдьан ону сыыска түһэрбэккэ, кинилэр сыҥаахтарын анныгар киирэн олорон истэрэ. Устунан кинилэри үтүктэн үөлээннээхтэрин ортотугар олоҥхолуурга холоноро.

Оҕо сылдьан ордук чорботон кэрэхсээн истибит олоҥхоһута Трофим Петрович Гоголев – олоҥхоһут Доропуун. Василий Осипович кинини олоҥхоҕо уһуйбут учууталынан өрүү ахтар.

Ааспыт үйэ 50-с сылларыгар холкуоска булчутунан үлэлии сылдьан, Үөһээ Бүлүү Туобуйатыгар хас да сыл кыстаабыта. Онно үс кыһыны быһа Бүлүү эбэҥкитэ Саҥыйах Сэмэн олоҥхолуурун истибитэ. Бу “Оҕо Тулаайах” олоҥхону эмиэ киниттэн ылыммыта. Армияҕа сулууспалаан баран тутааччынан үлэлээбит, уус-уран самодеятельность кыттааччыта этэ.

1979 сыллаахха Казахстаҥҥа Алма-Ата куоракка “Эпос музыката” Бүтүн союзтааҕы научнай конференция ыытыллыбыта. Конференция үлэтигэр дойду улахан учуонайдара араас темаҕа дакылаат оҥорбуттара. Сойууһунай, автономнай республикалартан эпоһы бастыҥ толорооччулар түмсүбүттэрэ. Ол түһүлгэҕэ Саха сириттэн профессор А.Е.Мординов, Саха Республикатын народнай артыыһа Г.Г.Колесов, олоҥхоһут В.О.Каратаев кыттыбыттара.

1982 сыллаахха магнитофоҥҥа “ОҕоТулаайах”, “Эрбэхтэй Бэргэн”, “Модун Эр Соҕотох” олоҥхотун уһултарбыта.

“Оҕо тулаайах” олоҥхо

Олоҥхоһут Василий Осипович Каратаев оскуола оҕолорун кытта көрсүһүүлэргэ үксүгэр бу олоҥхону оҕорҕоон толороро. Истээччилэр даҕаны кылгас, тэттик олоҥхону бухатыыр мүччүргэннээх сырыыларын туһунан соччо-бачча уһата-кэҥэтэ барбакка сулбуччу этиллэн иһэрин ылыналлара.

Атын олоҥхолортон уратыта аатыгар да баар. Оҕо Тулаайах бухатыыр ийэтин уонна аҕатын билбэт. Кини оҕото эмиэ тулаайах улаатар.

1. Хатылааһын өйдөбүлэ.

Хатылааһын – тылынан уус-уран айыы ньымаларыттан биир былыргылара. Кини бастакы көстүүтэ дьүөрэ дорҕоонунан саҥарыы, айыы (аллитерациялаах хоһоон) буолар. Биир өйдөбүлү, санааны араастаан хатылаан истээччигэ ордук тиийимтиэ гынар.

Судургутутан эттэххэ, литература теориятыгар ыйыллар үс суол айар албас (повторение, тавтология, параллелизм) сахалыы хатылааһын диэн өйдөнөр. Бу терминнэри нуучча биллиилээх тыл үөрэхтээҕэ С.И.Ожегов бу курдук быһаарар:

Повторение – повторяющееся место, явление. Повториться – произойти, осуществиться еще раз.

Тавтология (греческое tautologéō «говорю то же самое») – повторение того же самого другими словами, не уточняющее смысла.

Параллелизм (от греч.  parallelos параллельный, букв. находящийся или идущий рядом) – сопутствие параллельных явлений, действий, параллельность.

Нууччалыы да, сахалыы да суолталара биир.

Бу ньыма, биллэрин курдук, доҕоону дьүөрэлээн этиигэ төрүттэнэрэ, онтон саҕаланар.

Маны таһынан плеоназм уонна периссиология диэн өйдөбүллэр бааллар.

Плеоназм – этиигэ, тыл ситимигэр хос-хос биир өйдөбүлү хатылаан этии.

Периссиология – наадата, туһата суох тыл элбэҕэ, уһуна-киэҥэ, плеоназм элбэҕэ ааттанар.

Бу икки көрүҥ тыл сыппаҕын бэлиэтииллэр диэн үлэбэр киллэрбэтим.

ΙΙ. Сүрүн чааһа. Хатылааһын “Оҕо Тулаайах” олоҥхоҕо.

2.1. Дорҕоону хатылааһын

Биир эбэтэр чугас уруулуу аһаҕас да, бүтэй да дорҕоонунан саҕалааһын. Холобур наар “А” дорҕоонтон саҕаланар быһа тардыы:

Аҕыс иилээх-саҕалаах,

Атааннаах-мөҥүөннээх,

Айгырдаах-силиктээх

Аҕа бараан дойдум

Аан бастаан

Айыллан туруон иннигэр... (6 төгүл)

Эбэтэр бүтэй дорҕоонтон саҕаланар быһа тардыы:

Сэттэ иилээх-саҕалаах,

Сэттэ сиикэй муора сиксиктээх

Сир ийэ аан дойдум

Сириэдийэн сиксиктэнэн

Ситэн кэлэн испитэ эбитэ үһү... (5 төгүл)

Устуруока иһигэр үөрэ-дьүөрэ буоллаҕына өссө үчүгэй. Бу биллэн турар аһаҕас дорҕоон тиһигэр эрэ баар. Аһаҕас дорҕооннор дьүөрэлэһиилэрин сокуона сингармонизм дэнэр. Бу кэрчиги көстөрүн курдук илин аһаҕас дорҕооннор олуһун тупсараллар, этигэн оҥороллор. И уонна э дьүөрэлэһиитэ бу кэрчиги ойуулааһыҥҥа биир кэрэ бэлиэтинэн буолар.

Бу курдук дорҕоону хатылааһыны наардыыр буоллахха 2 устуруока биир дорҕоонтон саҕаланыыта 233 төгүл көстөр, 3 устуруока 44 төгүл, 4 устуруока 21 төгүл, 5 устуруока 7 төгүл, 6 устуруока 3 төгүл, 9 устуруока 1 төгүл баар. (Сыһыарыы)

2.2. Синонимы туттуу

Синоним диэн уруулуу суолталаах тыллары ааттыыбыт. Тыл суолтата майгынныыра эмиэ хатылааһын биир көрүҥэ буолар. Холобур:

Куба көтөрүм

Хонон-өрөөн ааһар

Хотойдоох алаастанан,

Туруйа көтөрүм

Тохтоон ааһар

Турбаахы толооннонон...

Бу кэрчиккэ “хонон-өрөөн”, “тохтоон” диэн тыллар синоним буолаллар. Биир дьайыыны бэлиэтииллэр.

Отто* тииттэри

От курдук үргээн,

Эргинэх тииттэри

Эрбэһин курдук кэрдэн...

Эбэтэр:

Кырыылаах аалыы тумсун

Кынатын таһыгар

Кыыбырҕаччы анньынаат,

Сойуо хара тумсун

Сототун таһыгар

Суубурҕаччы охсунаат...

Бу кэрчиктэргэ параллелизм баар. Биир дьайыыны атын тылларынан хос хатылаан этии. Синоним параллелизмтан уратыта диэн биир суолта хас да тылынан бэриллиитэ ааттанар.

Синоним көмөтүнэн хатылааһын киһи тыла муҥура суох баайын, өйө улаҕата суоҕун көрдөрөр.

Синоним олоҥхо тылыгар туттуллуутун биһиги биир кэрчик ойууланарыттан көрдөөтүбүт. Бу параллелизм көстүүтэ буолбатах, синоним кэккэтэ: кэпсэтэн – саҥарсан, олоҕурбут – үөскээбит, ханыы – баара, аатыран – сураҕыран, хонон-өрөөн – тохтоон, өлбүт – быстыбыт, үүммүт – улааппыт, үргээн – кэрдэн, төрүүр – үөскүүр, хаххалыыр – бүөлүүр, хойут – кэнэҕэһин-кэнэҕэс, сыллыыр – ууруур, албас – кубулҕат, тутумаҥ – таарыйымаҥ, оҕонньор – кырдьаҕас, халаан – талаан, хобо – чуораан, албын – көлдьүн, саарыстыба – импиэрийэ, самнарар – эһэр, дьүһүннээх – көстүүлээх, хаайыы – түрмэ, төлө – халты, Айыы хаан аймахтара – Күн өркөн улуустара, атас – доҕор, иэччэх – тобук, урусхаллаан – үлтүрүтэн, хаһыытыыр – кыланар, баһыллыбат – сомсуллубат, ардьа – туу, элэйдим – сылайдым, эрийсиэхпит – хатыйсыахпыт, уруй – айхал, урууларын – дьоннорун.

2.3. Биир тылы хатылааһын

Биир тылы хатылааһын диэн биир кэрчиккэ биир тылы хаста да туттуу ааттанар. Бу ойууланар эттиккэ, кэрчиккэ эбэтэр герой уобараһыгар болҕомтону күүһүрдэр, үксүгэр, олоҥхо дойдутун ойуулааһыҥҥа, герой тас дьүһүнүгэр көстөр ойуулуур-дьүһүннүүр ньыма. Холобур:

Тоҕус иилээх-саҕалаах

Тоҕус биттэхтээх...

Сэттэ иилээх-саҕалаах

Сэттэ сиикэй муора сиксиктээх...

Бу олоҥхоҕо саамай элбэхтэ биир кэрчиккэ хатыланар тыл: нойоон. Үс бастаах Далан Өксөкү Оҕо Тулаайах бухатыырга туһаайан этэр тылыгар 9 төгүл “Нойоон” диир.

1

Түөрт уон түлүрбэх көтөр төргүүлээх

Түҥкэн бараан түүннээбиттэр эбит...

Харах ыарыһах буолуохтара диэннэр

Хараҥа түүннээбиттэр эбит...

2

Адаарыччы туппут курдук...

Холбуу туппут курдук...

Кэккэлэтэ туппут курдук...

Субуруччу туппут курдук...

3

Ким даҕаны олороро биллибэт,

Ханнык даҕаны киһи ханыыласпыта биллибэт...

4

Тыһаҕас ынах саҕа тибиргэлэнэн,

Бургунас ынах саҕа буркуннанан...

5

Түтүм дьүккүйэр холорук...

Ала дьалхаан холорук...

6

Тоҕус тиити холбуу тардан...

Уон икки тиити холбуу тардан...

7

Туох наадалаах буолаҥҥын...

Ханнык наадалаах буолаҥҥын...

8

Илин атаҕыҥ ибирэ суох буоллун,

Кэлин атаҕыҥ кэбирэ суох буоллун...

9

Айыылартан ыыттылар...

Алҕаан-силээн ыыттылар...

10

Тоҕус уонун туолуталаан..

Сэттэ уоммун туолуталаан...

11

Эйиэхэҕэ анаан бэлэх ыыттылар, нойоон...

Ааккын ааттаан, иҥэрбэлээн ыыттылар, тойонуом...

12

Бэйэтиттэн үүннээх,

Бэйэтиттэн тэһииннээх...

13

Кубулҕатын кубулҕат

Айыы даҕаны оҕото буоллар

Кубулуйар кубулҕаттаах эбит...

14

Күөт тыаһа күүгүнэс эбит,

Балта тыаһа батырҕас эбит...

15

Бакаанай уустара

Балталаан баһырҕаппыттара,

Көкөөнөй уустара

Күөттээн күүгүнэппиттэрэ...

16

Тоҕус сиринэн...

Отут көстөөх сиринэн...

17

Дорообо уунар.

Дорообо ууммутугар...

18

Үөгүлээн кэбиһэ сыппыта үһү.

Ол үөгүлээн кэбиһэн баран...

19

Үс уостаах үрүҥ көмүс сэргэҕэ,

Аҕыс уостаах алтан сэргэҕэ...

20

Барбатах балык миинин курдук

Бадыа-бөдүө дойдуларын,

Буспатах мунду миинин курдук

Будугас-бидигэс дойдуларын...

21

Тоҕус тумулларын аайы...

Сэлэлээх тумулларын аайы...

22

Барыта сүүрбүт абааһыларга

Сүөдүйэ сүүрбүт сөдүөккэлэргэ бөҕөлөөх...

23

Ытык ааппын ыйытар буолаххына,

Төрүт ааппын түөргүлүүр буоллаххына...

24

Арҕаһыттан тэһииннээх айыы хаан ахмахтара,

Көхсүттэн тэһииннээх күн өркөн улуустара...

25

Иэччэхтэрин хараҕар дылы..

Тобуктарын хараҕар дылы...

26

Уолах тииттэри урусхаллааннар,

Бэһэл тииттэри үлтүрүтэннэр...

27

Бу адаҕайбыт аан дойдуларын,

Торолуйбут туруу дойдуларын...

28

Хааннааҕы көрдөҕүнэ...

Сыалааҕы көрдөҕүнэ...

29

Уол оҕоҕо утары хааман кэлэр.

Уол оҕону сабардаан ылан...

30

Өлбөт мэҥэ уутунан угунуохтаан,

Иһин угунуохтаан,

Таһын угунуохтаан...

31

Ирдиир суолун ирдээхтииргэр,

Тоҥнуур суолун тордоохтооҥҥун...

32

Сытыы былыт сөрүөтүн сөрөлээн,

Тэһии былыт тэһиинин тэһииннээн...

33

Аппаҥ хайа анныгар...

Тоҕус хайа анныгар...

34

Ардьамаан Дьардьамаан хара түөкүн ардьалаан сиэн...

Таас Иэҕэл бухатыыр хара түөкүн туулаан сиэн...

35

Ир суолун ирдээн,

Тор суолун тордоон...

36

Омуннааҕа бу дойдуга...

Өһөхтөһүүлээҕэ бу дойдуга...

37

Үс ый хонуга

Тоҕус уон хонук,

Түөрт ый хонуга

Сүүс ордуга сүүрбэ хонук...

38

Түбэспитин түҥнэри көтөн,

Таарыйбытын таҥнары көтөн...

39

Атыйахтаах уу курдук...

Тордуйалаах уу курдук...

40

Уйан сирбит диэннэр...

Чэгиэн сирбит буолуо диэннэр...

41

Айыы дьонноро айхаллыы тоһуйбуттар,

Күн дьонноро уруйдуу тоһуйбуттар...

42

Киҥкиир хара тыа курдук...

Баай хара тыа курдук...

43

Абырыыр киһилэммиппит...

Көмүскүүр киһилэммиппит...

Атаҕынан саба үктүүр киһилэммиппит...

Үтүлүгүнэн бүөлүү анньар киһилэммиппит...

44

Таҥнары тайахтаммыт...

Таҥнары ыйааммыт...

45

Үтүө алгыскытын үрдүбэр сүктэриҥ,

Ааттаах алгыскытын атахпар айхаллаан көрүҥ...

2.4.Кэрчигинэн хатылааһын

Кэрчигинэн хатылааһын сүрүннээн геройдары ойуулуурга, кинилэр уобарастарын толору арыйан, хатылаан истээччигэ толору тириэрдэр аналлаах. Бу көрүҥү олоҥхоһут эрэ барыта сөбүлээн туттар. Холобур:

Аҕыс иилээх-саҕалаах,

Атааннаах-мөҥүөннээх,

Айгырдаах-силиктээх

Аҕа бараан дойду...

Бу кэрчиги олоҥхоҕо 12 төгүл хатылааһын баар.

Бу маннык ойуулааһыннаах хатылааһын хас биирдии уобараһы хатыламмат тыынныыр, кини ис эйгэтин, туругун ааҕааччыга да, истээччигэ да быдан өйдөнүмтүө оҥорор. Ол курдук, автор сүрүн геройу субу курдук ойуулааһыны туттар уонна хатылыыр:

Улгумдьу кугас аттаах,

Уон биэс саастаах

Оҕо Тулаайах бухатыыр.

Бу курдук олоҥхоҕо өссө куруук хатыланаллар:

1

Субу курдук диэн тойуктаах,

Сити курдук диэн сэһэннээх (кэпсэллээх).

2

Арҕаһыттан тэһииннээх

Айыы аймахтарын харыһыйар.

3

Биир хоноот – биирдэнэн,

Икки хоноот – иккилэнэн,

Үс хоноо – үстэнэн

Үөскүлэҥник үүммүт,

Омуннаахтык улааппыт.

ΙΙΙ бас. Түмүк

Төрөөбүт тыл – норуот уһун кэмҥэ олорбут олоҕун, историятын тыыннаах кэрэһитэ. Биһиги сахабыт тылын барҕа баайын барытын түммүт олоҥхобут тылын-өһүн толору үөрэтиэхтээхпит. Мин бу хатылааһын тематыгар үлэм тылы үөрэтиигэ маҥнайгы хардыым буолар. Хатылааһын араас көрүҥүн бу үлэбэр холобурдаатым. Үлэм сыалын ситистим. Хатылааһын ньымса ньыма – киһи туттарыгар табыгастаах, сатабыллаах диэн түмүккэ кэллим. Хатылааһыны сатаан тутта үөрэннэххэ киһи тылын-өһүн киэргэтэр, байытар, дьоҥҥо-сэргэҕэ ордук тиийимтиэ оҥорор.

ΙV. Туһаныллыбыт литература

1. Ааллааҕыскай Н.А., Луковцев Х.Х., “Саха тылын синонимнарын кылгас тылдьыта”; ССКИ, Дьокуускай – 1982 с.

2. Афанасев П.С., “Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта”: “Бичик”, Дьокууска - 1994с.

3. Каратаев В.О., “Оҕо Тулаайах”; “Бичик”, Дьокуускай – 2008с.

4. Окороков Г.Г., “Саха литературата”, орто оскуола 8-10 кылаастарыгар үөрэнэр кинигэ; ССКИ, Дьокуускай – 1979с.

5. Петрова Т.И., “Саха литературнай тылын нуорматыгар быстах ыйынньык”; Дьокуускай – 1993с.

6. Семенова С.С., “Төрөөбүт тыл уонна литература” научнай-методическай сурунаал; №2 (14), 2009с.

Сыһыарыы

29