Жер тарихы және оны зерттеу әдістері.

Жер тарихының шежіресі. Жер тарихы (ұзак уакыт аралығы) — заманға; заман — кезеңге; кезең — дәуірге; дәуір — ғасырға бөлінеді (1-сызбанұска). Бір заманның аякталуы мен келесі заманның басталуының арасында кұрлык пен теңіздің аракатынасының өзгеруі; тау түзілудің каркынды жүруі жер бедерін өзгертіп, кайта кұрады.

Заманның аттары.

1. Архей — ежелгі заман.

2. Протерозой — алғашкы тіршілік.

3. Палеозой — ертедегі тіршілік.

4. Мезозой — ортадағы тіршілік.

5. Кайнозой — жаңа омір.

Архей заманында тіршіліктің дамуы.

Протерозой заманында тіршіліктің дамуы. Протерозой — Жердің тарихи

Палеозой заманында тіршіліктің дамуы

Палеозой заманы 6 кезеңнен тұрады: кембрий, ордовик, силур, девон, тас көмір (карбон), пермь.

Кембрий (организмдердің каңка калдығы алғаш табылған орынның аты). Ауа райы коңыржай, топырак болмағандыктан тірші- лік, негізінен, сулы ортада дамыды. Қүрлыкта тек бактериялар мен көк-жасыл балдырлар тіршілік еткен. Өсімдіктерден жасыл, диатом, алтын түсті балдырлар теңіздерде еркін жүзіп, кызыл, коңыр балдыр- лар теңіз түбіне бекініп тіршілік еткен.

Ордовик (казба калдьщтар табылған жерді мекендеген тайпалардьщ аты). Теңізде коңыр, кызыл балдырлар, трилобиттер тіршіліктерін жалғастырып дами берді. Қазіргі сегізаяк, кальмарлардың туысы — алғашқы басаякты былқылдакденелілер (үлулар) пайда болды. Сонымен бірге иықаяқты, бауыраяқты былқылдакденелілер тарала бастады.

Силур (тайпаның атауы) кезеңінде тау түзілу процесі каркынды болғандыктан күрлыктың көлемі артты, ең алгашкы омырткалылар пайда болды. Буынаяктылардан үзындыгы 2 метрге жететін 6 жүп аяқтары бар алып ракоскорпиондар дамыды. Оның ауыз айналасына орналасқан аяқтарының ең алдыңғы жұбы қорегін ұстап бөлшектеу үптін қыскышка айналған. Силурда ішкі каңкасы шеміршекті, сырты калканнан тұратын сүйекті сауытпен капталған ең алғашкы омыртка- лы жаксүйексіз жануарлар — сауытты балықтар пайда болды .

Девон (Оңтүстік Англияның Девоншир графтык атағының қүрметіне аталған). Девонды балыктар кезеңі дейді. Теңіздің көлемі азайып, саязданып, ауа райы күрғап, шөлді-шөлейтті жерлер көбейді. Теңіздерде шеміршекті (осы күнгі акулалар, скаттар, химералар) жөне сүйекті балыктар пайда болды.

Пермь кезеңі (қаланың аты). Пермьде тау сілемдері түзіліп, қүрлық көлемінің үлғаюы климатты да өзгертті. Экваторда ылғалды тропиктік, одан солтүстікке қарай ыстық, қүрғақ климат болды. Батпақты, ылғалды жерде өскен ормандар, қырықбуындар, қырықжапырақтар, плаундар азайып біртіндеп жойылды, орнын түқымды есімдіктер басты. Ең алғашқы түқымды өсімдіктер — ашықтүқымдылар болды.

Мезозой заманы 3 кезеңнен түрады: триас, юра, бор. Триаста қүрльщтың едәуір бөлігі теңіз деңгейінен өлдекайда жоғары болған. Климаты күрғак, жылы.

Юра — Франция мен Швейцарияның шекарасында орналаскан каланың аты. Бүл кезеңді — динозаврлар ғаламшарды “билеушілер” деп атайды, себебі ауада да, теңізде де, күрльщта да қаптаған бауырымен жорғалаушылар болған. Қазіргі кезде динозаврлардың 250 түрі белгілі. Динозаврлардың ішінде денесі зор, алып брахиозавр тіршілік еткен.

түқымды өсімдіктер дамып, түқыммен көбейе бастады.

Бор — бақалшактар мен үсак теңіз жануарларынан түзілген бор кабаты қалың болғандықтан аталған. Гүлді өсімдіктердің каркынды даму кезеңі. Өсімдіктер әлеміндегі өзгерістер: үйеңкі, терек, емен, эвкалипт, тал, қайың, т.б. жалпак жапыракты ағаштардың пайда болуы. Гүлді өсімдіктердің дамуы оны тозаңдандыратын жөндіктердің, жәндіктермен коректенетін күстардың шығуына себепші болды.

Кайнозой (грекше “каіпов” — “жаңа”, “гое” — “тіршілік”, “өмір” деген мағынаны білдіреді) - жаңа өмір заманы (3-кесте). Үштік кезеңге палеоген мен неоген, ал төрттік кезеңге антропоген жатады.

Үштік кезеңнің (палеоген) бас кезінде мөңгі жасыл магнолия, лавр агашы, пальма, бамбуктер Еуропа ормандарын күраған. Бүлардан баска жылусүйгіш ағаштар — фикус, эвкалипт, нан ағашы каулап өскен.

Төрттік кезең—Мүздьщ ғасыр — плейстоцен, соңғы ғасыр голоцен деп аталады. Еуразия мен Солтүстік Американы 4 рет мүз баскан. Антарктида, Исландия, Франц-Иосиф, Памир, Тянь-Шаньдағы мүздықтар — төрттік кезеңнің мүздык ғасырының қалдығы. Төрттік кезеңде мүз басудың нәтижесінде мастодонттар (ертедегі пілдер), мамонттар, кылыш тісті жолбарыстар, алып жалқауаңдар, үлкен мүйізді шымтезек бүғысы жойылды. Ертедегі аңшылар, өсіресе Еуразиядағы мамонттар мен жүнді мүйізтүмсыктарды, Америкадағы теңіз сиырын, алып жалкауаңдарды, жылқыларды жойды. Өте көп түрлер мен түр тармактары және тундра, тайга, аралас орман осімдіктері төрттік кезеңде пайда болды. Төрттік кезеңдегі болған озгерістер: а) Жердің солтүстік жарты шарын түгелдей мүз басуы; о) адамньщ пайда болуы. Осы күнгі биосфера түзілді. Өте ертеден бастап біздің дөуірге дейінгі аралықта ароморфоздың жүруі бір тіршілік формасының екінші бір күрделі тіршілік формасына ауысуымен сипатталады. Жануарлар дүниесі мен өсімдіктер әлемінің дамуына адамдар араласа бастады. Нәтижесінде, организмдер Жер шарына ісец таралып, осы күнгі биогеоценоздардың түзілуіне себепші болды.