Дарыялардын гидрологиясы. Сабактын иштелмеси

Дарыялардын гидрологиясы (потамология). 1-сабак

Максаты: Дарыялар жөнүндөгү гидрологиялык маалыматтарды түшүнүү, баяндоо жана анализдөө көндүмдөрүнө ээ болушат. Теориялык алган билимдерин гидрометриялык өлчөөлөрдү алууда колдоно алышат

• ПЛАН.
• 1. Дарыялардын морфологиясы жана морфометриясы.
• 2. Дарыя алабы, дарыя алабынын морфометриялык мүнөздөмөлөрү.

Дарыя - алабына жааган жаан-чачын сууларынын топтолушунан, кар, мөңгүнүн ээришинен жана жер астындагы суулардан куралып, жер бетиндеги өзү түзгөн табигый нук менен аккан ири көлөмдөгү агын суу.

Дарыяларга алабынын аянты 50 км 2 түзүп , агымы туруктуу болгон агын суулар кирет. Жер планетасында дарыялар кеңири тарап жаратылыштын, тирүү организмдердин жашоо-тиричилигинде эң манилүү орунду ээлеши талашсыз

Дарыялардын морфологиясына төмөнкү көрсөткүчтөр кирет : - башаты; - чаты; - жогорку, ортоңку, төмөнкү агымдары; - дарыя тору; - ийри-буйрулугу; - негизги дарыялар; - куймалары.

Дарыялардын морфометриясына төмөнкү көрсөткүчтөр кирет: - узундугу; - ийри буйрулугу; - дарыя торунун жаштыгы.

Дарыянын узундугу деп анын башталышынан чатыны чейинки аралык айтылат. Белгилүү дарыя тармагына кирген бардык дарыялардын узундуктардын суммасы ал тармактын жалпы узундугу болот. Узундук карта боюнча төмөнкү формула менен аныкталат.   L=l 1 +l 2 +l 3 +l n

Дарыянын ийри-буйрулугу анын коэффициенти менен мүнөздөлөт. Дарыя тармагынын жыштыгы жыштыктын коэффициенти менен мүнөздөлөт. Дарыянын белгилүү бөлүгүн башталышынан аягына чейики аралыктагы дарыянын ийри-буйрулугу боюнча жүргүзүлгөн ийри сызыктын ошол эле аралыкты туташтырган түз сызыкка болгон катышы ийри-буйрулуктун коэффициенти деп аталат жана төмөнкү формула менен аныктаолат:

K= L ; L – дарыянын берилген бөлүктөгү узундугу

I I – берилген бөлүктүн баш аягынан бириктирген түз сызыктын узундугу.

Дарыя тармагынын жыштыгы жыштыктын коэффициенти менен мүнөздөлөт. Берилген аймактагы дарыя тармагынын жалпы узундугунун ошол аймактын аянтына болгон катышы жыштыктын коэффициенти деп аталат. Төмөнкү формула менен табылат.

∑ L ∑ L -дарыя тармагынын жалпы узундугу, км;

D = ---------- км/км 2 ; F -берилген аймактын аянты, км 2

F

Дарыя алабы, дарыя алабынын морфометриялык мүнөздөмөлөрү. Берилген дарыя тармагын кучагына алган жана башка дарыя тармактарынан суу бөлгүчтөр менен ажырап турган жер бетинин бөлүгү ошол дарыянын алабы деп аталат. Дарыя тармагы өзүнүн суусун чогулткан кургактыктын бети алыптын суу чогултуучу аянты деп аталат. Көп учурда алаптын аянты менен суу чогултуучу аянты бирдей болуп, бири-бирине дал келет. Кээде суу чогултуучу аянт алаптын аянтынан кичине болушу мүмкүн.

Дарыя алаптары бир-биринен аянты жана формасы боюнча айырмаланат жана анын негизги мүнөздөмөлөрүнө төмөнкүлөр кирет:

алаптын аянты; - орточо бийиктиги; - узундугу; - орточо кеңдиги; - орточо эң кейиштиги

Алаптын аянты дарыянын суусун молдуулунгуна таасирин тийгизет. Аянтты карта боюнча эсептеп чыгууга болот. Ал үчүн ири масштабтагы картадан алаптын суу бөлгүчүн таап, андан кийин суу бөлгүч курчап турган аянты планиметр же палетка менен өлчөө керек.

Бышыктоочу суроолор

• 1. «Дарыя» дегенге аныктама бергиле.
• 2. Төмөндөгүлөрдү таблицага жайгаштырып чыккыла: башаты, узундугу, чаты, дарыя тору, негизги дарыялар, ийри буйрулугу, жогорку, ортоңку, төмөнкү агымдары, дарыя торунун жаштыгы, куймалары.
•  
•  
•  
•  
•  
•  
•  

3. Дүйнөнүн физикалык картасынан эң ири дарыялар Амазонка, Конго, Миссисипи, Обь, Нил, Енисей, Лена, Нигер, Амур, Янцзы,Волга, Замбези, Ганг, Нарын, Кара-Дарыя, Сыр-Дарыяны тапкыла.

Дарыянын морфометриясы

Дарыянын морфологиясы