Doklad: « Ayledä ana-boba rolu uşakların terbietmesindä hem moral kalitelerin oluşturmasında. (Gavril Gaydarcının «İki ool» annatmasına görä)».
Dokladı hazırladı
gagauz dilinin hem
literaturasının üüredicisi:
Sukman (Karaydalı) A.D.,
Ay Boba Mihail Çakir
adına kolec, Komrat
Çadır-Lunga, 2018
«Terbieder hepsicii: insannar, tertiplär, obyektlär, olaylar,
ama çok hem uzun vakıt – insannar.
Onnarın arasında ilk erdä durêrlar – analar-bobalar
hem üüredicilär.
(A.S. Makarenko)
Ayledä ana-boba rolu uşakların terbietmesindä hem moral kalitelerin oluşturmasında diveç hem herzamannara aktual bir tema. Ana-boba davranması uşaan ilerlemesindä pek büüktür. Uşak taa duuduynan, büüyärkän, o üürener dä. Açan uşak büüyer sevgiliktä hem annaşmakta, o taa saalıklı, taa ii, taa cana yakın olêr. Biz onu göreriz nicä terbiedili, ii moral kaliteli insan, adam. Küçük uşaa deyni aylä bir büük dünnä, neredä o kendinä deyni çok işlär açêr: nicä lääzım sevmää, nicä lääzım acımaa birkimseyi, nicä lääzım yardım etmää, iilik yapmaa, nicä lääzım paylaşmaa sevinçlän, kahırda da biri-birinä destek olmaa. Bunnarı uşak edener, ilk azdan, ayledä. Ama büünkü yaşamakta sık karşı geleriz, ölä olaylarlan, situaţiyalarlan, açan gençlär, brakıp hem unudup kendi ana-bobalarını, kendi uşaklarını da taa onnara atıp, giderlär uzak erlerä. Neredä aaramaa sebepi? Neçin bölä olayların var eri büünkü gündä? Bu soruşlara deneyecez cuvap vermää, ardılarak gagauz literaturasında yaratmalara.
«Ana-bobanın evi uşaan oluşturmasında hem emoţiyaların terbiedilmesindä kaplêêr ilk eri», - sayêr çeh pedagogu M.Klimova-Flügnerova. [5] Onu yok nicä bişey diiştirsin. O – okul, angısı hazırlêêr uşaa yaşamaya.
Aylä – o en önemni terbietmäk institutu.
Cuvap etmää deyni koyulan soruşlara örnek gibi alalım Gavril Gaydarcının «İki ool» annatmasını. (Bu annatmayı geçerlär kurikuluma görä 10-ncu klasta) [1]. Taa kolay olsun annamaa deyni, nicä bu tema burada açıklanêr, vereriz kısadan süjeti.
Annatmanın süjeti pek kolay. Bir avşam oturuşta baş personajın manisi annadêr bir kısacık «istoriyacık», angısı halizdän olmuş yaşamakta.
Adamın biri diildi zengin, diildi dä pek fukaara, bir laflan - orta çorbacıydı. Onda vardı iki ool, akıllı çocuklar, şkolada üürenärdilär pek islää. Ozamansaydı pek zordu üürenmää: çok ödemää lääzımdı. Bu insana pek zordu iki kişi üüretmää, ama o savaşarıd nası-nicä başarsın işlerini, savaşardı, nicä taa kolay olsun oollarına, yardım edärdi onnara – salt üürensinnär. Geldi vakıt da onun oolları başardılar üürenmeyi. Birisi oldu advokat, öbürü dä üüredici. O pek sevärdi onnarı. Deyni onnar üürensinnär, çok işledi, sattı hepsini ne onda vardı... Yaşardı oolları islää...
Adam sa o vakıt urduydu kendini çıraklaa, bak sattıydı hepsiciini, neyi vardı, oolların beterinä. Açan adam istedi seftelesin oollarını, büük oolu-advokat kooladı onu, üüredici sä onu karşıladı hem pek sevindi onun gelmesinä. Mani annattı bu istoriyacıı terbietmää deyni kendi nepotularını. [2,s.30]
Geçärkän bu annatmayı okullarda, üüredicilär hem üürenicilär dooru esap alêrlar, ani burada problema –boba hem ool, uşaklarını dooru yola koymak, terbietmäk. [3] Çoyu dooru vererlär harakteristika oollara, annadıp, ani ool-advokat kötü hem hayırsız yapêr bobasına, neçinki onun işi baalı hırsızlarlan, o davranêr onnarlan. Ool-üüredici hatırlıklan hem sevgiylän davranêr bobasına, neçinki o işleer okulda, onun davası diil sade üüretmää üürenicileri, ama terbietmää dä onnarı. Ama açan deerlär, ani pozitiv personaj, bän onnara koyêrım soruş. Neçin adam gitti seftelesin oollarını hem çıraklaa urdu kendisini? Neredäydi taa ileri üüredici-oolu? Başlêêr üürenicilär urokta kendi-kendinä türlü çıkışlar yapmaa, ani düşmeer kendi bobanı unutmaa, hem kendin islää yaşarsan, lääzım yardım etmää nekadar yakışêr.
Neçinsä bu istoriyacıkta kabaatlı bulêrlar oolları, ani onnar bölä kötü kendilerini götürdülär bobasınnan. Ama açan döneriz biraz geeri annatmanın çeketmesinä, biz göreriz, ani boba savaşardı onnarı sade üüretmää, birär zanaat onnar edensinnär, hem istärdi onnara kolay olsun. Bir da laf yok annatmada terbietmäk için. Nesoy çıkışa biz geleriz: bilgi oollar kabletti, zanaat onnar edendi, ama adam onnardan olmadı. İslää, ani bobası gitti oola-üürediciyä, ama eer gitmäydi, sanki geleceydi mi onun aklısına zavalı bobası? Bu soruşa cuvabı bilmeeriz.
İnandırmaa deyni bizim bakışımızı biz yaraştıracez bu yaratmayı N.Baboglunun bir annatmasınnan «Güllerdä yaşlar». Orada baş personaj – Todur Aflatarlı. «Büüdü o bir kalaba ayledä. ... En paalı yardımı o kabul ettiydi anadan-bobadan evdä: terbiettiydilär onu doorulukta, acızgannıkta, aalemin zorunu annamakta. Nicä onnarın içersindä uşaklar üürenikti biri-birinä yardım etmää, ölä aalemin da zorunda onnar hazırdılar herzaman bulunmaa. Bakmadaan türlü yaşamak zorluklarına, Todur kolay başardıydı istitutta üürenmesini da kendi-kendisinä yol açtıydı kasabada işä».[2,s.24] Elbetki, bu türlü terbiedili adamdan bekleeriz sade ii yaptıkları. Kär ölä da olêr, Aflatarlı Todur yardım eder bir insana kahırda paraylan, satın alêr onun çiçeklerini toptan. Terbiedili insannarın rızı var, angısı kontrol eder onnarın yaptıklarını herzaman, koruyêr onnarı kötü işlerdän.
Kimsaydı sayêr, ani «İki ool» annatmasında adam yalnız büüder onnarı, nezaman o etiştereceydi onnarı üüretmää da, terbietmää dä? Sanki iki uşak taa zordu mu büütmää, nekadar 5-13 uşak? O vakıtlar çokuşaklı aylä sayılardı beş uşaktan zeedä. «Güllerdä yaşlar» annatmada Todur büüdü bir kalaba ayledä, neredä uşaklardan kaarä ihtiar da vardı. Alalım Gavril Gaydarcıyı, angısı duumuş Ceviz ayın 02, 1937 y. Kırbaalı küüyündä Valkaneş dolayında bir çokuşaklı ayledä (9 uşak vardı). Edi yaşında üüsüz kaldı. Ama kendi yaşamasınnan gösterdi, ani bir ana terbietti onu, üüretti, zanaat verdi.
Mariya Çebanova kendi magisterlik işindä «Aylä – bir faktor üüsek moral kompetenţiyaların oluşturmasında» açıklêêr bizä aylenin rolunun uşakların terbietmesindä. [4]
Aylä – soţial bölümü, angısınnan baalı insanın fizika ilerlemesi, eni evlat boyların duuması hem gelişmesi, onnarın kendibaşına yaşamaya hazırlaması.
O nışannêêr, ani aylenin var kendi funkţiyaları:
Reproduktiv funkţiyası – uşak duudurmak, soyu zeedeletmäk. Büüyän uşakların saalıının hem yaşamasının korumak;
Terbietmäk funkţiyası – uşaan kişiliini oluşturmak;
Üüretmäk funkţiyası – ayledä geçer büüyän evlatboyların üürenmesi;
Komunikativ funkţiyası;
Emoţional funkţiyası;
Çorbacılık-yaşayış funkţiyası;
Ekonomik funkţiyası;
Korumak funkţiyası. [4]
Terbietmäk funkţiyası bulunêr ikinci erdä. Bu çok önemni aylenin funkţiyası, çünkü uşaan emoţiyalarını lääzım terbietmää. Moral duygularsız ondan ii insan olmayacek. İhtiarlıkta olmayacek kim yardımnasın, hatır gütsün, saysın. Bezbelli, bu «İki ool» annatmanın da baş personajı bu funkţiyayı yapmadı, tamamnamadı. Benimcasına, onuştan da bölä davranmaklar oollarından kabletti.
Bu ool hem ana-boba probleması var büünkü gündä dä. Var çok aylelär, neredä ana-bobalar kazançlarda, uşaklar sa burada bakılêr dädularlan, babularlan. Analar-bobalar gecä-gündüz işleerlär hem hep bir düşünerlär, nicä uşaklarına taa kolay olsun yaşamaa: gözäl giinmää, en «ii imekleri» imää, dinnenmää, üürenmää. Terbietmäk funkţiyası kalêr sonuna, unudulêr, ani uşaa ilkin lääzım – sevgi, terbietmäk. Uşaklara taa çok lääzım, ani analar-bobalar herzaman yanında olsunnar da örnek gibi göstersinnär uşaklarına yaşamak paalılıklarını: sevgi, saygı hem acızgannık.
Burada denedik vermää bir eni bakış, enilik «İki ool» annatmasının analizindä. Benim bakışıma görä, bu türlü analiz yardım eder görmää problemanın sebepini. İlk sebep, neçin uşaklar ana-bobalarlan bölä davranêr, giderlär kazançlara da unudêrlar onnarı, sayêrım, ana-boba terbietmesi.
Çıkışta isteerim sölemää, ani ana-boba rolu pek büük eri kaplêêr uşakların terbietmesindä hem moral kalitelerin oluşturmasında. Da açan onnar bu terbietmäk funkţiyasını koyaceklar ilk erä, onunnan da barabar danışaceklar Allahın büük kuvedinä, yardımcı olsun uşakların terbietmesindä, ozaman var nicä büük güvenliklän demää, ani ihtiarlıkta görecez yardım, saygı hem sevgi. Sıra gelmeyecek annatmaa dädu gibi «İki ool» annatmasından istoriyayı başkası için, ama annadacez başka istoriya, angısında uşaklarımızlan hodullanacez hem gogorlanacez.
Kullanılan literatura:
Gagauz dili hem literatura: GİD X-XII klaslara enilinmiş kurikuluma görä/ Bankova İ., Stoletneaia A., Rişileanİ., Çeban N.. Cartier, 2010y.
Gagauz literaturası. 10-uncu klas için hrestomatiya. Ankara, 2012. s.30, s.24;
«Gagauz dili hem literaturası». Bilim-metodika jurnalı, №5(7), 2010.
«Gagauz dili hem literaturası». Bilim-metodika jurnalı, №5, 2015.
Климова-Фюгнерова М. Эмоциональное воспитание в семье. – Минск, 1981.
http://www.scienceforum.ru/2018/pdf/8233.pdf
3
526
95 898 
