Максат: 1) табигатьт?ге сулыкларны? ???мияте бел?н таныштыру;
2) су, елга, чишм?л?рне карау, саклауны? яхшы, к?рк?м эш ик?нлеген? т?шендер?;
3) ?з авылыбыздагы чишм?л?рне? тарихына х?рм?т, алар бел?н горурлану хисе т?рбиял??;
?и?азлау: магнитофон, магнитофон язмасы,презентация, м?каль, ?йтемн?р язылган плакат, Урта ?лки авылы картасы.
Катнашалар: 1-4 сыйныф укучылары.
?тк?р? урыны: башлангыч сыйныф кабинеты.
Укытучы. Су – музыка бит ул. Нинди ген? тавышларны яшереп сакламый ул ?зенд?. Чулпы чылтыравы да, к?б? чы?ы да бар ул тавышлар арасында. Олы елга, минем с?екле халкым кебек, мо?нарын тын гына, сабыр гына туган ил буйлап тарата - дип яза Фатих ?мирхан.
Укучылар, ?йд?гез авылдашыбыз Н?сыйх Та?иевны? Кизл?? чишм?сен? багышланган шигырен ты?лап ?тик ?ле.
1 укучы.Ят ?ирл?рне ?з итим диеп,
Д?рьялар гизг?нем бар
Туган ?ирд? тик бер ген?
Саф сулы кизл?вем бар.
Челтер – челтер чишм? ага-
Яшь кызлар ?ыры кебек
Суга т?шк?н киленн?рне?
Чулпылар чы?ы кебек.
Яуга китк?н якташларны?
Ул булган телл?ренд?,
Туган ?ир, дип ут эчен?
Ыргылган к?нн?ренд?.
Й?з чишм?не бер ?ыр итк?н
Кизл??не? суы салкын;
Аерылганчы алай т?гел ,
Чыгып китк?ч бик якын.
Туган ?ирне? Кизл?венн?н
Д?рьялар да тар сыман
Чишм?л?рне? челтер?венд?
Татар мо?ы бар сыман.
(Магнитофон язмасында су аккан тавыш ты?лана.)
Укытучы. Укучылар, х?зер мин сезг? бернич? сорау бир?м, кем тизр?к ?авап бирер.
1.Авыл территориясе буйлап нич? елга ага?( Ике).
2.Аларны? исемн?ре нинди? ( Зирек ??м Кизл??).
3. Авыл тир?сенд? нич? чишм? бар? (?ч).
4.Аларны? исемн?ре нинди? ( Кизл??, Зирек, Наил? чишм?л?ре)
Укытучы. Укучылар, ? н?рс? со? ул чишм?? Бу сорауга ?авапны ты?лап ?тик ?ле.
2 укучы.
Чишм? - ?ир астыннан б?реп чыга торган су ул. Урманда, басуларда, болыннарда й?реп сусагач, чылтырап аккан чишм? буена килеп чыкса?, суны? чисталыгына карап, аны? ?ирд?н б?реп чыгуын к?реп, с?зсез калып торасы?. ? аны? суын татып карагач, нинди салкын, нинди т?мле ик?нен тоясы?.
“ Челтер – челтер чишм? ага. Авылда туып ?сеп, читт? яш?г?н кеше ??рвакыт туган ?ирен исен? т?шер?. Кушучлап т?мле суын эчк?н, бала чакта ук к??елен? мо?лы ?ыры бел?н кереп урнашкан таныш чишм?сен к?з алдына китер?. Аны туган ?ирен? челтер?п аккан шул чишм?л?р тарта. ??р авылны? ?з чишм?се бар. Кешел?р чишм?л?рг? матур – матур исемн?р бирг?н...
Туган як чишм?се магнит кебек, ераклардан ?зен? тарта,” – дип яза Касыйм Т?хау.
Укытучы. ??ркем ?зе яш?г?н урынны? тарихы бел?н кызыксынадыр. Берсенн?н – берсе серле, кызыклы исемн?р каян килеп чыккан со?, кем кушкан аларны? Шушы сорауга ?авап эзл?п, без д? авылыбыз чишм?л?ре, к?лл?ре, елгалары тарихына к?з салыйк ?ле.
3 укучы. Зирек чишм?се.
?идиятулла бабайны? ипт?ше Гафиф? карчык с?йл?ве буенча авыл башында Зирек урманы булган. Анда т?рле ?ил?к – ?имешл?р д?, г?мб?л?р д? ?ск?н. Авыл халкы олы юлны? аръягына х?тле ?ир ?ил?ге ?ыя торган булган. Со?рак ул зирекл?рне кисеп, т?пл?п, с?р? ?ире ясаганнар. Шуннан со? С?ет бабайлар ?е артында тау астында саф, сап- салкын сулы чишм? янында 1 карама калган. Ул караманы авыл халкы изге карама дип табына торган булган. Ул карама янында хайваннар, кошлар чалып, догалар укып, ярлыларны ?ыеп ашата торган булганнар. Ул чишм?г? Зирек урманы х?рм?тен? Зирек чишм?се дип исем бирг?нн?р. Кешел?р чишм?д?н су ташыганнар. Бу елларда шул вакытларны? ист?леге булып, каяндыр шул Зирек елгасы янында бер Зирек агачы ?сеп чыккан. Ул х?зер д? М?г?ллим? апалар янында ?сеп утыра.
4 укучы. “ Наил?” чишм?се.
Урта ?лкид? с?ер ген? характерлы бер гаил? яш?де. Камил? апа, аны? улы Рафик, кызы Наил?не ?ле к?п кешел?р х?терли. Алар ?йл?рен? кеше керг?нне яратмыйлар, кеше артыннан ишек тоткаларын с?ртеп кала торган булалар. Суга аеруча тал?пч?н, чил?кне ид?нг? утыртмыйлар, утын п?л?нен? куялар. Керл?рен таяк башына элеп барып к?лд? ген? юалар, суны да кеше алган ?ирд?н т?гел, ?з ген? булса да ?ст?нр?к менеп казып алалар. Бу гомер буена кышын да, ??ен д? шулай д?вам ит?. Авылга колонка кереп, б?тен авыл халкы ?ен? су кертк?нд?, алар ?йг? су кертми, чишм? юлын ташламый. Та? атканчы, кеше кузгалганчы Наил? апа чишм?д?н су алып кит? иде. Терлекл?р ?чен колонкадан алырга туры килг?нд? д? озак итеп агызып торгач кына алалар иде.
Наил? чишм?сене? урыны х?зер билгеле т?гел, к?п итеп л?м басып китте, вак тал басты. Наил? апа 1999 елны? 16 ноябренд? серле р?вешт? д?ньядан китте.
5 укучы. Кизл?? чишм?се.
Кизл?? чишм?се изге чишм?л?рд?н санала. ?бил?р с?йл?ве буенча бер изге кызны? ике каш арасыннан ага дип с?йлил?р. Аны? суы ком арасыннан чыга - йомшак, чиста, шифалы. Изге урын булганга , чишм? янында чисталыкны сакламаган, к??еле чиста булмаган кешел?рне чишм?не? изге суы тота торган булган . Шу?а к?р? ?бил?р чишм? янында догалар укый торган булганннар. Х?зерге буын ?бил?ре д? дога укыганда Кизл?? чишм?сене? х?ер ризалыгы ?чен дип дога кылалар.
6 укучы. Ш?р?п бабай елгасы.
Урта ?лки авылы элек бик зур м?йданны бил?п торган. Ул х?зерге Бадыйгин Илшатлар яши торган урамны? ындыр артларыннан, кизл?? тау башларыннан тагын бер урам сузылган булган. ?ле х?зер д? тау башында баз чокырлары саклана. Тау башында ук гаил?се бел?н Ш?р?п бабай яш?г?н. Ул беркайчан да т?п кизл?? суын эчм?г?н, ? аны? сулъяк кушылдыгы, кечкен? яр арасыннан агучы чишм?не? суын яраткан. Шунда ул чокыр казып су ?ыйган. Бу суны? т?бе комлы булмаганга ул ?крен тонган. Ш?р?п бабай шул чокырдан су ташый торган булган. Ул урын х?зер д? саклана. Ш?р?п бабай яш?г?н ярны вак тал басып китте.
7 укучы. Х?йрулла бабай к?ле
Х?йрулла бабай Хасият абыйны? д?? ?тисе. Ул М?к?тдис? исемле оныгы бел?н урманга утынга бара. Ул вакытта урманнан агач кис?рг? ярамаган. Бары тик коры ботаклар гына ?ыярга яраган. Х?йрулла бабай зур агачны? корыган ботагын сындырып т?шерер ?чен ыргак ыргытып, ботакка асылына. Ботак кис?к сынып китеп, бабай каты итеп зур агач т?бен? егыла ??м шунда ?ан бир?.
Х?йрулла бабай х?рм?тен? бу урынны Х?йрулла к?ле дип й?рт? башлыйлар.
Ул Биктимер урманы бетеп, урман юлы бел?н Биктимер посадкасы кисешк?н урында урнашкан. Аны? суы к?п т?гел.
8 укучы. Моталлап к?ле
Биктимер урманы янында чип-чиста сулы к?лне Моталлап к?ле дип й?рт?л?р.Урман буена Моталлап бабай к?чеп утырган ??м шунда яши башлаган. Тик а?а ияреп башка халыклар к?чеп утырмаган, авыл ясалмаган. Моталлап бабай урман янында б?реп чыккан чишм?не халык ?ыеп бер ай буена казыткан. Ул чишм? матур к?лг? ?йл?нг?н. Моталлап бабай ?лг?ч, аны шушы к?л янына к?мг?нн?р дип фараз ител?. Х?зерге вакытта да бу к?л ис?н-сау, тик бераз саеккан ??м анда балык ?рчетеп ?иб?рдел?р. Балыклар анда к?пл?п ?рчи. ??р елны ике пар ?рд?к бала чыгара. Каяндыр ялгыз чел?н килеп иял?ште. Мо?аеп, к?л буенда Моталлап бабайны юксынып й?ри сыман...
Авыл халкы ирт?-кич к?л буена ял ит?рг?, балык тотарга ?ыела. К?т?чел?р к?ндез к?т? туплыйлар.Терлекл?рне эчереп, ял иттер?л?р. К?лне? т?бе л?мле, коенырга ярамый, суы тиз болгана. Анда с?лекл?р ??м вак кара еланнар да к?п.
1 укучы. Чишм?л?р, газиз чишм?л?р! Сезне? тавышыгызны ишет? ми?а ?лл? никад?р куаныч бир?. Аларны? ??рберсене? ?з мо?ы, ?з ?ыры бар. Бер чишм? таштан ташка сикерг?л?п ала, икенчесе агачлар арасыннан тавышсыз – тынсыз гына юл яра, ?ченчесе ?зене? мо?су ?ырын ?ырлап ага. Бер салган юллары буйлап т?г?рил?р, ?тк?н елларны саныйлар, к??елне к?т?р?л?р, кайгыны уртаклашалар, кешег? хезм?т ит?л?р.
Элек чишм?л?р янында уеннар, кич?л?р оештырганнар. Кич буе ямьле болында х?тф? к?л?п?шл?р, чиг?ле т?б?т?йл?р ?емелд?шк?н, кызларны? матур яулыклары ?илферд?г?н.
Укытучы. ?йд?гез ?ле укучылар, ?нил?ребезне? яшь чакларын иск? т?шереп ?ырлар ?ырлап ?тик.
“ Бормалы су”, “ ?идег?н чишм?” ?ырлары башкарыла.
. 2 укучы. Су – безг? тереклек ?чен, яш?? ?чен кир?к. Су эч? ??м юыну ?чен ген? кир?кми. Сусыз иген д? ?сми, заводлар да эшли алмый. Бер тонна кирпеч ?зерл?? ?чен ике тонна су, ? бер тонна металл кою ?чен 300 тонна су кир?к. Авыл ху?алыгына су бигр?к т? к?п кир?к: бер тонна бодай ?стер? ?чен – 1500 тонна, бер тонна мамык ?стер? ?чен – 10000 тонна су тал?п ител?.
Кешег?, хайваннарга ??м ?семлекл?рг? табигый чиста су кир?к. Л?кин х?зер чишм?л?рне, елгаларны завод, фабрикалар ??м кешел?р пычрата. Анда яш?г?н ?ан иял?ре , балыклар ?л?; яр буендагы ?семлекл?р корый. Без мондый елгаларда, к?лл?рд? су коена алмыйбыз. Елга т?бенд? консерв банкалары, пыяла ватыклары, тимер кис?кл?ре ята. ? кайвакытта без ?зебез д? суны саклап тота белмибез. Никад?р су ?р?мг? кит?!
( Плакаттан м?каль, ?йтемн?р уку).
1.Кул пычранса су бел?н юарсы?,
Су пычранса ни бел?н юарсы?.
2.Су к?рмич? интекк?не?не онытма.
3.Агар суны? кадере юк.
4.?ирегез к?пме? – дип сорама
Суыгыз к?пме ? - дип сора.
5.Урман бел?н су - табигать к?рке.
6.Кечкен? чишм?л?рд?н зур елгалар була.
7.Тир?нн?н чыккан су - т?млер?к.
8.Су тутырып чишм? ясап булмый.
9.Су бар ?ирд? тормыш бар.
10.Салкын суны? кадере кое кипк?ч белен?.
Укытучы. ?йе, авылларыбыз матур булсын ?чен к?п к?ч куярга. Авыл тир?л?рен ч?п –чардан чистартып агачлар утыртырга. Аларны сакларга кир?к. Шу?а к?р? укучылар табигатьк?, чишм?л?рг?, елгаларга карата м?рх?м?тле булыйк!
Чишм?л?р б?тен тереклекк? дан ?ырлый. Тешл?рне камаштырырлык салкын ??м саф сулы чишм?л?рне барыбыз да саклыйк, кадерл?п тотыйк. Алар кил?ч?к буынны да мул суы, татлылыгы бал?н шатландырсын !
Кич?безне якташыбыз Н?би Д??ли язган шигъри юллар бел?н т?мамлыйсым кил?.
Шушы яктан, шушы туфрактан без,
Шушы ?ирг? д?шеп кайтырга,
Таллар ?ырлый, чишм?л?ре чы?лап,
?янкел?р зурлап чакыра.
Шушы якта безне? хезм?т калсын
Мирас булып килер яшьл?рг?.
Шушы яктан, шушы туфрактан без,
Шул туфракта язсын яш?рг?.
Болын гына т?гел, карурманлы,
Инеш кен? т?гел, елгалы...
?лки ягы кемг? - ничек, белмим
Минем ?чен – Улдыр и? данлы!
Шуны? бел?н “Шушы яктан – шушы туфрактан без” диг?н ?д?би - музыкаль кич?без т?мам. Игътибарыгыз ?чен зур р?хм?т.
Кулланылган ?д?бият:
- Ил Газиз “?ллием - б?ллием” “М?гариф” Казан – 1996 ел.
- Н.Д??ли - шигырл?р ?ыентыгы “Татарстан китап н?шрияты”
Казан – 1990 ел.
- Н. Та?иев “ Кизл??”
- “М?гариф” журналы - 1997 ел №7.
- “Татар халык м?кальл?ре” Казан - 1992 ел.
483
101 178 
