Элинсэгэйм алтан дуhалнууд

«Элинсэгэймнай алтан дуһалнууд»

конференци

«Тоонто нютагайм түүхэһээ»

гэһэн һалбари

Гаршаг

І. Оролто үгэ

ІІ. Гол хуби

1. Тооро нютагай түүхэһээ

2. Тооро тухай домогууд

ІІІ. Тобшолол

І. Оролто үгэ

Би хадаа Түнхэнэй аймагай эгээл урдын тосхондо ажаһуудагби. Тоонто нютагни үндэһөөрөө холо урдын сагта оршодог өөрынгөө онсо түүхэтэй. Минии һанахада, өөрынгөө нютагай түүхэ мэдэхэ гээшэ ехэ һонирхолтой, мэдээсэл ехэтэй ажал бшуу. Энэ ажал соогоо нютагайнгаа түүхэтэй танилсуулхаяа һананаб. Юундэб гэхэдэ, хүн өөрынгөө бэдэржэ, «хүлһөөрөө» олоһон амжалтануудаараа омогорходог, тэрэнээ арад зондоо, үетэн нүхэдтөө үгэхэ гэжэ оролдодог ха юм.

Ямаршье хүн хадаа «бүтүүе -тааха, бүгэдые - мэдэхэ» -гэжэ оролдодог. Талада ургажа байһан сэсэгһээ эхилээд, үндэр тэнгэриин одо мүшэд хүрэтэр хүнэй ухаан хүдэлжэл, шэнэ шэнэ юумэнүүдые бии болгожол байдаг. Дэлхэйн олон нюусануудые таана, шэнэ научна открыти хэнэ. Ямаршье ехэ ажал эхилхынгээ урда, минии һанахада, нэн түрүүн өөрынгөө түрэһэн тоонто нютагһаа эхилхэ еһотой. Юундэб гэхэдэ, хүн бүхэн түрэһэн эхэ эсэгэтэй, түрэл хэлэтэй, түрэл нютагтай. Түрэл дайдатаяа хүн хадаа хүйһөөрөө холбоотой гэдэг. Юундэ тиигэжэ хэлэдэг бэ? Юундэб гэхэдэ, манай элинсэг хулинсагууд үхибүүнэй түрэхэдэ, хүйһыень гэрэйнь газаа буладаг байгаа. Тиихэдээ хүн орон нютагтаяа таһаршагүй холбоотой болодог гэдэг һэн. Хүн бүхэн Эхэ ороноо магтажа, дуун соогоо дуулажа ябахынгаа хажуугаар, түрэл ороноо шэнжэлжэ байхаяа мартахагүй юм.

Минии түрэһэн нютаг Тооро. Түнхэн аймагай эхиндэ байдаг минии нютаг гоё hайхан байгаляараа, домто аршаан булагуудараа, мэдээжэ хγбγγд басагадаараа суурхаhан юм.
Хадата мундаргануудай оройнууд зунай нарата дулаан γдэр гэрэлтэжэ байдаг. Олон гое гэр болон байшангууд нютагтамнай олошорно.

Үбэл зунгүй үндэр хадануудай оройгоор сагаан саһан яларжа байдаг. Би түрэл нютагтаа ехэл дуратайб!

Тиигээд Борис Сыреновэй «Тооро» гэһэн шүлэг сооһоо иимэ мүрнүүд һанагдана:

Саяан уулын мундарганууд эндэһээ эхилжэ

Сагаан үүлэ мүшхэн баруун тээшээ хамбылна.

Байгал далайн амин эндэһээ мэдэгдэжэ,

Буряадайм омог, нэрэ алдар заяана.

Тоорын тала мэтэ тэнииглэн байһай даа хүн

Тоороһоо наашаа гараад ерэһэн наран,

Түмэн арадтам жаргал асаржа байһай!

Нэгэтэ хэшээлдээ бидэ олон хото городуудай нэрэнүүдые бэшэһэн байнабди. Энэ олон нэрэнүүд соо минии нютагай нэрэ оролсоһон байгаа. Багшынгаа нютагайтнай нэрэ ямар удхатайб гэжэ һуран гэхэдэ, би бодолгото боложо, энэ асуудал шиидхэхэ гэжэ зорилго табиһан байнаб. Тэрэ сагһаа хойшо олон һонирхолтой мэдээнүүдые Буряад орон тухай, илангаяа Тооро нютагайнгаа түүхэһээ олоһон байнаб.

Энэ шэнжэлгын ажалаймни зорилго Тооро нютагай түүхые үзэлгэ болоно. Зорилгоо бэелүүлхын тула, иимэ бодолгонуудые урдаа табибаб:

1. Тооро тосхоной түүхын үндэһэ шэнжэлэн үзэхэ;

2. Нютагайнгаа аха захатанһаа түүхын мэдээнүүдые суглуулха.

Ажалай шэнжэлэгдэхэ зүйлынь гэхэдэ Тооро тосхон болоно. Энэ ажалайм шухала асуудал юун бэ гэхэдэ, мүнөө сагта манай аймагта аянда ябалга (туризм) хүгжэжэ байна, саашаа хүгжэхэ. Олон хари гүрэнэй арад зон манай республикада, аймагтамнайшье айлшална. Тиихэдээ манай нютаг Түнхэнэй аймагай эхиндэ байһан хойноо, хүнэй нюдэндэ харагдангүй үлэхэгүй. Тиимэһээ минии һанахада, бидэ «ургажа байһан улаан бургааһад», залуушуул гансал Эхэ оронойнгоо бэшэ, харин арад зонойнгоо түүхэ һайн мэдэхэ уялгатай болонобди!

ІІ. Гол хуби

1. Тооро нютагай түүхэһээ

Хуушан документнүүдые хадагалдаг газарай (архив) эшэ үндэһэндэ, Тооро тосхон тухай иигэжэ хэлэгдэнэ: «Тооро тосхон хадаа эгээл урданай нютагуудай нэгэн болоно. 1640 ондо, 37 жэлэй урда тээ Түнхэнэй аймагай, (острогой) үшөө бии болоогүйдэ, Тооро тосхоной һууринда хүнүүд ажаһуугаа».

Тоородо хонгоодор ба шошоолог яһатан буряадууд һуугаа, ажаһууна. Энэ арад Эхэ орондоо ехэ дуратай, тиимэһээ эрхэ сүлөөгэйнгөө түлөө тэмсэжэ, монголой феодалнуудай хашалтаһаа гаража, Түнхэнэй голдо нютаг олоһон байна. Тиигээд эндэ һуурижажа, хэдэн сагай үнгэрһэнэй һүүлдэ нэгэ томо тосхон байгуулаа. Документнуудай үнэмшэлгөөр, Тооро нютагай эхи табилга 380 –яад жэл урид болоно. Энэ нютагай арад эбэртэ бодо мал, хони тэжээлгын ажалтай мүн газар хахалдаг, агнуури хэдэг байгаа һэн. Тиихэдээ нүүдэл байдалтай байгаа.

1772 ондо иимэ хотонууд һануулагдана: Верхнеудинскэ Түнхэнэй хэрэм (крепость) мүнөөнэй Никольск тосхоной һууринда ба сэрэгэй харуулнууд: Туранай ба Мондын; тэдээнһээ байтагай, Еловка ба Шинковка тосхонууд, Введенскэ таряашадай ехэ тосхон, мүн баһа Харагужирай, Тибельтиин, Тоорын һууринууд.

Түүхын баримтаар 1790 ондо Тоородо харша захиргаан (инородная управа) бии болоо. Тиихэдээ өөрын почтово ямской станцитай байһан байна. 18-19 зуун жэлнүүдтэ Тооро тосхон тойроод байһан һууринуудта ехэ туһатай, хэрэгтэй байһан юм.

1790 ондо Эрхүүгэй губерниин хизаараар харша захиргаануудые үгы болгожо, хошуун болон аймагууд бии болоһон байна. Түнхэнэй аймагай түбынь Тооро тосхон болоо. Тэрэ сагта Тоорын гулваа байһан Цырен Найдаков 1916 ондо,Түнхэнэй аймагай тайшаа болоно.

Тооро нютаг түбтэй, Түнхэнэй аймагай бүридэлдэ Хойморой, Харбяангуудай, Тоорын, Ахын, Мондын хошуунууд ороо.

1923 ондо буряад арадай түүхэдэ ехэ ушар болоно. Энэ юун бэ гэхэдэ, Буряад- Монголой Совет Социалистическэ республикэ байгуулагдаа.

1923 оной декабрь һарада Тоорын хошуун Түнхэнэй аймагай бүридэлдэ орожо, Тоорын сомоной совет (сельсовет) гэжэ нэрэтэй болоо.

2. Тооро тухай домогууд

Тооро нютагай бии болоһон тухай хоер домог олоһон байнаб. Нэгэдэхи домог «Тооро тухай домог» (приложение 1) соо Халха-Монголой баатар тухай хэлэгдэнэ. Тэрэ баатар хоер хүбүүтэй- Турай ба Даа Ноен. Энэ домогоор болбол Тооро тосхоной нэрэ Турай гэжэ хүбүүнэй нэрээр нэрлэгдээ. Тиигэжэ урда сагһаа хойшо манай тосхон Турайн хүбүүдэй нэрэнүүдээр 4 һууринуудта хубаалгатай. Нэрлэбэл иимэ: һаабхай- нютагай малнуудай бэлшэдэг тала; Яранги- Ленинэй үйлсэ, Аймагууд- шэнэ һууриин (Новая деревня), һөөхэлдэй- зүүн булан (Камчатка) болоно.

Энэ домог 1990 ондо манай һургуулиин ажалай ветеран, буряад хэлэ бэшэгэй багша Евгения Базыржаповна Матуева өөрынгөө һурагшадаар тэрэ сагта 84 наһатай Мыжит Доржеевич Холбоевһоо бэшэжэ абаһан байна.

Хоердохи домог «Нютагайм түүхэ» гэхэдэ иимэ: Мянган жэлэй саана тээ манай Түнхэнэй голдо һоёр, хамниган яһатад ажаһууһан гэлсэдэг. Тооро гэһэн нэрэ һоёр яһатанай хэлэн дээрэ хоёр голой уулзуур дээрэ оршоһон бэлшээри гэһэн удхатай гэлсэдэг. Урда талаһаа урдажа ороһон голнууд Марагсаан, Түмэсэн, Ингасаан гэһэн нэрэнүүд хамниган ухаатанай нэрлэжэ байһые гэршэлнэ. Энэ домог 1993 ондо һургуулиин музейн гэшүүдээр бэшэгдэжэ абагдаһан байна. Василий Бильтагуров гэжэ хүнһээ.

ІІІ. Тобшолол

Энэ шэнжэлгын ажал бэлдэжэ байхадаа би өөртөө хэрэгтэй һонирхолтой мэдээ болон түүхын баримтануудые мүн баһа арадай аман зохеолой жанр болохо домогуудые мэдэжэ абаба гээшэб. Эндэ юун эгээл һонин бэ гэхэдэ, нютагайнгаа түүхэ мэдэхэ хүнүүдээр хөөрэлдөө үнгэргэжэ, мэдээнүүдые бэедээ шэнгээжэ абааб. Тиихэдэ үшөө һургуулимнай музейн гэшүүдээр суглуулагдаһан түүхын баримтанууд намда тулгуури боложо үгөө. Бүхы мэдэһэн мэдээнүүдээ нэгэн болгожо иимэ шэнжэлгын ажал болгобоб. Саашадаа энэ ажалаа үргэлжэлүүлэн, һонин тэрэ сагай фото-зурагуудые суглуулха, олохо зорилготойб. Тиихэдээ үшөө «һургуулиим түүхэ», «Мэдээжэ нютагай зон» гэһэн сэдэбүүдтэ ажалнуудые дүүргэжэ туршаха хүсэлэнтэйб.

Ажалайнгаа тобшолол хэжэ, иигэжэ хэлэхэеэ һананаб: ямаршье хүн хадаа өөрынгөө тоонто нютагайнгаа түүхэ домог, ёһо заншалынь үзэжэ, мэдэжэ, үри хүүгэдтээ дамжуулжа байха ёһотой.

Хүн бүхэн заал һаа тоонто нютагаа магтадаг. Бишье баһа нютагтаа дуратай хүм! Һэбшээтэ зунай үдэртэ ой шууяха, шубуу шонхор элдэб янзын һайхан дуугаа хангюурдажа, шэхэнэй шэмэг болохо. Талада гараад ябахадаш зунай зөөлэхэн һэбшээн нюур гарыш эльбэһэндэл үзэгдэхэ, сэсэг намаа нюдыш баясуулха. «Тоорогүйхэн арюун, тоонто минии үлгы» болохо Тооро нютагни хододоол сэсэглэн, нюдэ баясуулжа, шубуу шонхорой дуугаар дүүрэн шэхэнэй шэмэг боложо байһай!

Энэ бэшэһэн ажални саашадаа һурагшадай һонирхол татажа, һургуулимнай музей болон номой санда хэрэгтэй болохо гэжэ найданаб.

Хэрэглэгдэһэн литература

1. һургуулиин музейн гэшүүдэй суглуулһан ажалнууд;

2. Архив МО СП «Торы»;

3. Бурхинов Д.М Истоки духовности.- Улан-Удэ, 1999г;

4. «Фольклор Тункинской долины», 1997г;

5. «Тунка – история и современность», Улан-Удэ, 1998г;

6. Презентаци;

Информаторнууд

1. Матуева Е.Б – ажалай ветеран, буряад хэлэ бэшэгэй багша;

2. Саргаева А.И- ажалай ветеран, багша;

Дүүргээ: Токуренова Айлана

8-дахи классай һурагша