Физика 2-чейрек

8-класс. Физика

Сабактынтемасы: Ички энергия жана анын өзгөрүшү. Газдар кысылганда жана кеңейгенде аткарылган жумуш.

Сабактын тиби: Жаңы теманы өздөштүрүү.

Сабактагы колдонулуучу усулдар ыкмалар: Интерактивдүү ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар:Окуу китеби, сүрөттөр,

Сабактынжүрүшү:

Жаңы тема: Газдын ички энергиясын жылуулук берүү же андан жылуулук алуу жолу менен өзгөртүүгө болорун баамдадык.Ички энергияны өзгөртүүнун дагы бир долу болуп, жумуш эсептелет. Цилиндрге камалган газды поршень аркылуу кысуу менен жумуш аткарып, газдын температурасын, аны менен бирге ички энергиясын чоңойтобуз. Кысылган газ өзү поршенди жылдырып, кеңейүу менен жумуш аткарса, анда газдын ички энергиясы азаят. Ошентип, газга карата сырттан, же газ тарабынан сырткы нерселерге карата жумуш аткаруудан ал газдын ички энергиясы өзгөрөт.

Ошентип, жылуулук менен жумуш газдардын ички энергиясын өзгөртүүнүн эки жолу болуп эсептелет.

Газдын баштапкы көлөмү V_1, басымы Р болсун дейли. Поршендин бетинин аянтын S менен белгилейли. Поршень басылып,газдын көлөму V_2, чейин кичирейгенде көлөм V₂ -V₁=-ΔV га өзгөруп поршеньΔh аралыгына жылган болот. Механикада аткарылган жумуш аракет кылган күчтүн ал нерсенин которулган аралыгына болгон көбөйтүндүсүнөбарабар экендигин билебиз. Поршенди жылдырууга аракет кылган күчту F менен белгилесек, анда анын жылган аралыгы Δh болгондуктан, жумуш

А = FΔh болот. Күчтун чоңдугун газдын басымы аркылуу туюндурабыз. F = Р S болгондуктан

А = Р SΔh = РΔV

Ошентип, газ кысылганда же кеңейгенде аткарылган жумуш газдын басымын көлөмүнун өзгөрүшунө көбөйткөнгө барабар. Газ кысылганда көлөмдөрдүн V₂ -V₁ айырмасы терс маанини берет. Демек, сырткы күчтун газды кысууда аткарган жумушу терс чоңдук болот:

А =- РΔV

Үйгө тапшырма : §20 окуп келүү.

Сабактын темасы: Отун. Отундун күйүү жылуулугу.

Сабактын тиби: Жаңы теманы өздөштүрүү.

Сабактагы колдонулуучу усулдар ыкмалар: Интерактивдүү ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуукитеби, сүрөттөр,

Сабактынжүрүшү:

Жаңытеманытүшүндүрүү

Үй тиричилигинде куурай отунга караганда жыгачты, жыгачка караганда ташкөмүрду жагуу көбүрөөк жылуулук берерин билебиз. Ал эми газды пайдалануу жылуулук алуунун өзүнчө эле кереметтүү булагы экендиги көпчүлүгүбүзгө жакшы белгилүү.

Жагылган отундун табын салыштырып ташкөмүр күчтүү күйөт деп баа беребиз. Мындай айырмачылыктар жагылган отундун күйүүдө бөлүнүп чыгапган жылуулугу менен байланыштуу. Ар кандай отундардын бирдик массасы күйүүдө ар башка сандагы жылуулук бөлүп чыгарат. Отундун бирдик массасынын( 1 кг) күйүүдө берген жылуулук саны отундун салыштырма күйүү жылуулугу деп аталат. Төмөндө отундардын тажрыйба жолу менен алынган салыштырма күйүү жылуулуктары келтирилген:

1. Кургакжыгач - 1,0*10⁷ Дж/ кг,

2. Ташкөмүр - 2,7*10⁷ Дж/ кг,

3. Жаратылыш газы - 4,4*10⁷ Дж/ кг,

4. Нефть -4,4*10⁷ Дж/ кг,

5. Бензин - 4.6*10⁷ Дж/ кг,

6. Керосин -4,6/*10⁷ Дж/ кг,

Бул маалыматтардан жыгач отунга караганда таш көмүр 2.7 эсе, жаратылыш газы 4,4 эсе көбүрөөк жылуулук бере тургандыгы көрүнүп турат.

Отундардын салыштырма күйүү жылуулугун q тамгасы менен белгилеп,ар кандай массадагы отундун күйүшүндө бөлүнүп чыккан жылуулукту эсептеп чыгууга болот. Ал Q= q*m формуласы менен туюнтулат. Массасы 1т болгон бензиндин күйүшүндө Q=4,4*10⁷ Дж/ кг *10³кг=4,4*10¹⁰ Дж.

Үйгө тапшырма: § 22 окуп келүү

Физика: 8 – класс Сабактын темасы :жылуулук жана айлана - чөйрө.

Сабактын тиби: билимдерди, билгичтиктерди оркундотуу сабагы Усулдар : интерактивдуу усулдардын айрым элементтери Жабдылышы : окуу китеби,суроттор ж.б. Сабактын журушу:

Жаңы теманы түшүндүрүү

Жер бети үчүн жылуулук булагы Кун. Күндүн жылуулугу таш көмур, сланец, нефть сыяктуу отундарда кылымдар бою сакталып, азыр алар өздөру энергия булагы катары кызмат кылууда.жер бетинде жашаган жан- жаныбарлар, бак - дарак жана өсүмдүктөр, алар менен бирге биз да Күндөн келген энергиянын эсебинен жашайбыз. Күн нурун көрбөй көлөкөдө өскөн чөп түшум бербейт жана отун да болуп күйбөйт.

Дээрлик баардык кыймылдаткычтарда отундан алынган жылуулуктун теңине жетпеген бөлүгү гана пайдалуу жумушка айланып,калган бөлүгү коромжуга учурайт. Алынган жылуулуктун басымдуу бөлүгу кыймылдаткычтардын өзүн жана айлана - чөйрөнү жылытууга кетет. Иштеп жаткан машинанын моторунан жылуулук табы чыгаарын билебиз. Үй тиричилигинде пайдаланылуучу электр жана газ плиталары, очоктор, мештер ж.у.с. көптөгөн жылуулук булактары да отундан алынган жылуулуктун басымдуу бөлүгүн айлана- чөйрөгө кур бекер таратат. Максатсыз жагылган оттор, өрттөнгөн токойлор, жанар тоолор канчалык зыяндуу экендигин айтбасак да түшүнүктүү. Адам баласы табигый жылуулук булагы Күнгө кошумча кылып, өзүнүн жашоо зарылчылыгынан же жөн эле түшүнбөстүктөн айлана- чөйрөгө кошумча жылуулукту таркатып турат. Окумуштуулар кийинки 100 жылдын ичинде Жер бетиндеги орточо температура өзгөргөндугүн аныкташты. Жер бетиндеги температуранын жогорулашы уюлдардагы муздардын жана тоолордогу мөңгүлөрдун эришине алып келет. Океандардын деңгээли көтөрүлөт. Ал гана турсун муз ташкын доорунун кайталанышына да себепкер болушу мүмкүн.

Жылуулукту сарамжалдуу пайдалануу азыркы доордогу жашаган адамдардын башкы милдеттеринин бири. Күйүүчү отундардан алынган жылуулуктун коромжуланышы менен бирге, күйгөндө бөлүнүп чыккан зыяндуу заттар да адамдын жашоосуна коркунуч туудурат. Абанын тазалыгын сактоо да азыркы эң башкы маселелердин бири. Бул маселени чечүүдө бак - дарак жана өсумдуктөр кызматы зор.ошондуктан айлана- чөйрөнү жашылдандыруу иштерин жүргүзүү ар тараптан колдоо керек.

Үйгө тапшырма: реферат жазып келүү.”жылуулук жана айлана - чөйрө”

Сабактын темасы: Беттик тартылуу. Беттик тартылуу күчү.

Сабактын тиби: Жаңы теманы өздөштүрүү.

Сабактагы колдонулуучу усулдар ыкмалар: Интерактивдүү ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби, сүрөттөр,

Сабактынжүрүшү:

Жаңы теманы түшундүрүү.

Суюктуктун беттик катмарындагы молекулаларга суюктуктун ичин көздөй аракет кылган күчтүн аянт бирдигине болгон катышы басымды берет. Бул басым ички басым деп аталат. ошентип, суюктуктун жука бетки катмарыдайыма ички басымдын аракети астында болот. Суюктук эркин абалда болсо, булл ички басым суюктукту туш тарабынан кысып, шар формасына келтирүүгө умтулат. Түшүп келе жаткан жаан тамчысынын шар формада болушуушуну менен түшүндүрүлөт. Ички басымдын аракети же бетки молекулалардын суюктуктун ичин көздөй кирүүгө умтулушу булл жака катмар серпилгичтүү кабыкча менен капталган сыяктуу элести пайда кылат. Суюктук бардык жагынан керилген серпилгичтүү кабыкча менен капталган сыяктуу болуп турат. Ушул себептен, суюктуктун жука бетки катмарын беттик тартылуу катмары деп айтабыз.

Жиптин бирдик узундугуна аракет кылган бул күч беттик тартылуу күчү деп аталат.

F=αl

Алынган кабыкча канчалык жука болуп көрүнсө да, анын арасында суюктуктун жука катмары жайгашкан эки беттен турат.

F= 2αl

α- коэффициенти беттик тартылуу коэффициенти деп аталат. Н/ м

таза суу үчүн α=0,072 Н/м, самындын суудагы эритмеси үчүн α=0,043 Н/м.

Беттик тартылуу коэффициенти температурага жана суюктукка аралашкан заттардын тегине да көз каранды. Суунун температурасынын жогорулашы менен беттик тартылуу коэффициенти азаят. Муздак сууга караганда жылуу сууда чүпүрөктүн бат нымдалышы ушуну менен түшүндүрүлөт.

Сууга самынды эритүү менен эритменин беттик тартылуусун азайтабыз. Ошондой эле спирт, кант, туз ж.у. с. Заттарды суу менен аралаштырууда, аралашманын беттик тартылуу коэффициенти өзгөрөт.

Үйгө тапшырма: §26-§27 окуп келүү.

Сабактын темасы : Нымдоо. Капиллярдуулук.

Сабактын тиби: билимдерди, билгичтиктерди оркундотуу сабагы Усулдар : интерактивдуу усулдардын айрым элементтери Жабдылышы : окуу китеби,суроттор ж.б. Сабактын журушу:

Жаңы теманы түшундүрүү.

Таза айнектин бетине суунун жана сымаптын тамчыларын тамчылатсак, суунун тамчысы жайылып, ал эми сымаптын тамчысы дээрлик шар формасын сактап калат. Мында суу айнекти нымдайт, сымап айнекти нымдабайт деп айтабыз. Эгерде суюктук куюлган идиш нымдоочу болсо, анда анын бети менен чектешкен жеринде суюктук бир аз көтөрүлөт. Эгерде суюктук нымдабоочу болсо, анда идиштин капталы менен чектешкен жеринде, тескеринче, суюктуктун деңгээли бир аз төмөн жатат. Эгерде суюктуктун молекулаларынын өз ара тартышуу күчү суюктук менен катуу нерсенин молекулаларынын ортосундагы өз ара тартышуу күчүнөн кичине болсо, суюктук катуу нерсени нымдайт. Тескерисинче болгондо, нымдабайт. Ички диаметри өтө кичине болгон т утүкчөлөр капиллярдык түтүкчөлөр деп аталат. Капилос- грек тилинде “чачтай”деген сөздүн маанисин түшүндүрөт.

Капиллярдык түтүкчөлөр боюнча суюктуктун деңгээлинин көтөрүлүшү же төмөндөшүкапиллярдуулук деп аталат.капиллярдуулук кубулуштар да суюктуктардын беттик тартылуусу менен байланыштуу. Беттик тартылуу нымдоочу суюктуктун капиллярдык түтүкчө боюнча көтөрүлүшүнө алып келет.

Чайга тийгизилген чакмак канттын же нандын учунан суунун жогору көтөрулүшү, керосин чырагында билик боюнча майдын көтөрүлүп чырактан күйүшү капиллярдуулук кубулушу менен байланыштуу. Бак - дарак жана өсүмдуктөр Жерден нымды өзүнө капиллярдуулук кубулушунун эсебинен тартып алышат.

Үйгө тапшырма:§ 28 окуп келүү

Сабактын темасы :Буулануу. Кайноо.

Сабактын тиби: билимдерди, билгичтиктерди оркундотуу сабагы Усулдар : интерактивдуу усулдардын айрым элементтери Жабдылышы : окуу китеби,суроттор ж.б. Сабактын журушу:

Жаңы теманы тушүндүрүү.

Суюктуктун ачык бетинен дайыма аздыр - көптүр молекулалар учуп чыгып турушат. Суюктуктун молекулалары тынымсыз баш - аламан кыймылда болуп, өз ара кагылышып турушат. Мындай кагылышуулардан айрым молекулалар өтө чоң кинетикалык энергияга ээ болот. Ал молекулалар айланасында курчап турган молекулалардын өз ара тартышуу күчтөрүн жеңип суюктуктун бетинен сыртка чыгып кетүүгө жөндөмдуү болушат. Суюктук ысытылганда кыймыл күчөп кагылышуулардын саны арбып, чоң энергияга ээ болгон молекулалардын саны да көбөйөт. Ысык суунун, жай мезгилинде жааган жаандан пайда болгон жер бетиндеги көлчүктөрдун тез бууланышы, кирлердин бат кургашы ж.у. с. Мына ушуну менен тушүндүрүлөт.

Бууланууда энергиясы чоң молекулалар учуп кеткендиктен, суюктуктун ички энергиясы азаят. Аны менен бирге суюктуктун температурасы төмөндөйт. Буулануу дайыма муздоо менен коштолот. Ысык сууну тайпак идишке куюу менен, же анын бетин атайын желдетүү менен бууланууну тездетебиз. Буулануунун тездеши суюктуктун температурасынын тезирээк төмөндөшүнө алып келет.

Буунун кайра суюктукка өтүшү конденсация деп аталат.

Ошентип, буулануу прцесси менен бирге , ага карама - каршы конденсация процесси жүрөт. Атмосферадагы суу буусунан конденсацияланышы жаан - чачындардын пайда болушуна алып келет.

Суюктуктун бүт ичибоюнча буулануунун жүрушу кайноо деп аталат. Суюктук кайнаган температура кайноо температурасы деп аталат.

Суюктуктун кайноо температурасы басымга көз каранды. Суюктуктун бетин дайыма аба басып турат. Суюктуктун ичинде пайда болгон көбүкчөнүн көтөрүлүп чыгып, жарылышына суюктуктун өзүнүн жана атмосферанын басымы жолтоо болот. Суюктук кайноо үчүн, анын температурасы жетишээрлик жогорулап, көб укчөлөрдөгү басым чоңоюп, сырткы басымдарга теңелүүгө тийиш. Эгерде атмосфералык басым аз болсо, анда коб укчөлөрдүн көтөрулуп чыгып жарылып, суюктуктун кайноосу эртерээк башталат. Кайноо температурасы төмөн болот. Дениз денгээлинде суу 100 ⁰С кайнайт. Биздин тоолуу жергебизде аба сейрек болуп басымы төмөн болгондуктан суу 80- 85⁰ С да эле кайнаган аймактар да кездешет. Мындай шартта тамактын бышышы көпкө созулат. Суунун бетине болгон басымды чоңойтуу, аны менен бирге кайноо температурасын жогорулатуу үчүн, казанды капкак менен тыгыз жаап коюуга туура келет.

Колбага куюлган сууну кайнатып, бир аз муздаталы. Анан насостун жардамы менен анын бетиндеги буу аралашкан абаны сордура баштайбыз.сууп калган колбадагы суу кайра кайнай баштайт.

Үйгө тапшырма: § 29-30 окуп келуу

8-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы: : §31. АБАНЫН НЫМДУУЛУГУ

Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын журушу:

Жаны тема

Океан менен дециздерден, көлдөрдөн, өсүмдүктөрдөн, ал гана турсун, жан- жаныбарлардан да суу буусу дайыма бууланып ту-рат. Абанын курамындагы суу буусунун санына жараша аба кургак же нымдуу болот. Атмосферадагы суу буусунун саны жан-жаныбарлардын, анын ичинде биздин да жашообуз үчүн мааниси зор. Айрым ишканаларда же мекемелерде белгилүү ным-дуулукту кармап туруу талап кылынат.

Кумдуу ысык чөлдөрдө аба кургак келип дем алууга канча-лык кыйынчылык келтирсе, жаан-чачындуу дениздердин жээк-териндеги аймактарда, тескерисинче, суу буусунун көп болушу, ошондой эле кыйынчылыкты туудурат. Биз жашаган жерибиз-дин шартына жараша белгилүү нымдуулукка көнүп калганбыз.

Абанын нымдуулугу жалгыз суу буусунун санынан гана эмес, анын температурасынан да көзкаранды. Бйрдей эле суу буусу-нун санында температуранын төмөндөшү менен нымдуулук жо-горулайт.

Температуранын төмөндөшү буунун молекуларынын кыймыл-дашынын начарлашына ачып келет. Молекулалар тартышуу күчүнүн аракетине баш ийип, бир бирине кармалып, адепки тамчылардын башталышына себеп болот.

Биз жашаган аймактарда ысык алкактардан, атап айтканда, Орто Чыгыштан жана Жер ортолук денизинен келген абанын агымы суу буусуна бай болушат. Көбүнчө Түндүк уюл тараптан келген муздак аба, аны менен жолугушканда нымдуулук кес-кин жогорулап, жаан-чачындын пайда болушуна шарт түзүлөт.

Жаз же күз күндөрү машинанын (автобустун) терезелери күцүрттөнүп калат. Анын бетине колубуз менен чийип из кал-тырсак да болот. Жацыдан күцүрттөнүү пайда болгон учур шүүдүрүм чекити деп аталат. Сыртта температура төмөн болгон-дуктан терезенин жанындагы суу буусунун (жүргүнчүлврдүн дем алуусунан да пайда болгон) температурасы томондөп шүүдүрүмдү пайда кылат. Шүүдүрүм чекитинен кийин суунун тамчысы, же суук күндөрү кыроо пайда болушу мүмкүн.

Сабакты жыйынтыктоо:

Баалоо:

8-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы: § 32. КАТУУ ЗАТТАРДЫН ТҮЗҮЛҮШҮ

Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын журушу:

Жаны тема

Катуу нерселер ички т\з\л\ш\ боюнча, б. а. бөл\кчөлөр\н\н жайланышы боюнча эки топко бөл\нөр\н белгилегенбиз.

Атом же молекулалары иретсиз жайланышып, суюктуктун т\з\л\ш\н элестеткен катуу нерселер аморфтук нерселер деп аталат. Айрым учурларда аморфтук нерселерди «катып калган» суюктуктар деп да элестетебиз. Аморфтук нерселердин негизги өзгөчөл\г\ изотроптук касиетке ээ болушу. Изотроптук касиет — аморфтук нерселердин физикалык касиеттери (мисалы, жылуу-лук өткөрг\чт\\л\г\, бышыктыгы ж. у. с.) бардык багыт боюнча бирдей болот дегенди т\ш\нд\рөт. Аморфтук заттарга айнек, фарфор, чайыр ж. у. с. көптөгөн нерселер кирет.

Аморфтук нерселердин изотроптук касиетин төмөнк\дөй таж-рыйба менен ырастоого болот (39-с\рет). Айнек пластинкасын алып анын бетин жука момдун катмары менен шыбайбыз. Эгерде пластинканын орто ченине ысытылган зымдын учун тийгизип турсак, мом эрий баштайт. Момдун эр\\с\ бардык тарап боюнча бирдей болуп, тегеректи пайда кылат. Ал айнектин жылуулук-ту бардык багыт боюнча бирдей өткөрө тургандыгын ырастайт. Чыныгы катуу нерселерге кристалл заттары кирет. Алар аморфтук нерселер-ден айырмаланып, ички т\з\л\ш\ боюнча йреттүү, б. а. туура геометриялык тартипте жайланышкан атом же молекулалардан турат. Кристаллды түзгөн атомдордун же молекулалардын жайланышкан абалдарын оюбуз менен т\з сызыктар аркылуу ту-таштырсак кристалл торчолорду алабыз (40-с\рөт).

41-сүрөттө аш тузунун (NаС1) молеку-лаларынын жайланышы жана алар боюн-ча оюбуз менен ж\рг\з\лгөн сызыктардан алынган кристалл торчо келтирилген.Кристалл торчодогу бөлукчөлвр жайланышкан чекиттер, 6. а. т\з сызыктардын кесилишкен жерлери кристалл торчонун т\й\ндөр\ деп аталат. Бөл\кчөлөр жогоруда (III гл. § 9) белгиленгендей, ушул т\й\ндөрдө термел\\ кыймылын жасашат.

Кристалл нерселерге бардык металлдар, туздар, минералдар жана ушул сыяк-туулар кирет. 42-с\рөттө бир эле т\рд\\ көм\ртектин атомдорунан турган алмаз менен графиттин (биз пайдалануучу ка-рандаштын өзөг\) кристалл торчолору көрсөт\лгөн.

Кристаллдар монокристаллдар жана поликристаллдар болуп экиге бөл\нөт. Моно — жеке жана поли — көп дегенди т\ш\нд\рет. 43-с\рөттө кардын, алмаздын, наваттын, тоо хрусталы жана кремний-дин монокристаллдарынын сырткы көр\-н\штөр\ келтирилген. Металлдар поли кристаллдар болушат, б. а. алар квзгв көр\нбөгөн өтө майда кристаллдардан ту-рат. Бул майда кристаллдар кристаллит-тер же кристалл данчалары деп аталат.

Кристаллиттерди атайын микроскоптор менен гана байкоого болот. 44-с\рөттө 400 эсе чонойтуучу микроскоп менен тар-тылып алынган поликристаллдын (темир-дин) т\з\л\ш\ келтирилген.

Монокристаллдар, б. а. олчөму боюнча көзгө көр\н\\ч\ чоц кристаллдар жаратылышта сейрек кездешет.

Монокристаллдарды атайылап өст\р\п алууга болот.

Монокристаллдарды жасалма т\рдө өст\р\\ менен алардын практикалык колдонулуштарын изилдөөдө Кыргыз Респуб-ликасынын Улуттук илимдер академиясынын м\чв-коррес-понденти, профессор А. А. Алыбаков чоц салым киргизген. Анын өст\ргөн монокристаллдары лазердик нурларды чыга- руучу баалуу куралдарда пайдаланылууда.

Поликристаллдар изотроптук касиетке ээ болушат. Себеби по- ликристаллды түзгөн кичине өл-чвмдөгү монокристаллдар (крис-таллиттер) баш аламан жайланы-шып, алардын орточолонгон ка-сиеттери бардык багытта бирдей болуп калат.

Сабакты жыйынтыктоо:

Баалоо:

8-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы: § 33. КАТУУ НЕРСЕЛЕР БИЗДИН ТУРМУШУБУЗДА

Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын журушу:

Жаны тема

Этибарга алып баамдасак, биздин айлана-чөйрөб\здө курчап турган нерселер (аба менен суудан башкасы) катуу нерселерге кирет.

Алардын дээрлик бардыгы убакыттын өт\ш\ менен байка-ларлык өзгөр\шпөйт. Өзүбүз жашаган уйдун жана окуган клас-сыбыздын ичинде эле канча т\рд\\ катуу нерселер кездешет. Катуу нерселер аркылуу гана алыс-жакынды, нерселердин ор-тосундагы аралыктарды, б. а. геометриялык т\ш\н\ктөрд\, та-гыраак айтканда, мейкиндикти элестете алабыз.

Катуу нерселердин көб\рөөк кездешиши жана пайдаланы-лышы аларга болгон кызыгууларды дайыма арттырат. Пайдала-нылуучу шартка жараша катуу нерселердин ар т\рд\\ касиетте-ри, атап айтканда, серпилгичт\\л\г\, оор-жецилдиги, катуу-жумшактыгы, өңү-шүсү, ысык-суукка чыдамдуулугу ж. у. с. көптөгөн м\нөздөмөлөр\ баалуу болот. Ошондуктан катуу нерселерди окуп- уйронуу менен, аларды керектөөб\згө ылайыктуу кылып өзгөрт\п алууга да аракет жасайбыз. Азыр окумуштуулар биздин тала- быбызга көб\рөөк жооп берген жацы материалдарды жасоого аракеттенишуудө. Ар турдүү пластмассалар, керамикалар, кап- рондор, кийинки кезде алынган флорена сыяктуу материалдар жасалма катуу нерселерге кирет.

Катуу нерселердин негизги касиеттерин сынап-изилдөө ар-кылуу аныктоого болот. Аларды ар андай температурада ысытуу- муздатуу жана деформациялоо менен бир катар (серпил-

гичтүулүгү, бышыктыгы, морттугу жана башка) касиеттерин аныктай алабыз.

Сабакты жыйынтыктоо:

Баалоо:

8-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы: § 34. ДЕФОРМАЦИЯ

Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын журушу:

Жаны тема

Деформация нерселердин формасынын өзгөрүшү дегенди түшүндүрөт. Күчтүн аракети мейен нерселердин формасынын же влчөмунүи: өзгврущү дефорадация деп аталат. Деформация учурунда нерсени т\згөн бөлүкчөлөрдүн өз ара жайланыштары өзгөрөт. Эгерде нерсени деформациялап жаткан күчтүн араке-Ш токтогондеш кийин, ал өзүнун баштапкы формасына же өлчөмүнӨ келе алса, андай нерселерди cерпилгичтүү нерселер деп айтабыз. Резиyа, каучук, болот пружиналары ж.у.с. сер-пилгичтүү нерселер болушат.

Серпилгичтүү нерселер деформацияланганда серпилгичтүүлүк күчтөрүн пайда кыларын жана анын жардамы менен күчтөрдүн чоцдугун ченөөгө (динамометрлер) боло тургандыгын VII класс- тын физика курсунда белгилеп кеткенбиз.

Күчтүн таасири токтогондо нерсе баштапкы формасына же өлчөмүнө келе албаса, _анда мындай деформация калдыктуу же пластикалык деформация деп аталат.

Нерселердин серпилгичтүүлүгү, аларды түзгөн бөлүкчөлөрдүн ортосунда аракет кылган күчтөр менен түшүндүрүлөт. Катуу нер-селердин бөлүкчөлөрү тартышуу жана түртүшүү күчтөрү тец сал-мактуу болгон абалдарда жайланышып, тынымсыз термелүү

кый-мылында болорун белгилегенбиз. Деформация учурунда бөл\кчөлөрд\н ортосундагы өз ара тартышуу жана т\рт\ш\\ к\чтөр\ ал бөл\кчөлөрд\ кайра баштапкы абалына алып келе алса, анда нерсе серпилгичт\\ деформацияланган болот. Бөл\кчө- лөрд\н жылышкан абалы сакталса, анда калдыктуу деформа-ция пайда болот. Ошентип, бөл\кчөлөрд\н тец салмактуу абал- дарынын өзгөр\ш\ менен аларды кайра баштапкы абалдарына алып кел\\гө жөндөмдүү болгон өз ара аракеттеш\\ к\чтөр\ нер- седе серпилгичт\\л\к к\ч\н пайда кылат. Ал к\чт\н (Р) чоцдугу серпилгичт\\ пружиналардын деформацияланышында темөнк\ формула менен аныкталат:

F=-кх (6.1)

Мында k — пружинанын катуулук коэффициенти деп ата-лат. Ал НҮм менен ченелет. F — нерсени деформациялоочу к\ч. «-» белгиси серпилгичтү\л\к к\ч\ дайыма кысылууга же созулууга карамакаршы багытталаарын көрсөтөт. х — нерсени деформациялоочу к\чт\н аракети менен кысылган же созулган өлчөм\, б. а. деформациянб/н чоцдугун туюндурат (45-с\рөт). (6.1) формула боюнча серпилгичт\\л\к к\ч\ деформациянын чондугуна т\з пропорциялаш. Бул жыйынтык Р. Гук-тун (1635—1703) закону деп аталат.

45-с\рөт.

Сабакты жыйынтыктоо:

Баалоо:

8-класс: Физика «______» «201______» -ж

Сабактын темасы: 36. СЕРПИЛГИЧТҮҮ ЖАНА КАЛДЫКТУУ ДЕФОРМАЦИЯЛАР

Сабактын тиби: Жаны билимдерди оздоштуруу.

Сабактагы колдонулуучу усулдар жана ыкмалар: Интерактивдуу ыкмалар.

Сабакта колдонулуучу каражаттар жана материалдар: Окуу китеби,суроттор, компьютер,проектор,интерактивдуу доска.

Сабактын журушу:

Жаны тема

Деформацияларды окуп уйрөн\\ турмуштук талаптардан ке-лип чыгат. Үй тиричилигинде жана техникада деформациянын ар кандай т\рлөр\н дайыма кездештиребиз.

Серпилгичт\\л\г\ ачык байкалуучу материалдарга резина, кау-чук жана металлдардан — болот кирет. Резина жана каучуктун серпилгичт\\ касиеттери автомобилдердин дөтөлөктөр\ндө, ка-мераларында жана ар кандай формадагы шакекчелериңде пай-даланылат. Алар урунууну жумшартып, механизмдердин көпкө кызмат кылышына көмөк болушат. Титирвөч\ т\з\л\штөрд\н бар-дыгына резина төшвг\чтөр\ пайдаланылат. Кийинки кездерде жасалма жол менен алынган паралон сыяк-туу серпилгичт\\ материалдардан жумшак \й-эмеректери, дивандар, креслолор, стулдар ж. у. с. жабдылууда. Алардын сер-пилгичт\\л\г\ жумшактыкты пайда кыларын жакшы билебиз.

Болот зымдары жана пластиналары өздөр\н\н серпилгич-т\\л\г\ менен көптөгөн т\з\л\штөрдө жана механизмдерде пай-даланылат. Болот зымдан жасалган ар кандай өлчөмдөгү пру-жиналар кайсы гана жерлерде колдонулбайт. Каалгалардын өз\ жабылып калышы м\н серпилгичт\\ пружиналар колдонулат. Биз жазган шарикт\\ калем саптар да жумшак пружиналар ме-нен жабдылган.

Т\рмөктөлгвн болот пластиналары ар т\рд\\ механизмдерди, анын ичинде сааттардын жебелерин кыймылга келтирет. Ийилген серпилгичт\\ пластиналар токту өч\р\\ч\ жана бирик-тир\\ч\ т\з\л\штөр катарында пайдаланылат (мисалы, электр \т\г\ндө).

Ошентип, серпилгичт\\ деформацияланган нерселер убакты-луу жоготкон формаларын же өлчөмдөр\н кайра калыбына кел-тир\\ менен көптөгөн пайдалуу кызматтарды аткарат.

Нерселердин серпилгичт\\л\к касиеттери менен бирге, деформацияда алардын морт жана пластикалуу (ийилчээк) касиет-тери да аныкталат. Морт нерселерге айнек, фарфор, чоюн ж. у. с. кирет. Алар аракет кылган к\чтөн дээрлик деформацияланбай элө сынып же талкаланып кетишет. Айнек сыяктуу морт материалдарды пайдаланууда аларга өзгөчө мамиле кылуу керек экендигин эстен чыгарбайлы.

Бир катар материалдардын кадимки температурада серпилгичт\\л\г\ өтө аз болуп, ачык байкалбайт.

Аракет кылган к\чт\н чондугуна, нерсенин өлчөм\нө, деформациянын т\р\нө жана температурага жараша нерсе серпилгичтуул\г\н жоготуп, пластикалуу деформацияга дуушар болу-шу м\мк\н. Металлдарды кызытуу менен пластикалуулугун арттырабыз. Аларды жецил сомдоо менен каалаган формага кел-тиребиз. Темир устаканаларда металлдарды кызытуу менен иш-тет\\н\н максаты да алардын пластикалуулугун арттырып, ке-рект\\ формага оцой келтир\\н\ көздөйт. Зымды ийуу оной. Ал эми аны созуу же толгоо чоцураак к\чт\ талап кылат. Материалдардын кандай деформацияга дуу-шар болушуна жараша, тетиктерди ошол деформацияга чыдам-дуу материалдардан жасоого туура келет. Тетиктердин бышык-тыгын чоцойтуу \ч\н анын беттерин атайын деформациялардан (ышкылоо, кыруу ж. у. с.) өткер\шөт же сугаруу жолдору пайдаланылат.

Сабакты жыйынтыктоо:

Баалоо: