"Фонетика. Тартык һәм сузык авазлар" темасы буенча презентация.

Тема “ Фонетика. Тартык һәм сузык авазлар”. Эшне башкарды: Файзуллина М.И. Татар теле һәм әдәбият укытучысы

Фонетика

Фонетика – тел белеменең бер бүлеге, ул авазларны, аларның кушылмаларын, аваз үзгәрешләрен өйрәнә.

Аваз(звук,фонема) – сөйләмнең таркалмый торган иң кечкенә берәмлеге

Хәзерге татар телендә 12 сузык, 28 тартык (аваз)фонема бар:

Авазлар сузыкларга һәм тартыкларга бүленәләр.

• Сузык авазлар: [а] [ә] [у] [ү] [о][ө] [ы] [э] [и] [ō] [ы] [э]
• Тартык авазлар [б] [п] [в] [w] [м] [ф] [д] [т] [н] [ң] [с] [з] [х] [һ] [ч] [ш] [щ] [ж] [җ] [л] [р] [й] [к] [қ] [г] [ғ] [ ء ] [ц]
• Хәрефләр авазларга билге булып йөри
• Татар алфавитында 39 хәреф бар
• 9ы – сузык аваз хәрефләре,
• 3 хәреф – я, ю, е – икешәр аваз кушылмасын белдерә,
• 24е тартык авазларны белдерә
• аваз белдерми торган ике махсус билге (ъ, ь) бар.

Сузык авазлар:

• Нечкә сузыклар – алгы рәт сузыклары: [ә] [э] [ө] [ү] [и] [э¯]
• Калын сузыклар - арткы рәт сузыклары: [а] [ы] [о] [у] [ы¯] [ō]
• Рәт гармониясе – сингармонизм(калын һәм нечкә сузыкларга кагыла) әби ләр, апа-лар
• Иренләшкән сузыклар [у] [ү] [о] [ө] [ō]
• Иренләшмәгән сузыклар [а] [ә] [и] [э] [ы] [ [э¯]
• Ирен гармониясе (о-ы, ө-е сузыкларына кагыла) болыт[болот], колын[колон], төтен[төтөн], бөтен
• [бөтөн]

Тартык авазлар

• ясалу урыны буенча: үпкәдән килүче һава агымына тоткарлык ясалган урынга карап:
• ирен-ирен [б] [п] [w] [м],
• ирен-теш [ф] [в],
• тел алды [д] [т] [ц] [с] [ч] [щ] [ш] [з] [ж] [җ] [н] [л] [р],
• тел уртасы [й],
• тел арты [к] [г],
• кече тел (увуляр) [қ]ъ[гъ [х] [ң],
• йоткылык (фарингаль) [һ],
• бугаз (ларингаль) [ ء ].

• яңгырау тартыклар (тавыш һәм шаудан тора)[ б] [в] [д] [з] [ж] [җ] [г] [гъ]
• (парсыз) [р] [м] [й] [н] [ң] [л] [w]
• саңгыраутартыклар (шаудан гына тора)[ п] [ф] [т] [с] [ш] [ч] [к] [къ] (парсыз) [ц] [щ] [х] [һ] [’]

Иҗек

• Иҗек – сөйләмнең иң кечкенә берәмлеге. Ачык, ябык төрләре була.
• Ябык иҗек – тартык авазга ,
• Ачык иҗек – сузык авазга тәмамланган иҗек.
• Татар телендә 8 иҗек калыбы бар .

Иҗек калыплары .

• ачык иҗекләр: 1. С : а-та, ә-би, ө-мә, а-ла
• 2. Т + С : ба-ла, ка-ла, са-та
• 3. Т + Т + С : ста-кан
• ябык иҗекләр: 1 . С + Т : ир, ат, аш, ал
• 2. Т + С + Т : таш-лар, бар-ган трак-тор, шкаф, трам-вай
• 3. С + Т + Т : ант, урт, әйт
• 4. Т + С + Т + Т : дүрт, тарт, шалт
• 5. Т + Т + С + Т : трак-тор, шкаф, трам-вай
• (С - сузык; Т – тартык)

Игътибарыгыз өчен рәхмәт!