Глагол. Обобщающий урок

Ишлик.

Ишлик предметни ишин, гьаракатын бир процесс гьи- сапда гёрсетеген толу маъналы тил гесим.

Ишни, гьаракатны барышын гёрсетмек ишликни инг аслу хасиятларыны бириси.

Шо хасияты булан ишлик башгъа тюрлю тил гесимлерден айрыла.

Ишни, гьаракатны барышын башгъа тил гесимлерде гёрсетмеге бола

Масала : гёрюшюв, чачыв

деген сёзлер ишлени атларын

англата,тек этилеген процессин

гёрсетмей.

Ишлик деген термин эки маънада къоллана - генг ва тар маъналарда

• Тар маънада ишлик янгыз бетлеге алышынагъан, жумлада гьар заман хабарлыкъ болуп гелеген формаланы къуршай.
• Генг маънада буса бу термин иш - деген тил гесимден гьисапланагъан бары да формаланы къуршай.

1. Ишлик категориялары форма

ва маъна якъдан бек бай ;

2. Ишлик жумлада хабарлыкъ болуп

гелеген тил гесим.

Ишлик башгъа тил гесимлени арасында айрыча агьамиятлы ер тута

Янгыз ишликге хас болгъан бет формалардан къайры да, ишликни ичинде :

атлыкъ йимик, ат англатагъан (ат ишликлер),

сыпатлыкъ йимик, белги англатагъан (сыпат ишлик),

гьаллыкъ йимик, гьал англатагъан (гьал ишлик) формалар бар.

Шу ягъындан алгъанда ишлик формалар уьч

бёлюкге айрыла :

Бет формалар .

Бу бёлюкге бетлеге гёре алышынагъан, тюрлю-тюрлю багъышлагъа гиреген формалар къуршала (тар маънада ишликлер).

1 .

Ат формалар .

Бу бёлюкге оьзлерде ат тил

гесимлени хасиятлары да бар

сыпат ишликлер ва ат

ишликлер гире.

2.

Гьал формалар .

Бу бёлюкге оьзлерде гьаллыкъны

белгилери де бар гьал ишликлер

гире.

Сыпат, гьал ва ат ишликлер-

бетлеге гёре алышынмайгъан

бетсиз формалар.

3.

Ишликни бет категориясы.

сёйлевчю оьзю (1-нчи бет),

тынглавчу (2-нчи бет),

четдеги предмет, лакъырда

ортакъчылыкъ этмейген

предмет (3-нчю бет).

Бет категория ишлик англатагъан гьара -

катны этеген субъектни гёрсетеген кате -

гория. Субъект ишни ким этегенни гёрсете.

Субъектни гёрсетмек учун ишликлеге

къошулагъан къошумчалагъа бет къо -

шумчалар деп айтыла.

Бет къошумчалар бир вакътини ичинде

бетни де, санавну да гёрсете.

масала: -сын ( алсын)

-айым (алайым)

Ишликни этилиши

• Синтаксионно этилген ишлик.
• Морфология ёлунда ишликлени этилиши..

Синтаксионно этилген ишликлер этилген кююне ва компонент- лерини функцияларына къарап 3 бёлюкге айрыла :

къабул эт, тас эт,

гьашыкъ бол

• Ат тил гесимлерден яда кёмекчи ишликлерден этилген къошма ишликлер.

Булай къошма ишликлерде кёмекчи сёзлер гьисапда эт ва бол къоллана :

ичи бушмакъ, гёз салмакъ,

ачыву чыкъмакъ, сёзю

тутулмакъ, эсге тюшмек

2. Бирикген сёз тагъымлагъа айлангъан къошма ишликлер :

Алмагъа сюй, алып

бер, алып гет

3. Гьал ишликлерден, инфинитивлер-

ден ва толу маъналы бет ишликлерден этилген къошма ишликлер :

Морфология ёлунда ишликлер тил гесим къошумчаланы кёмеклиги булан этиле.

-ла, -ле инг де актив къолланагъан ва кёп маъналы къошумча, бу ат тил гесимлерден аслу гьалда атлыкълардан, уьнлюклерден ишлик эте.

• а) бичакъла, гёзле ;

б) гьапла, кертле ;

в) гьазирле, увакъла, тюзле ;

г) отла, къаршыла, ишле ;

д) –лаш, -леш : ювукълаш,

тебенлеш ;

-лан, -лен : ачувлан, хуртлан

2. –лай, -лей уьнлюклерден ишликлер эте :

бакъыллай

варыллай

хоруллай…

3 . –а, -е атлыкълардан ва сыпатлыкъ -

лардан ишлик эте :

аш – аша

тиш – тише

бош – боша…