HÜNÄRI OKUW 11-njy synp Kompyuter sowatlylygy 2-nji çärýek sapak ýazgysy 1-25

Mekdebi: _______ Wagty: _____ ______ ______

Dersiň ady: kompýuter sowatl. esaslary Synpy: 11-nji synp _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Faýllary arhiwlemek. Arhiwleýji programmalar.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Faýllary arhiwlemek. Arhiwleýji programmalar barada umumy düşünje bermek
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylary watançylyk, zähmetsöýerlik, beýik adamkärçilik ruhunda terbiýelemek. Olaryň watansöýüjilik duýgularyny ösdürmek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, kompýuter, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

a) hatara aýlanyp öýe berlen ýumuşlary barlamak. b) Gönükmeler arkaly bilimleri berkitmek.

3. Geçilen temany jemlemek: Berlen jogaplara seljerme bermeli.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Faýllary arhiwlemek barada düşünje bermek

2. Arhiwleýji programmalar barada düşünje bermek

3. Faýly arhiwden çykarmak barada umumy düşünje bermek

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

1. Faýllary arhiwlemek barada bilmeli;

2. WinRAR programmanyň ýerine ýetirýän işlerini bilmeli;

3. Faýly arhiwden çykarmak barada bilmeli;

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

1. WinRAR programmanyň ýerine ýetirýän işlerini aýdyp bermegi başarmaly;

2. WinZip programmany ulanmagy başarmaly;

3. Faýllary arhiwlemegi we arhiwden çykarmagy başarmaly;

Kompýuterlerde ýerine ýetirilýän işleriň ýene-de bir görnüşine arhiwler bilen işlemeklik degişlidir. Arhiwlemede bir ýada birnäçe faýllar gysylyp bir, ýagny arhiw faýlyny emele getirýärler. Arhiw faýlynyň ölçegi has kiçi bolýar we onuň netijesinde diskdäki boş ýeriň mukdary köpelýär. Zerurlyk ýüze çykanda arhiwdäki gysylgy duran faýllar gaýtadan dikeldilýär. Bu işleri ýerine ýetirmeklige mümkinçilik berýän serişdelere arhiwatorlar diýilýär. Windowsyň düzüminde hem arhiwator serişdesi bardyr. Oňa Compressed Folders toplumy diýilýär. Ol Windowsyň baş menýusyndaky degişli buýruklar bilen ýerine ýetirilýär. Ýöne köp mümkinçilikli has kämilleşdirilen arhiwleýji programmalar hem bardyr. Olara WinRar (http://www/rarsoft.com) programmasy mysal bolup biler. Arhiwleýji programmalaryň esasy ýetmezçiligi - olaryň arhiw formatlarynyň diňe çäklenen sanawy bilen işläp bilýänligindedir. Arhiw formatlarynyň standarty hökmünde *.zip hasap edilýär. Ýöne *.arj, *.rar we ş.m. görnüşli formatdaky arhiwler hem giň ýaýrandyr. WinRar programmasynyň esasy artykmaçlygy hökmünde onuň köp görnüşli arhiw formatlary (*.RAR, *.ZIP, *.CAB, *.ARl, *.LZH, *.ACE, *.TAR, *.Gzip, *.UUE) bilen işläp bilýändigini görkezmek bolar.

Häzirki döwürde arhiwleýji programmalardan WinRAR we WinZip giň ýaýrandyr.

Faýlyň göwrümini gysyp birnäçe esse kiçeldip bolýar. Bu bolsa faýly diskiň üsti bilen göçürip başga kompýutere geçirmekde ýa-da internet bilen ugradylanda peýdalydyr. Faýl bir gezek gysylandan soň ony ikinji gezek gysmak zerurlygy ýokdur, ýagny bu ýagdaýda onuň göwrümi kiçelmeýär. Arhiwlenende faýllaryň käbir görnüşleriniň ölçegleri kiçelmeýär. Meselem, JPG formatdaky suratlar, MP3 formatdaky ses ýazgylar we ş.m.

Arhiwleýji programmanyň esasy edýän işleri aşakdakylardyr:

– täze arhiw döretmek;

– arhiwe faýllary goşmak;

– arhiwiň mazmunyny görmek;

– arhiwden faýllary çykarmak;

– arhiwden faýllary öçürmek. WinRAR programmasynyň iş penjiresi 1-nji suratda getirilen.

WinRAR işe goýberilende işlenilýän bukjanyň mazmuny faýllaryň sanawy bilen çykýar. Işleniljek bukja saýlanyp alnandan soň şol bukjanyň mazmuny çykýar. Arhiwleniljek faýllary bellemeli (2-nji surat).

Arhiwleniljek faýllar bellenilenden soň, Add (Добавить) düwmä basyp, emele gelen gepleşik penjirede oňa goýuljak ady bermeli. Bu ýerde täze arhiwiň formatyny (RAR ýa-da ZIP), tomuň ölçegini we arhiwlenişiň beýleki parametrlerini üýtgedip bolýar. OK düwmä basylsa (3-nji surat) arhiwe salmak işi başlanýar.

Öň bar bolan arhiwe faýly goşmak hem bolýar. Onuň üçin, Win-RAR programmasynyň penjiresi açyk bolmaly. Arhiwe goşuljak faýlyň adynyň üstüne syçanyň görkezijisini eltmeli we onuň çep düwmesini basyp durup, WinRAR programmasynyň penjiresiniň içine görkezijini süýşüreniňden soň goýbermeli.

WinZip programmasynyň iş penjiresi 4-njy suratda getirilen.

Faýllar toplumyny, bukjalary arhiwe goşmak üçin File – New archive yzygiderligi ulanmaly.

Faýly arhiwden çykarmak

WinRAR programmasynda arhiw faýly açmaly. Iş penjirede onuň içindaki faýllaryň sanawy çykýar (6-nyi surat).

Bu sanawdan arhiwden çykarylmaly faýllary bellemeli we Extract to (Извлечь в) atly düwmä basmaly.

Emele gelen gepleşik penjirede arhiwden çykaryljak faýllary haýsy bukja ýerleşdirmelidigini görkezmeli we açylyşyň käbir parametrlerini üýtgetmeli ýa-da dymmaklyk ýagdaýynda kabul ediljek parametrler bilen ylalaşyp, OK düwmä basmaly.

5. Täze temany berkitmek:

Informasiýa saklananda we aralyga berlende onuň göwrümini, gysmak usullary bilen azaltmak amatlydyr. Şu usullara maglumatlary arhiwlemek, arhiwleýji programmalara bolsa, arhiwatorlar diýilýär.

Maglumatlary gysmak üçin dürli algoritmler ulanylýar. Olaryň iň ýönekeýleriniň birine seredeliň. Goý 10 baýtdan durýan san yzygiderligi bar bolsun: 0; 0; 0; 0; 220; 220; 220; 5; 5; 5. Bu yzygiderligi başgaça şeýle ýazmak mümkin. 0; 4; 220; 3; 5; 3. Bu ýazgy, 0–4 gezek, 220–3 gezek, 5–3 gezek gaýtalanýar diýildigidir. Bu yzygiderlik 6 baýt ýer tutýar, maglumatlaryň gysylmasy aýdyň görünýär. Häzirki arhiwatorlaryň kömegi bilen tekst informasiýalaryny 4-5 esse kiçeltmek mümkin.

Arhiwlenen maglumatlary täzeden ulanmak üçin olary arhiwi aýryjy programmalar (razarhiwatorlar) bilen başky ýagdaýyna öwürmelidir.

Häzirki zaman kompýuterlerinde, WinRar, WinZip, WinArj we beýleki arhiwatorlar giňden ulanylýar.

6. Öý işini tabşyrmak:

Şu günki sapakdaky temany okap, öwrenip gelmegi we öýe berlen gönükmäni ýerine ýetirmegi tabşyrmaly. Sapakda jogap beren okuwçylary delillendirmek arkaly bahalandyrmak.

7. Sapagy jemlemek, umumylaşdyrmak, okuwçylary bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Mekdebi: _______ Wagty: _____ ______ ______

Dersiň ady: kompýuter sowatl. esaslary Synpy: 11-nji synp _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Arhiw faýllary (arhiwler). Aktiw (öz-özüni çykarmak) arhiwleri
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Arhiw faýllary (arhiwler). Aktiw (öz-özüni çykarmak) arhiwleri barada umumy düşünje bermek
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylary watançylyk, zähmetsöýerlik, beýik adamkärçilik ruhunda terbiýelemek. Olaryň watansöýüjilik duýgularyny ösdürmek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, kompýuter, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

a) hatara aýlanyp öýe berlen ýumuşlary barlamak. b) Gönükmeler arkaly bilimleri berkitmek.

3. Geçilen temany jemlemek: Berlen jogaplara seljerme bermeli.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Arhiw faýllary barada düşünje bermek

2. Aktiw (öz-özüni çykarmak) arhiwleri barada düşünje bermek

3. Gysmak algoritmleri barada umumy düşünje bermek

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

1. Arhiwleýji programmalaryň niýetlenen işini bilmeli.

2. Gysmak algoritmleri bilmeli;

3. Aktiw (öz-özüni çykarmak) arhiwleri barada bilmeli;

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

1. WinRar programmasy bilen işlemegi başarmaly;

2. WinZip programmasy bilen işlemegi başarmaly;

3. Arhiw faýllary döretmegi we faýllary arhiwden çykarmagy başarmaly.

Ulanyjylaryň arhiwleri dürli maksatlar bilen döredýändigini ýada salalyň. Meselem, möçberi uly faýllary kiçi sygymly göterijilere nusgalamaly bolanda arhiw-lemek zerur bolup durýar. Arhiwleriň döredilmegi netijesinde gaty diskde ýer tygşytlamaga mümkinçilik berýär.

Arhiwleri döretmek üçin ilki arhiwlemäge degişli başlangyç faýllary aýratyn bir papka ýerleşdirmeli. Новый piktogrammasyna basanymyzdan soň çykýan Новый архив gepleşik penjiresinde arhiwi ýerleşdirmek üçin diski ýa-da papkany saýlamaly we arhiw faýlyň adyny girizmeli. Bu ýerde Добавить диалог ýazgynyň gapdalynda bellijek goýlandygyna üns bermelidir. Çünki ol mundan beýläk arhiwe ýerleşdirilýän faýllary kesgitlemek üçin zerur bolup durýar. Soňra OK düwmesine basmaly.

Indiki Добавить gepleşiginde arhiwe salynmaly faýllary saýlamaly. Eger papkanyň ähli faýllaryny arhiwe salmaly bolsa, onda Имя файла setirinde “*.*” ýazgyny go-ýup, Добавить düwmesine basmaly.

1-nji mysal. Faýly arhiwe ýerleşdirmeli.

• WinRar arhiwleýji programmany işe goýbereliň .

• Arhiwlemäge degişli faýly tapawutlandyralyň .(beýan1. doc).

• Gurallar panelindäki Команды menýusynyň ýa-da düwmesiniň kömegi bilen Добавить файлы в архив buýruguny saýlalyň.

• Peýda bolan Имя и параметры архива gepleşik penjiresinde faýlyň teklip edilýän adyny we beýleki parametrleri üýtgetmän galdyralyň (1-nji surat ).

Bu ýagdaýda öňki ady bilen, ýöne .rar giňeltmeli arhiw faýly dörär we ol hem ilki başdaky papkasynda ýatda saklanar.

Eger gerek bolsa Имя архива setrinde başga at goýup , ony Обзор düwmesine basmak arkaly başga papkada ýa-da täze papka açyp ýerleşdirip hem bolar .

Başdaky faýl bilen alnan arhiw faýlyň möçberiini deňeşdireliň. Olaryň gatnaşy-gyna gysylma koeffisiýenti diýilýär. Biziň mysalymyzda (beýan1.rar) gysylma koeffisiýenti 1,46-a deňdir (104960:71824=1,46).

Arhiwleýji programmalarda berlenleri gysmagyň dürli algoritmleri ulanylýar, şonuň üçin hem şol bir faýly saklaýan, ýöne dürli arhiwleýji programmalarda döre-dilen arhiwleriň ölçegleri deň däldir. Düzgün bolşy ýaly, arhiw faýlyň ölçegi arhiwe girýän faýllaryň ölçegleriniň jeminden kiçidir.

.txt formatly tekst faýllarynyň we .bmp formatdaky gysylmadyk grafiki faýl-laryň gowy gysylýandygyny, .GIF we .JPG, .MP3 formatdaky faýllary bolsa, gysyp bolmaýandygyny bellemelidir.

2-nji mysal .”Suratlar “ we “Tekstler” papkasyndaky ähli faýllary mysal. Rar arhiwine ýerleşdirmeli .

• Arhiwleýji programmany işe goýbereliň.

• “Suratlar” we “Tekstler” papkalaryny tapawutlandyralyň.

• Добавить файл(ы) в архив buýrugyny saýlalyň.

• Имя и параметры gepleşik penjiresinde mysal ady girizeliň. Şunlukda “Suratlar” we “Tekstler” papkalardaky ähli faýllar mysal.rar arhiw faýlynda ýerleşerler.

Arhiwler döredilende arhiwiň ölçeginiň onuň saklanmaly informasiýa göterijisiniň ölçeginden uly bolmagy mümkin. Meselem, adaty CD diske 700 Mbaýt infor-masiýa mukdaryny sygdyryp bolýar. Eger arhiwiň ölçegi 1,25 Gbaýt bolsa, onda iki sany CD disk gerek bolýar we arhiwi hökmany suratda iki toma bölmeli bolar. Tor boýunça uly arhiw faýllaryny bölekleýin geçirmek üçin köp tomly arhiwler ulanyl-ýar. Berlenleriň uly möçberini disklerde geçirmek işini köp tomly arhiwsiz ýerine ýetirip bolmaýar. Tom – bu birnäçe bölümlerden duran arhiwiň parçasydyr.

WinRar arhiwleýjisi tomuň ölçegini görkezmek bilen köp tomly arhiwleri dö-retmäge mümkinçilik berýär. Adaty ýagdaýda tomlaryň ady aşakdaky ýaly ýazylýar:

arhiwiň ady_ partNN.rar ( bu ýerde NN – tomuň nomeri).

Köp tomly arhiwler döredilendäki amallar edil ýokarda getirilen 1-2-nji mysallardaky ýaly bolup, Имя и параметры архива penjiresinde tomuň ölçegini bermek gerekdir (2-nji surat).

Köp tomly arhiwden çykarylanda ilki ähli tomlar bir papkada ýerleşdirilýär we soňra ýokarda getirilen amallar ýerine ýetirilýär.

Eger arhiw faýlyny açmak üçin arhiwleýji programmalar ýok bolsa, onda özi açylýan SFX-arhiw ulanylýar. Şeýle arhiwler edil beýleki ýerine ýetirilýän faýllar ýaly .exe giňeltmä eýedir.

Özi açylýan arhiwi döretmek hem 1-2-nji mysallardaky ýaly ýerine ýetirilýär, ýöne Имя и параметры архива penjiresindäki Создать SFX-архив buýrugynyň gapdalyna bellijek goýmalydyr (2-nji surat).

SFX-arhiwi açmak üçin arhiwleýji programmalar hökman däldir. Olar adaty progrmmalar ýaly işe goýberilende arhiwden çykarylýar. Şeýle hem SFX-arhiwi gözden geçirmek we arhiwden çykarmak üçin WinRar programmasyny hem ulan-mak bolýar.

Grafiki informasiýalary gysmak – arhiwlemek – häzirki döwrüň derwaýys me-seleleriniň biri bolup durýar. Siz rastr şekilleriň piksellerden durýandygyny öňden bilýärsiňiz. Arhiwlenende her bir piksel baradaky informasiýa oňa meňzeş pikselle-riň topary baradaky informasiýa bilen çalşyrylýar. Gysmak algoritmleri şekildäki gaýtalanmalary gözleýär. Soňra pikselleriň beýan etmesini has iri informasion ele-mentler bilen çalşyrýarlar.

Gysmak algoritmleri aşakdaky görnüşlerde bolýarlar:

• informasiýalary ýitgisiz gysýan algoritmler;

• ýitgisini gözegçilik eder ýaly derejede gysýan algoritmler.

Informasiýalary ýitgisiz gysýan algoritmler netijede gysmaklyga ters özgert-mäni başlangyç informasiýany doly dikeltmeklige çenli takyklykda ýerine ýetirmä-ge mümkinçilik berýärler. Şeýle algoritmleri faýl arhiwlerini döredýän ähli arhiw-leýji programmalar, şol sanda WinRar programmasy hem ulanýar.

Goý kesimiň şekili sary reňkli 30 pikseli, gök reňkli 50 pikseli we ýaşyl reňkli 20 pikseli saklaýan bolsun (3-nji surat ).

30

50

20

3-nji surat

Başlangyç şekilde şol bir reňkiň üznüksiz yzygiderligi (birmeňzeş baýtlaryň zynjyry ) ýüze çykarylýar. Soňra şeýle görnüşdäki her bir yzygiderlik reňki we pik-selleriň gaýtalanma sany bilen beýan edilýär.

Eger ähli 100 nokadyň her biriniň reňki üçin 3 baýt berilýän bolsa, onda başlangyç möçber 3 baýt·100=300 baýt bolar. Goý her bir reňkiň gaýtalanma sany 256-dan kiçi we ol 1 baýt bilen beýan edilýän bolsun. Onda (3 baýt+1 baýt) ·3=12 baýt, ýagny gysylma koeffisienti 300:12=25.

Bu algoritm çekilen ştrihli şekilleri, işlenip taýýarlanýan fotografiýalary ýokary derejede gysmagy üpjün edýär. Eger fotografiýada ownuk detallar köp bolsa, gysy-landan soň faýl kiçelmän, gaýta ulalar. Şu beýan edilen algoritm başlangyç şekiliň takyk dikeldilmegini üpjün edýär.

5. Täze temany berkitmek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorag-jogap alyşmak,geçilen tema degişli meseleler çözmek.

Sorag-jogap alyşmak: 1. Faýllary arhiwe nädip ýerleşdirmeli?

2. Arhiwlemek nähili maksat bilen ýerine ýetirilýär?

3. Siz berlenleri gysmaklyga nähili düşünýärsiňiz?

4. Arhiwlemek nähili maksat bilen ýerine ýetirilýär?

6. Öý işini tabşyrmak:

Şu günki sapakdaky temany okap, öwrenip gelmegi we öýe berlen gönükmäni ýerine ýetirmegi tabşyrmaly. Sapakda jogap beren okuwçylary delillendirmek arkaly bahalandyrmak.

7. Sapagy jemlemek, umumylaşdyrmak, okuwçylary bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Mekdebi: _______ Wagty: _____ ______ ______

Dersiň ady: kompýuter sowatl. esaslary Synpy: 11-nji synp _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Passiw arhiwleri. Arhiwler bilen işlemek.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Passiw arhiwleri. Arhiwler bilen işlemek barada umumy düşünje bermek
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylary watançylyk, zähmetsöýerlik, beýik adamkärçilik ruhunda terbiýelemek. Olaryň watansöýüjilik duýgularyny ösdürmek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, kompýuter, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

a) hatara aýlanyp öýe berlen ýumuşlary barlamak. b) Gönükmeler arkaly bilimleri berkitmek.

3. Geçilen temany jemlemek: Berlen jogaplara seljerme bermeli.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Passiw arhiwleri barada düşünje bermek

2. Arhiwler bilen işlemegi öwretmek

3. Arhiwleýji programmalary bilen işlemegi öwretmek

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

1. Passiw arhiwleri barada bilmeli.

2. Arhiwlemek nähili maksat bilen ýerine ýetirilýändigini bilmeli;

3. Aktiw (öz-özüni çykarmak) arhiwleri barada bilmeli;

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

1. Passiw arhiwleri döretmegi başarmaly;

2. Aktiw (öz-özüni çykarmak) arhiwleri döretmegi başarmaly;

3. Arhiw faýllary döretmegi we faýllary arhiwden çykarmagy başarmaly.

Arhiw programmalary iki görnüşli arhiw döredip biler: aktiw we passiw. Aktiw (öz-özüňi çykarmak) arhiwleri programma tarapyndan ýerine ýetirilip bilinýär we olara giňeltme berilýär  exe . Olarda açar gurallary bar we arhiwden faýllary çykarmak üçin degişli arhiw programmasyny talap etmeýär. Passiw arhiwler - arhiwden faýllary çykarmak üçin degişli programmanyň bolmagyny talap edýär.

Arhiw programmalarynyň esasy wezipeleri şulary öz içine alýar:

• görkezilen faýllaryň ýa-da tutuş bukjanyň arhiwlenmegi (gysylmagy);

• şahsy ýa-da ähli faýllary arhiwden häzirki bukja (ýa-da görkezilen bukja) çykarmak (açmak);

• arhiwiň mazmunyny görmek (gaplanan faýllaryň düzümi, bukjanyň gurluşy we ş.m.);

• köp göwrümli arhiwleri saklamak - birnäçe bölege bölünen arhiwler;

  

• üznüksiz arhiw döretmek - bir yzygiderli maglumat akymynda görkezilen birnäçe faýlyň arhiwi (üznüksiz arhiwlemek gysyş derejesini ep-esli ýokarlandyrýar);

• öz-özüni çykarýan arhiwleri döretmek - programma üpjünçiligi moduly birikdirilen arhiwler we ş.m.

Windows operasiýa ulgamynyň çäginde işlemek üçin döredilen iň köp ýaýran arhiw programmalary WinZip we WinRAR.

Arhiwlenen faýllary gerek ýerinde ulanmak üçin hökmany suratda ony arhiw-den çykarmaly bolýar. WinRar programmasynda faýllary arhiwden çykarmak aşak-daky tertipde ýerine ýetirilýär:

• WinRar programmasyny işe goýbermeli;

• arhiwden çykaryljak faýllary tapawutlandyrmaly;

• Извелечь в ” buýruga basmaly;

• soňra peýda bolan (1-nji surat ) Путь и параметры извлечения gepleşik penjiresinde arhiwden çykaryljak faýllary haýsy papka ýerleşdirmelidigini görkezmeli we arhiwden çykarmagyň käbir parametrlerini üýtgetmeli ýa-da “ OK” düwmä basmaly.

3-nji mysal. Taýýarlanan Testler .rar arhiwden ähli faýllary we papkalary çykarmaly. Ahriwden aşakdaky yzygiderlikde çykarmak mümkin:

• Arhiwleýji programmany işe goýbereliň.

• Testler.rar arhiw faýlyny tapawutlandyralyň .

• Команды menýusynyň ýa-da düwmesiniň kömegi bilen gurallar panelinden Извлечь файл(ы) из архива buýrugyny saýlamaly.

  

• Путь и параметры извлечения gepleşik penjiresinde teklip edilýän para-metrleri üýtgetmän goýalyň. Bu ýagdaýda arhiwiň ýerleşýän papkasynda şol öňki at bilen Testler papkasy dörediler we onuň içinde arhiwden çykarylan faýllar “Informatika” we “Matematika” papkalar görnüşinde ýerleşer (2-nji surat ).

4-nji mysal. Taýýarlanan Meseleler.rar arhiwinden mesele1.docx we mesele2.docx faýllary çykarmaly.

• Arhiwleýji programmany işe goýbermeli;

• Meseleler.rar arhiw faýlyny tapawutlandyrmaly;

• Команды – Просмотреть файл menýusynyň ýa-da gurallar panelindäki Просмотр düwmesine basmak bilen arhiwiň papkalarynyň mazmunyny görme-li (3-nji a) surat);

• mesele1.docx, mesele2.docx faýllaryň adyny tapawutlandyryp, Извлечь düw-mesine basmaly;

• Peýda bolan Путь и параметры извлечения penjiresinde teklip edilýän ýoly Ýumuşlar diýip üýtgetmeli we OK düwmä basmaly. Netijede arhiwden çyka-rylan iki faýly saklaýan içinde Meseleler papkasy ýerleşen Ýumuşlar papkasy dörediler (3-nji b) surat).

5. Täze temany berkitmek:

Okuwçylar bilen geçilen tema esasynda sorag-jogap alyşmak,geçilen tema degişli meseleler çözmek.

Sorag-jogap alyşmak: 1. Siz berlenleri gysmaklyga nähili düşünýärsiňiz?

2. Arhiwlemek nähili maksat bilen ýerine ýetirilýär?

6. Öý işini tabşyrmak:

Şu günki sapakdaky temany okap, öwrenip gelmegi we öýe berlen gönükmäni ýerine ýetirmegi tabşyrmaly. Sapakda jogap beren okuwçylary delillendirmek arkaly bahalandyrmak.

7. Sapagy jemlemek, umumylaşdyrmak, okuwçylary bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Mekdebi: _______ Wagty: _____ ______ ______

Dersiň ady: kompýuter sowatl. esaslary Synpy: 11-nji synp _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Antiwirus serişdeleri.
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Antiwirus serişdeleri barada umumy düşünje bermek
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylary watançylyk, zähmetsöýerlik, beýik adamkärçilik ruhunda terbiýelemek. Olaryň watansöýüjilik duýgularyny ösdürmek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, kompýuter, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

a) hatara aýlanyp öýe berlen ýumuşlary barlamak. b) Gönükmeler arkaly bilimleri berkitmek.

3. Geçilen temany jemlemek: Berlen jogaplara seljerme bermeli.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Antiwirus serişdeleri barada düşünje bermek

2. Antiwirus programmalaryň görnüşleri barada umumy düşünje bermek

3. Kompýuterden wiruslary gözläp tapmak we olary ýok etmek barada düşünje bermek

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

1. Antiwirus serişdeleri barada bilmeli;

2. Antiwirus programmalaryň görnüşleri barada bilmeli;

3. Kompýuterden wiruslary gözläp tapmak we olary ýok etmek barada bilmeli;

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

1. Antiwirus programmanyň ýerine ýetirýän işlerini aýdyp bermegi başarmaly;

2. Antiwirus programmalaryň görnüşleri barada aýdyp bermegi başarmaly;

3. Kompýuter wiruslary barada aýdyp bermegi başarmaly;

Kompýuter wiruslaryndan goranmak üçin ýörite wiruslary tapyp ýok etmeklige mümkinçilik berýän programmalar döredilýär. Olara anwtiwirus programmalar diýilýär.

A ntiwirus programmasy – bu zyýan ýetiriji obýektleri we zaýalanan faýllary tapmak we bejermek, şeýle hem faýllaryň we operasion ulgamyň zyýan berijiler tarapyndan zaýalanmagynyň öňüni almak üçin ulanylýan programmalardyr. Häzirki döwürde dürli-dürli antiwirus programmalary döredildi. Olar öý hojalygynda ulanylýan antiwiruslar, serwer antiwiruslary we iş stansiýalarynda ulanylýan antiwiruslardyr. Şeýle-de mobil serişdeler üçin antiwiruslar işläp taýýarlandy we olar mobil telefonlarda, SIM, fleş kartlarynda, USB gurallaryndan giňden peýdalanylýar. Ýöne peýdaly antiwirus programmalary bilen bilelikde ýalan antiwiruslaryň ýaýradylýandygyny hem bellemelidiris. Olardan «rogueware» antiwirusy görkezmek bolar. Şeýle antiwiruslar beýleki wiruslardan arassalanman, eýsem kompýuterlerden maglumat, karz kartlardan pul ogurlamak üçin niýetlenendir.

Antiwirus programmalaryň aşakdaky ýaly görnüşleri bolýar:

1. «detektor» – programmalar (diskde ulanyjy bilen saýlanan faýlda wirus tapmak we ekranyň ýüzüne habar çykarmak üçin ulanylýar. Şol programma diňe özüne bellibir wiruslary tapyp bilýär.

2. «doktor» – programmalar («wirusly») faýllary bejermek ýa-da dikeldip bilinmedik faýllary bozmak üçin ulanylýar.

3. «filtr» – programmalar (operatiw ýatda ýerleşýärler. Wirus programmasy operasion ulgamyna ýüzlenenden şony tutmak üçin ulanýar).

4. «rewizor» – programmalar (faýllarda ýa-da diskleriň ulgam böleginde üýtgemeleri tapmak we olary düzetmek üçin ulanylýar).

Käbir wiruslaryň görnüşleri kompýuteriň operatiw ýadynda ýerleşýär we şol ýatda mydama galyp, wagtly-wagtynda programmalara ýa-da faýllara täsir edip bilýärler. Yöne bu wiruslar kompýuteriň esasy böleklerine (operatiw ýady, prosessor, wideoadapter we ş.m.) hiç hili täsir etmeýär. Şolar ýaly wiruslara «rezident» wiruslary diýilýär.

Antiwirus programmalar faýllarda we kompýuteriň ýadynda wiruslary ýüze çykarmak we ýok etmek üçin döredilendir. Antiwirus programmalaryň öz antiwirus bazasy bolýar we olary wagtly-wagtynda täzelemek zerur, sebäbi gün-günden wiruslaryň sany we görnüşleri köpelýär. Bu programmalar diňe olaryň maglumatlar bazasynda bar bolan wiruslary ýüze çykaryp bilýär. Antiwirusyň bazasy täzelenende oňa diňe täze döredilen wiruslara garşy programmalar goşulýar. Bu programmalardan başga-da rewizor programmalary hem bar. Olar sanalyp geçilen programmalardan tapawutlylykda faýllaryň we diskiň ulgam böleklerini ýatda saklaýarlar we her gezek kompýuter açylyşynda diskde üýtgeşmeleri ýüze çykarýar-da olar barada ulanyja habar berýär. Bu programmalara mysal bolup Adinf programmasy çykyş edýär.

Häzirki wagtda ulanylýan antiwirus programmalarynda rewizor programmalar onuň düzümine girýär. Mysal üçin, DrWeb antiwirus programmasynyň düzümine Spider rewizor programmasy girýär.

Rewizor programmalaryndan başga antiwirus programmalaryň düzümine garawul-programmalary – filtrler (süzgüçler) hem girýär. Olar kompýutere salynýan diskleri we açylýan faýllary wiruslaryň barlygyny barlaýarlar. Eger diskde wiruslanan faýly bar bolsa, onda ulanyja habar berilýär we ol disk açylmaýar.

Antiwirus programmalar we kompaniýalar: ♦ AhnLab – Günorta Koreýa ♦ ALWIL Software (avast!) – Çehiýa (mugt we tölegli wersiýalar) ♦ AOL Safety and Security düzümindäki CenterAOL Virus Pro

tection

♦ ArcaVir – Polşa

♦ Authentium – Beýik Britaniýa

♦ AVG (GriSoft) – Çehiýa (faýerwoly (filtri) öz içine alýan mugt we tölegli wersiýalar)

♦ Avira – Germaniýa (mugt klassik wersiýasy bar)

♦ AVZ – Russiýa (mugt) (doly antiwirus diýmek bolmaz – antiwirus utility (real-time monitor ýok))

♦ BitDefender – Rumyniýa

♦ BullGuard – Daniýa

♦ ClamAV – GPL ygtyýarnamasy – mugt programma (real-time monitor ýok)

♦ ClamWin – ClamAV Windows üçin

♦ Comodo Group – ABŞ

♦ Computer Associates – ABŞ

♦ DrWeb – Russiýa

♦ Eset NOD32 – Slowakiýa

♦ Fortinet – ABŞ

♦ Frisk Software – Islandiýa

♦ F-Secure – Finlýandiýa

♦ G-DATA — Germaniýa

♦ GeCAD – Rumyniýa (Microsoft 2003-nji ýylda kompaniýany satyn aldy)

♦ GFI Software

♦ IKARUS – Awstriýa ♦ H+BEDV – Germaniýa

♦ Hauri – Günorta Koreýa

♦ McAfee – ABŞ

♦ Microsoft Security Essentials – Microsoft kompaniýasynyň mugt antiwirusy

♦ MicroWorld Technologies – Hindistan

♦ MKS – Polşa

♦ MoonSecure — GPL ygtyýarnamasy – mugt programma, Clam – AV koduna esaslanan, real-time monitory bar

♦ Norman – Norwegiýa

♦ NuWave Software – Ukraina (AVG, Frisk, Lavasoft, Norman, Sunbelt esasynda ulanylýar)

♦ Outpost – Russiýa (öz anti-spyware ulanýar we VirusBusteriň antiwirusy)

♦ Panda Software – Ispaniýa

♦ Quick Heal AntiVirus – Hindistan

♦ Rising – Hytaý

♦ ROSE SWE – Germaniýa

♦ Safe`n`Sec – Russiýa

♦ Simple Antivirus – Ukraina

♦ Sophos – Beýik Britaniýa

♦ Spyware Doctor – antiwirus utilitasy

♦ Stiller Research

♦ Sybari Software (Microsoft 2005-nji ýylyň başynda kompaniýany satyn aldy)

♦ Symantec – ABŞ

♦ Trend Micro – Ýaponiýa (Taýwan, ABŞ)

♦ Trojan Hunter – antiwirus utilitasy

♦ Universal Anti Virus – Ukraina (mugt)

♦ VirusBuster – Wengriýa

♦ ZoneAlarm AntiVirus – ABŞ

♦ Zillya! – Ukraina (mugt)

♦ Антивирус Касперского – Russiýa

♦ ВирусБлокАда (VBA32) – Belorussiýa

♦ Dr. Solomon’s Anti-Virus Toolkit

5. Täze temany berkitmek:

Kompýuterden wiruslary gözläp tapmak we olary ýok etmek prosedurasy köp wagty talap edip biler. Emma wiruslary gözlemekde antiwirus programmalar bilen ulanylýan birnäçe esaslandyryjy usullar hem bar:

♦ Skanirlemek;

♦ Ewristik derňemek;

♦ Üýteşmeleri ýüze çykarmak;

♦ Rezident monitorlar.

Skanirlemek – bu wiruslary gözlemekde has ýönekeý usul hasap edilýär. Ol öň tapylan wiruslardan alnan alamatlary gözlemekligi göz öňünde tutýar. Tapylan wiruslary ýok edip bilýän antiwirus programmalar – skanerlere polifaglar hem diýilýär. Şeýle programmalaryň kemçilik taraplary – polimorf wiruslary tapyp bilmeýänligidir. Onuň üçin barlanýan programmalaryň ewristiki derňewini özünde saklaýan çylşyrymly gözleg algoritmleri ulanmak zerur. Şeýle hem skanerler diňe eýýam belli bolan we öňden öwrenilen wiruslary tapyp bilýär. Şonuň üçin skaner-programmalar täze dörän wiruslardan gorap bilmezler.

Ewristik derňemek – şifrlenýän we polimorf wiruslary gözläp tapmak üçin ulanylýar. Köplenç ewristik derňew ön belli bolan wiruslary tapmaklyga mümkinçilik berýär. Emma bu ýagdaýda şeýle wiruslary ýok etmek mümkinçiliginiň bolmazlygy ahmal. Şonuň üçin, eger-de ewristik derňew faýl ýa-da ýüklendiriji sektor wirus bilen zäherlenen bolmagy mümkin diýip habar berýän bolsa, onda bu habara aýratyn üns bermek gerek we kompýuteri has täze antiwirus programmalar bilen barlamak zerur hasaplanylýar.

Üýteşmeleri ýüze çykarmak. Wirus kompýuteri zäherlemek bilen gaty diskde üýtgeşmeleri geçirýär: zäherleýän faýllara öz koduny goşup ýazýar, diskiň ulgamlaýyn böleklerini üýtgedýär we ş.m. Şeýle üýtgeşmeleri tapmaklyga rewizor antiwirus programmalar esaslanýar. Rewizor antiwirus programmalar diskiň wirus bilen hüjüm ediläýjek ähli bölekleriniň häsiýetnamalaryny ýatda saklaýarlar we yzygider barlanylýar. Üýtgeşmeler ýüze çykanda kompýutere wirus hüjüm edýändigi mümkin diýen habar berilýär.

Rezident monitorlar. Kompýuteriň operatiw ýadynda hemişe saklanylýan we beýleki programmalar bilen ähli şübheli hereketleri yzarlaýan programmalar rezident monitorlar diýlip atlandyrylýar. Bu programmalaryň kemçilikleriniň örän känligi sebäpli, olary wiruslardan goramak üçin ulanmagy maslahat berilmeýär.

6. Öý işini tabşyrmak:

Şu günki sapakdaky temany okap, öwrenip gelmegi we öýe berlen gönükmäni ýerine ýetirmegi tabşyrmaly. Sapakda jogap beren okuwçylary delillendirmek arkaly bahalandyrmak.

7. Sapagy jemlemek, umumylaşdyrmak, okuwçylary bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Mekdebi: _______ Wagty: _____ ______ ______

Dersiň ady: kompýuter sowatl. esaslary Synpy: 11-nji synp _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Kompýuter wirusy
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Kompýuter wirusy barada umumy düşünje bermek
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylary watançylyk, zähmetsöýerlik, beýik adamkärçilik ruhunda terbiýelemek. Olaryň watansöýüjilik duýgularyny ösdürmek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, kompýuter, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

a) hatara aýlanyp öýe berlen ýumuşlary barlamak. b) Gönükmeler arkaly bilimleri berkitmek.

3. Geçilen temany jemlemek: Berlen jogaplara seljerme bermeli.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Hüjümleriň maksatlary barada düşünje bermek

2. Zyýanly programmalar barada düşünje bermek

3. Kompýuter wiruslary barada düşünje bermek

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- informasion hukuklary we howpsuzlyk düzgünlerini bilmeli;

- algoritmler, algoritmi ýerine ýetirijileri barada bilmeli;

- Internet torunda howpsuzlyk düzgünleri barada bilmeli:

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

1. Wirusyň zyýan ýetirýän gurşawy barada aýdyp bermegi başarmaly;

2. Wiruslaryň görnüşleri we aýratynlyklary barada aýdyp bermegi başarmaly;

3. Wiruslaryň işleýiş algoritminiň aýratynlyklary barada aýdyp bermegi başarmaly;

Kompýuter wirusy – bu özüni beýleki programmalara goşup ýazýan, öz nusgalaryny döredip, olary faýllara, kompýuteriň ulgam böleklerine ornaşdyrýan, şeýle hem kompýuterde dürli islenilmeýän hereketleri ýerine ýetirýän kiçiräk programmadyr. Wirusyň ýerleşýän programmasyna «zäherlenen» programma diýilýär. Şeýle programma işe goýberilende, ilki bilen wirus işläp başlaýar. Wirus beýleki programmalary tapyp, olary zäherleýär (zyýan ýetirýär), şeýle hem zyýanly işleri ýerine ýetirýär (mysal üçin, diskdäki faýllary ýa-da faýllary ýerleşdirmek tablisasyny zaýalaýar, operatiw ýadyny doldurýar we ş.m.). Wirusy gizlemek üçin onuň beýleki programmalary zäherlemek we olara zyýan ýetirmek hereketleri hemişe däl-de, käbir şertleriň ýerine ýetirilmeginde amala aşyrylyp bilner. Mysal üçin, Anti-MIT wirusy her ýyl dekabr aýynyň 1-ine gaty diskde ýerleşýän ähli maglumatlary ýok edýär, Tea Time wirusy sagat 15:10-dan 15:13-e çenli klawiaturadan maglumat girizmäge päsgel berýär.

Kompýutere wiruslaryň ýaýramagynyň esasy sebäbi bolup flash-diskleriň, disketleriň, lazer diskleriň, şeýle hem kompýuter torlaryň ulanylmagy çykyş edýär.

Olar özbaşdak beýleki zerur programmalara birigýär, öz nusgalaryny döredip, beýleki faýllara, ulgama girizýär we netijede kom pýuteriň kadaly işlemegini bozýar, pese gaçyrýar, faýllar, kataloglar zaýalanýar we kompýuteriň işinde dürli päsgelçilikler ýüze çykýar.

Kompýuter wirusynyň gizlenmegi we beýleki programmalary zaýalamagy käbir alamatlary ýüze çykarýar. Wirus öz hereketini edenden soňra, ol galan hereketini öz ornaşan programmasyna geçirýär. Ol programmanyň işini başdakysyndan tapawutlandyrýar. Wirusyň ähli hereketi tiz we hiç hili maglumat bermezden bolup geçýär. Şonuň üçin kompýuter ulanyjylary, köplenç halatda, kompýuteriň işiniň düzüw däldigini aňmaýarlar.

Kompýuterleriň wiruslar bilen zaýalanandygyny aňladýan birnäçe alamatlara seredip geçeliň:

▪ kompýuteriň işi haýallaýar;

▪operasion ulgamy ýüklemek kynlaşýar;

▪kompýuteriň işinde, köplenç, doňmak hadysasy bolup geçýär;

▪öň gowy işläp duran programmalaryň işi bozulýar;

▪diskde faýllaryň mukdary artýar;

▪faýllaryň göwrümi üýtgeýär;

▪monitorda yzygiderli ýerliksiz ulgamlaýyn maglumatlar peýda bolýar;

▪kompýuteriň ýadynyň boş bölegi azalýar;

▪diske ýüzlenmek wagty artýar;

▪faýllaryň döredilen senesi we wagty üýtgeýär;

▪faýl gurluşy üýtgeýär (faýllaryň ýitmegi, kataloglaryň bozulmagy);

▪diskowodyň habar beriji çyrasy özbaşdak ýanyp-sönüp durýär;

▪dürli maglumat göterijilere düzümlerinde bolmadyk wirus goýberiji we beýleki nätanyş faýllar ýazylýar.

Bu ýagdaýlar diňe bir wiruslar tarapyndan ýüze çykman, başga sebäplere görä hem ýüze çykyp biler, şonuň üçin kompýuterler yzygiderli barlagdan geçirilip durulsa peýdaly bolar.

1960-njy ýyllaryň soňunda 1970-nji ýyllaryň başynda (the rabbit) «towşanjyklar» diýlip atlandyrylan wiruslar peýda boldy. Bu wiruslar programmalara, kompýutere zyýan ýetirmeýärdi, olar diňe kompýuteriň ýadyna girip (şol ýyllardaky kompýuterleriň ýady örän ujypsyz), onuň işini haýalladýardy. IBM personal kompýuterleriň dö remegi bilen 80-nji ýyllarda «Brain», «Vienna», «Cascade» wiruslary ýüze çykýar.

1991-nji ýylda ilkinji görünmeýän wirus «Dir-II» peýda bolýar. 1995-nji ýylda Windows-95 operasion ulgamynyň çykmagy bilen wiruslaryň görnüşleri artýar. Şol ýylda peýda bolan «Conсept» wirusy ähli tekst faýllary zaýalaýar we millionlarça kompýuteriň işiniň bozulmagyna getirýär. 1996-njy ýylda dörän «Laroux» wirusy MS Excel programmasyny zaýalaýar.

1999-njy ýylyň 26-njy aprelinde «Чернобыль» wirusy bütin dünýäde millionlarça kompýuterleriň winçesterini zaýalaýar. Bu wirusyň diňe Günorta Koreýa ýetiren zyýany 250 mln dollardan hem geçýär. Häzirki döwürde wiruslaryň görnüşleri milliondan agdy. Bulara garşy ýörite laboratoriýalar işleýär we ol ýerde haýal etmezden ýüze çykan howpy aýyrmak maksady bilen, antiwirus programmalary taýýarlanýar we olaryň bazalary täzelenýär.

Wiruslaryň görnüşleri we aýratynlyklary boýunça toparlara bölünişi

Kompýuter wiruslarynyň görnüşleri dürli-dürlüdir. Dünýä belli bolan wirusologlaryň biri Ýewgeniý Kasperskiý wiruslary olaryň aýratynlyklary boýunça aşakdaky häsiýetler esasynda şertli toparlara bölýär:

▪ wirusyň zyýan ýetirýän gurşawy boýunça;

▪ ýaýrama usuly boýunça;

▪ destruktiw mümkinçilikleri boýunça;

▪ işleýiş algoritminiň aýratynlyklary boýunça. Her bir ugruna aýratynlykda seredip geçeliň:

1. Wirusyň zyýan ýetirýän gurşawy boýunça wiruslar aşakdakylara bölünýärler:

▪ Faýl wiruslar. Bu wiruslar ýerine ýetiriji faýllaryna zyýan edýärler (Com we Exe programmalar).

▪Ýüklendirýän wiruslar. Bu wiruslar diskleriň ýüklendiriji sektorlaryna (Boot sektorlary) ýa-da winçesteriň ulgamlaýyn ýüklendirijisini (Master Boot Record) saklaýan sektoryna zyýan edýärler.

▪Tor wiruslary. Bu wiruslar dürli kompýuter ulgamlarynda köpelýän wiruslar.

▪Flash wiruslar. Bu wiruslar BIOS ýadynyň flash mikroshemalarynda zyýan ýetirýär.

2. Ýaýrama usuly boýunça wiruslar aşakdakylara bölünýärler: ▪ Rezident wiruslar. Bu wiruslar kompýutere ýokuşanda (geçende) operatiw ýatda öz rezident nusgasyny goýýarlar. Bu wiruslar kompýuter öçürilýänçä ýa-da täzeden ýüklenýänçä aktiw bolup bilýärler.

▪ Rezident däl wiruslar. Bu wiruslar kompýuteriň operatiw ýadynda öz rezident nusgalaryny goýmaýarlar. Käbir wiruslar ýatda özüniň käbir fragmentlerini goýýarlar, ýöne olaryň soň ýaýramak mümkinçiligi bolmaýar. Şonuň üçin şeýle wiruslar rezident däl wiruslar diýlip hasap edilýär.

3. Wiruslar destruktiw mümkinçilikleri boýunça aşakdakylara bölünýärler:

▪ Zyýansyz wiruslar. Bu wiruslar kompýuteriň içine hiç hili täsir etmeýär. Olar diňe diskde boş ýeriň azalmagyna ýa-da operatiw ýadyň göwrümine täsir edip bilýärler.

▪ Howply däl wiruslar. Bu wiruslar dürli grafiki ses effektler ýa-da beýleki zyýansyz hereketlerde ýüze çykyp bilýärler.

▪ Howply wiruslar. Bu wiruslaryň netijesinde kompýuteriň ýa-da olaryň torlarynyň içinde näsazlyklaryň ýüze çykmagyna getirip bilýärler.

▪ Örän howply wiruslar. Bu wiruslar maglumatlaryň ýok edilmegine, ýitirilmegine, programmalaryň we ulgamlaryň işjeňliginiň ýitirilmegine getirip bilýärler.

4. Wiruslar işleýiş algoritminiň aýratynlyklary boýunça aşakdakylara bölünýärler:

▪Ýan wiruslar (companion). Bu wiruslar exe-faýllaryna olaryň Com nusgalaryny döredip zyýan ýetirýärler. Şonuň üçin programma işi goýberlende ilki wirusly Com-faýly goýberilýär. Öz işini tamamlanyndan soň wirus Exe-faýlyny işe goýberer.

▪«Gurçuk» wiruslar (wornes). Bu wiruslar kompýuter tory boýunça ýaýraýarlar. Olar kompýuter torundan kompýuteriň ýadyna geçirýärler we beýleki kompýuterleriň IP salgylaryny hasaplap, olara öz nusgalaryny iberýärler.

▪«Parazit» wiruslar. Bu wiruslar faýllaryň ýa-da diskiň sektorlarynyň düzümini üýtgedýärler.

▪«Stels» wiruslar (iňlis «stelth virus» sözünden, göze görünmeýän). Bu wiruslar operasion ulgamynda zyýan ýetirilen faýllara ýa-da diskleriň sektoryna ýüzlenende, özleriniň ýerine maglumatlaryň zyýan ýetirilmedik böleklerine goýýarlar.

▪«Polimorf» wiruslar (öz özüne sifrleýän). Bu wiruslary anyk

lamak örän kyn, sebäbi olaryň programmalaryna hemişelik programma kody bolmaýar. Bu wirusyň esasyny şifrleýän we şifrden açýan programmalaryň köpdürliligi bilen amala aşyrylyp gazanylýar.

▪«Makro» wiruslar. Bu wiruslar makrodilleriň mümkinçiliklerini ulanyp, köplenç, Microsoft Office faýllaryna: tekst redaktorlaryna, elektron tablisalara zyýan ýetirýärler.

Häzirki döwürde maglumatlary geçirmek üçin, esasan, Flash diskleriň ulanylmagy täze meseleleri ýüze çykardy. Olar USB wiruslarydyr. Bu wiruslar gün-saýyn artýar we olary aýyrmak gitdigiçe kynlaşýar. Bu wiruslardan autorun görnüşi has-da giň ýaýrandyr (autorun.bin, autorun.reg, AUTORUN.FCB, autorun.srm, autorun.txt, autorun.wsh, autorun.ex, autorun.exe, autorun.inf_?????, autorun.inf, autorun.bat, autorun.ico, autorun.ini, autorun.vbs we beýleki .inf, .com, .sys, .tmp, .exe giňeltmeli faýllar, şeýle-de RECYCLER papkasy).

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak: 1. Kompýuter wirusy näme?

2. Siz nähili zyýanly programmalary bilýärsiňiz?

3. Faýl wiruslary barada näme bilýärsiňiz?

4. Tor wiruslary näme?

6. Öý işini tabşyrmak:

Şu günki sapakdaky temany okap, öwrenip gelmegi we öýe berlen gönükmäni ýerine ýetirmegi tabşyrmaly. Sapakda jogap beren okuwçylary delillendirmek arkaly bahalandyrmak.

7. Sapagy jemlemek, umumylaşdyrmak, okuwçylary bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Mekdebi: _______ Wagty: _____ ______ ______

Dersiň ady: kompýuter sowatl. esaslary Synpy: 11-nji synp _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Antiwirus programmalary
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Antiwirus programmalary barada umumy düşünje bermek
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylary watançylyk, zähmetsöýerlik, beýik adamkärçilik ruhunda terbiýelemek. Olaryň watansöýüjilik duýgularyny ösdürmek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, kompýuter, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

a) hatara aýlanyp öýe berlen ýumuşlary barlamak. b) Gönükmeler arkaly bilimleri berkitmek.

3. Geçilen temany jemlemek: Berlen jogaplara seljerme bermeli.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Antiwirus programmalar

2. Antiwirus programmalarynyň wezipeleri

3. Antiwirus programmanyň antiwirus bazalaryny täzelemek

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- Kaspersky Internet Security antiwirus programmasynyň işleýiş aýratynlyklary barada bilmeli;

– Antiwirus programmalarynyň wezipeleri barada bilmeli;

- Antiwirus programmanyň antiwirus bazalaryny täzelemek barada bilmeli;

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

1. Antiwirus programmalarynyň wezipeleri barada aýdyp bermegi başarmaly;

2. Antiwirus programmanyň antiwirus bazalaryny täzelemegi başarmaly;

3. Kaspersky Internet Security antiwirus programmasyny ulanmagy başarmaly;

A ntiwirus programmalar – bu programmalar kompýuterdäki maglumatlary zyýanly programmalardan we olaryň haýsy bolsa-da bir usul arkaly kompýutere ornaşmagyndan toplumlaýyn go-ranmak üçin serişdedir. Has giň ýaýran antiwirus programmalara Antiwirus Kaspersky, Dr. Web, NOD32 we ş. m. degişlidir.

Wiruslaryň möçberi we dürli-dürlüligi köpdir, olary netijeli tapmak üçin antiwirus programmalar käbir talaplara laýyk gelmeli.

Işleýşi durnukly we ygtybarly bolmaly. Bu parametrler şühbesiz anyklanýan parametrdir, hatda iň gowy antiwirus programmasy kompýuterde kadaly işläp bilmese netijesiz bolar, eger haýsydyr bir sebäplere görä, programmada näsazlyk bolsa, onda kompýuteri barlaýyş prosesi doly geçirip bilmeýär.

Programmanyň wirus bazasynyň möçberi (wiruslaryň möçberi, programanyň takyk tapýany). Wiruslaryň täze görnüşleriniň peýda bolmagy bilen maglumatlar bazasy hemişe täzelenip durulmalydyr, eger-de ol täze wiruslaryň ýarysyny hem görmese we kompýuterde arassaçylyk işlerini geçirmese programmanyň haýry ýok. Edilýän talaplaryň ýene-de biri – antiwirus programmalarynyň wiruslaryň dürli görnüşlerini tapmaklyga ukyply bolmagydyr we faýllaryň dürli görnüşleri bilen işlemek ukyplylygydyr (arhiw, resminamalar). Täze faýllary barlap geçmek hem esasy işleriň biri bolup durýar.

Ýene-de bellemeli zatlaryň biri – antiwurus programmalar işlände zaýalanan faýllary dikeltmek, olary gaty diskden ýok etmezligi, ýöne olary faýllardan wiruslary ýok etmeklige ukyplylygydyr.

Programmanyň dürli görnüşli operasion ulgamlarda işläp bilmegi, elbetde, antiwirus diňe öýüňde bir kompýuterde ulanylsa, onda bu görkezijiniň känbir täsirem ýokdyr. Eger-de antiwirus uly edaralarda ulanylýan bolsa, onda ol hökmany suratda hemme operasion ulgamlarda işlemegi başarmalydyr. Ýene-de bir faktorlaryň biri – ol hem torda işlenende serwer funksiýalarynyň bolmagy hem-de dürli serwerler bilen işläp bilmegi zerurdyr.

Antiwirus programmalary şu işleri ýerine ýetirýär:

– hemişelik gorag. Programma elmydama kompýuteriň ýadyndaky prosesleri barlaýar we zyýanly programmalaryň hereketi ýüze çykanda işjeňleşýär.

– Ulanyjynyň buýurmasy boýunça gorag (antiwirus skaneri). Programma operatiw ýady barlaýar, gaty we tordaky disklerden zyýanly programmalary gözleýär. Ol öň bellenen sene boýunça ýa-da islendik wagt ulanyjynyň buýurmasy boýunça öz işine başlaýar.

Käbir antiwirus programmalar goragy hemişelik we ulanyjynyň buýurmasy boýunça utgaşykly alyp barýar. Bu programma-lar kompýuteri wiruslardan we başga ähli görnüşdäki zyýanly programmalardan hem-de haker hüjümden, spamdan (spam – golsuz gadagan edilmedik ýollanma) toplumlaýyn goramak üçin niýetlenendir. Meselem, Kaspersky Internet Security (1-nji surat).

Antiwirus programmalar, bolup biljek wiruslar baradaky informasiýalary özünde saklaýan antiwirus bazalary arkaly zyýanly programma serişdeleri gözläp tapýarlar. Munuň ýaly informasiýa signatur görnüşinde saklanylýar. Signatura – bu anyk zyýanly programma degişli alamatlaryň toplumy. Täze wiruslary gözlemek üçin köne bazanyň ýeterlik bolmaýandygy düşnüklidir, şonuň üçin hem antiwirus bazalary hemişe täzelenmäge mätäçdir.2-nji suratda antiwirus bazalarynyň täzelenişi görkezilen.

E ger antiwirus programmasy «şübheli» obýekti tapan bolsa, onda ulanyja mümkin bolan hereketleri saýlamak teklip edilýär:

1. Diňe hasabat bermek.

2. Zyýan ýeten faýllary dikeltmeli. Eger dikeldip bolmasa, onda:

– zyýan ýeten faýllary ýok etmeli;

– täze at goýmaly, zyýan ýeten faýllaryň arasyna ýerleş-dirmeli;

– ulanyjydan indiki hereketler barada rugsat soramaly.

3. Zyýan ýeten faýllary ýok etmeli.

Bir kompýuterde birnäçe toplumlaýyn goraýan antiwirus programmalary ulanmak maslahat berilmeýär.

Kaspersky Internet Security antiwirus programmasynyň işleýiş aýratynlyklary

Kaspersky Internet Security programmasyny kompýutere ornaşdyranyňdan soň, ulgamlaýyn panelinde onuň belgijigi emele gelýär. Bu belgijik Kaspersky Internet Security programmasynyň iş leýşiniň indikatory hökmünde çykyş edýär. Ol goragyň ýagdaýyny we goşundy bilen amala aşyrylýan esasy işlerini görkezýär. Eger-de belgijik aktiw (reňkli) ýagdaýda bolsa, onda bu kompýuteriň goragy işjeň ýagdaýdadygyny aňladýar. Eger-de belgijik aktiw däl (ak-gara) ýagdaýda bolsa, onda bu kompýuteriň goragynyň öçürilendigini ýa-da goragyň käbir komponentleriniň öçürilendigini aňladýar. Şeýle hem bu belgijik programmanyň interfeýsiniň esasy elementlerine – kontekst menýusyna we esasy penjiresine elýeterligi üpjün edýär.

Kontekst menýusy goragyň esasy meselelerine geçmeklige mümkinçilik berýär. Kaspersky Internet Security menýusy aşakdaky punkt lary öz içine alýar:

▪Kompýuteri barlamak – siziň kompýuteriňizde zyýan ýetiriji obýektleriň bardygyny doly barlamak. Onuň netijesinde ähli disklerdäki we kompýutere birikdirilen ähli maglumat göterijilerindäki ähli faýllar (obýektler) barlanylýar.

▪Wiruslaryň gözlegi – obýektleri saýlamak we wirusyň barlygyny barlamaklygy işe goýbermek. Bu ýerde barlanýan obýektler ulanyjy tarapyndan sanawdan saýlanylyp bilner.

▪Täzeleniş – Kaspersky Internet Security programmasynyň antiwirus bazalarynyň we modullarynyň täzelenilişini işe goýbermek we olary kompýutere ornaşdyrmak.

▪Toruň monitoringi – gurnalan tor birleşmeleriň, açyk portlaryň we trafikleriň sanawyny görmek.

▪Tor trafigini beklemek – kompýuteriň ähli tor birleşmelerini wagtlaýynça ýapmak.

▪Aktiwasiýa – programmany aktiwasiýa etmeklige geçmek. Hasaba alnan ulanyjynyň derejesini almak üçin ulanylýar. Bu punkt diňe programma aktiwirlenen bolmadyk ýagdaýynda bar bolýar.

▪ Sazlanyş – «Kaspersky Internet Security» programmasynyň işiniň parametrlerini sazlamaklyga we görmeklige geçmek.

▪Kaspersky Internet Security – programmanyň esasy penjiresini açmak.

▪Goragy saklamak/işe goýbermek – hemişelik goragyň komponentleriniň işini saklamak/işe goýbermek. Bu punkt programmanyň täzelenilişine we wiruslary barlamaklyga işe goýbermeklige hiç hili täsir etmeýär.

▪Programma barada – Kaspersky Internet Security baradaky maglumaty penjiresini açmak.

▪ Çykmak – Kaspersky Internet Security programmasynyň işini tamamlamak (bu punkt saýlananda programma kompýuteriň operatiw ýadyndan çykarylýar).

Kaspersky Internet Security programmasynyň esasy penjiresini 3 bölege bölüp bolar:

♦ Penjeräniň ýokarky bölegi. Ol kompýuteriň häzirki wagtda gorag ýagdaýyny görkezýär. Goragyň mümkin bolan 3 ýagdaýy bar. Olaryň her biri bellibir bir reňk bilen aňladylýar: ýaşyl reňk – kompýuteriň goragy ýeterlik derejede amala aşyrylýar, sary we gyzyl reňkler – Kaspersky Internet Security programmasynyň işinde ýa-da sazlanyşynyň parametrlerinde dürli problemalaryň bardygyny aňladýar.

♦ Penjeräniň çep bölegi – nawigasion – islendik komponente, wirusy gözlemeklik meselesini amala aşyrmaklyga, täzelemeklige, goşundynyň serwis funksiýalaryna çalt we ýonekeý ýagdaýda geçmeklige mümkinçilik berýär.

♦ Penjeräniň sag bölegi – maglumat – çep tarapynda saýlanan gorag komponenti baradaky maglumaty saklaýar, olaryň her birini sazlamaklyga mümkinçilik berýär, wiruslary gözlemek, karantindäki faýllar we ätiýaç nusgalar bilen işlemek, lisenzion açarlaryny dolandyrmak we ş.m. meseleleri amala aşyrmak üçin gurallary hödürleýär.

5. Täze temany berkitmek:

Sorag-jogap alyşmak: 1. Antiwirus programmalary näme üçin niýetlenen?

2. Antiwirus programmalarynyň wezipeleri nämeden ybarat?

3. Haýsy antiwirus programmalaryny bilýärsiňiz?

4. Antiwirus programmanyň antiwirus bazalaryny täzelemek näme?

GÖNÜKMELER

1. Internete birikmek bilen http://www.kaspersky. ru saýtdan Kaspersky Internet Security antiwirus programmasy baradaky maglumatlar bilen tanşyň.

2. Islendik bir papkanyň wirusyny barlaň.

3. Mugallymyň rugsady bilen antiwirus programmanyň antiwirus bazalaryny täzeläň.

4. Fleş diskdäki faýllaryňyzy antiwirus programmasy arkaly barlaň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Şu günki sapakdaky temany okap, öwrenip gelmegi we öýe berlen gönükmäni ýerine ýetirmegi tabşyrmaly. Sapakda jogap beren okuwçylary delillendirmek arkaly bahalandyrmak.

7. Sapagy jemlemek, umumylaşdyrmak, okuwçylary bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Mekdebi: _______ Wagty: _____ ______ ______

Dersiň ady: kompýuter sowatl. esaslary Synpy: 11-nji synp _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Windows – y arhiwlemegiň hyzmat programmasy (Backup programmasy)
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Windows – y arhiwlemegiň hyzmat programmasy (Backup programmasy) barada umumy düşünje bermek
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylary watançylyk, zähmetsöýerlik, beýik adamkärçilik ruhunda terbiýelemek. Olaryň watansöýüjilik duýgularyny ösdürmek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, kompýuter, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

a) hatara aýlanyp öýe berlen ýumuşlary barlamak. b) Gönükmeler arkaly bilimleri berkitmek.

3. Geçilen temany jemlemek: Berlen jogaplara seljerme bermeli.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Windows – y arhiwlemegiň hyzmat programmasy barada düşünje bermek

2. Ulgamy dikeltmegi öwretmek

3. Faýllaryň rezerw nusgalaryny döretmek barada umumy düşünje bermek

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

1. Windows – y arhiwlemegiň hyzmat programmasy barada bilmeli;

2. Ulgamy dikeltmegi bilmeli;

3. Faýllaryň rezerw nusgalaryny döretmek barada bilmeli;

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

1. Windows – y arhiwlemegiň hyzmat programmasy bilen işlemegi başarmaly;

2. Faýllaryň rezerw nusgalaryny döretmegi başarmaly;

3. Ulgamy dikeltmegi başarmaly;

«Maglumatlary arhiwirlemek» – ulgamy dikeltmegiň bir usuly. Bu standart utilitanyň kömegi bilen ulgamyň ähli faýllarynyň we papkalarynyň nusgalary döredilýär. Bu utilitany çagyrmak üçin gaty diskiň häsiýetlerine girmeli we «Свойства» (Properties) – «Сервис» (Tools) – «Выполнить архивацию...» (Backup now...) ýa-da Пуск (Start) – Программы (Programs) – Стандартные (Accessories) – Служебные (System Tools) – Архивация (Backup) yzygiderligi ýerine ýetirmeli. Açylan penjirede «Архивация» (Backup) bölümçäni bellemeli we kompýuteriň ähli maglumatlaryny arhiwirlemekligi saýlamaly.

Ulgam barada maglumat.

«Ulgam barada maglumat» utilitasy ulgamyň konfigurasiýasy barada maglumatlary ýygnaýar we görkezýär. Bu maglumatlary lokal ýa-da birleşme bar bolan daşlaşdyrylan kompýuter üçin hem alyp bolýar. Bu programma enjamlaryň konfigurasiýasy, kompýuteriň komponentleri barada, şeýle hem kompýuteriň programma üpjünçiligi, gurnalan draýwerler barada ähli maglumatlary berýär. Bu maglumatlar ulgamyň konfigurasiýasy bilen bagly bolan näsazlyklar ýüze çykanda, olary düzetmek üçin zerur bolýar. «Ulgam barada maglumat» programmasy zerur maglumatlary çalt ýygnamaga mümkinçilik berýär.

5. Täze temany berkitmek:

Ulgamy dikeltmek.

Ulgamy dikeltmek gullugy (System Restore Service) ulgamy dikeltmek funksiýalaryny ýerine ýetirýär. Windows operasion ulgamynyň düzümine «System Restore» (Восстановление системы) komponenti girýär. Bu utilitany çagyrmak üçin Меню «Start» (Пуск) – All Programs (Все программы) – Accessories (Стандартные) – System Tools (Служебные) – System Restore (Восстановление системы) yzygiderligi ýerine ýetirmeli.

Onuň kömegi bilen ulgamy öňki işjeň ýagdaýyna gaýtaryp getirmek bolýar we ulgamy täzeden kompýutere ornaşdyrmak hökman däl. «System Restore» reýestri, ýerli profilleri, ulgamlaýyn maglumatlar bazalaryny, şeýle hem ulgamlaýyn faýllary dikeldýär. Ýöne ulgamy bölek-bölek däl-de, doly dikeltmeli, diýmek, ähli zatlary dikeltmeli ýa-da hiç zady.

Barlag nokady – bu faýllaryň rezerw nusgalarynyň döredilen wagty.

6. Öý işini tabşyrmak:

Şu günki sapakdaky temany okap, öwrenip gelmegi we öýe berlen gönükmäni ýerine ýetirmegi tabşyrmaly. Sapakda jogap beren okuwçylary delillendirmek arkaly bahalandyrmak.

7. Sapagy jemlemek, umumylaşdyrmak, okuwçylary bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Mekdebi: _______ Wagty: _____ ______ ______

Dersiň ady: kompýuter sowatl. esaslary Synpy: 11-nji synp _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Diskde maglumatlary gysmak
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Diskde maglumatlary gysmak barada umumy düşünje bermek
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylary watançylyk, zähmetsöýerlik, beýik adamkärçilik ruhunda terbiýelemek. Olaryň watansöýüjilik duýgularyny ösdürmek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, kompýuter, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

a) hatara aýlanyp öýe berlen ýumuşlary barlamak. b) Gönükmeler arkaly bilimleri berkitmek.

3. Geçilen temany jemlemek: Berlen jogaplara seljerme bermeli.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Diskde maglumatlary gysmak barada düşünje bermek

2. Windows-da “C” diskini Explorer-den peýdalanyp gysmagy öwretmek

3. Papkany ýa-da faýly gysmak prosesi barada umumy düşünje bermek

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

1. Windows-da “C” diskini Explorer-den peýdalanyp gysmagy bilmeli;

2. Diskde maglumatlary gysmak barada barada bilmeli;

3. Papkany ýa-da faýly gysmagy bilmeli;

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

1. Papkany ýa-da faýly gysmagy başarmaly;

2. Windows-da “C” diskini Explorer-den peýdalanyp gysmagy başarmaly;

3. Buýruk setirinde faýly ýa-da bukjany gysmagy başarmaly;

Ýer tygşytlamak üçin diskde maglumatlary gysmak nämäni aňladýar? Gysylanda, diskdäki eýelenýän ýeriň ululygy azalýar we boş ýer köpelýär. Operasion ulgamynyň bu guralynyň işi arhiwçiniň işine meňzeýär.

Windows operasion ulgamy gysylýan maglumatlary gaýtadan gysyp ýazýar, şonuň üçin bu maglumatlar diskde az ýer tutýar. Diskde maglumatlary gysmagyň käbir kemçilikleri bar:

• gysylan faýllar RAM-a has çalt girer, şonuň üçin öndürijilik ýokarlanar;

• Gysylan faýllary açmak, kompýuteri haýalladýar, ýagny CPU-nyň has köp resursyny talap edýär.

Ulgam bölümini (системный раздел) gyssaňyz, ýygy-ýygydan gysylmak gysylan faýllaryň bölekleşmegini artdyrar, şonuň üçin faýllary okamak we ýazmak haýallaşar we bu ulgamyň işleýşine täsir edýär.

Diski gysmak prosesi, faýllaryň tutýan meýdanyna baglylykda birnäçe wagt alýar. Diski gysmak yzyna gaýtaryp bolýan prosses. Ulanyjy zerur bolmadyk ýagdaýynda diskde maglumatlary gysmak prosessini aýyryp (отменить) biler.

Ýokardaky aýdylanlaryň hemmesini göz öňünde tutup, aşakdaky netijä gelýäris:

• Diskde maglumatlary gysmak prosesi NTFS faýl ulgamynda işleýär.

• Gysyş, diskde boş ýerini döredýär.

• Öň gysylan faýllar gysylmaýar.

• Diski gysandan soň kompýuteriň haýallaşmagy ähtimallygy ýokary.

• Käbir kompýuterlerde ulgam diski gysylansoň, ulgam täzelenende ýa-da draýwerler ulanylanda kynçylyklar ýüze çykyp biler.

Ulanyjy, dürli ýagdaýlary göz öňünde tutup, ýer tygşytlamak üçin diski gysmalymy ýa-da gysmaly däldigi barada karary özbaşdak kabul etmeli. Ulanyjy diňe bir disk bölümini gysman, eýsem tutuş diski gysmazdan aýratyn bukjany (papkany) ýa-da faýly gysyp bilýär. Bu ýagdaýda ulgamyň işleýşine täsir edilmez.

C diskini gysgaldyp bolarmy? Hawa, ýöne bu diňe käbir ýagdaýlarda edilmeli. Mysal üçin, zerur täzelenmäni gurmak ýa-da internetden kompýuteriňize käbir möhüm faýllary almak üçin ýeterlik ýer ýok bolsa.

Gerekli maglumatlaryňyzy alyp bolanyňyzdan soň, Diski arassalaň we Windows-da Diskde maglumatlary gysmak prosesini aýyryň.

Windows 10 operasion ulgamy, zerur bolan ýagdaýynda käbir ulgam faýllaryny özbaşdak gysýar, üstesine-de ulgam faýllaryny gysmak üçin Compact OS funksiýasy goşuldy.

Windows-da “C” diskini Explorer-den peýdalanyp gysmak

Indi Windows Explorer-de C diskini gysmaklyga seredeliň

Şu ädimleri ýerine ýetirmeli:

1. Explorer (Проводник) penjiresini açyň.

1. Ýer tygşytlamak üçin gysmak isleýän diskiňiziň üstünde syçanyň sag düwnesini basyň.

2. Kontekst menýusyndan " Свойства " saýlaň.

1. “Свойства: локальный диск (C:)” penjiresinde, “Общие” wkladkasynda, “Сжать этот диск для экономии места” gapdalyndaky gutujygynda baýdajyk goýuň.

2. " ОК " düwmesine basyň.

1. "Aýratynlyklary üýtgetmegi tassyklamak" penjiresinde maglumatlary gözden geçiriň we "OK" düwmesine basyň.

Bu ýerde iki sany gysyş warianty bar:

• Üýtgeşmeleri diňe C: diskine degişlidir.

• C diski üçin: we içindäki ähli bukjalara we faýllara degişli.

Adaty ýagdaýda, diske we içindäki ähli bukjalara we faýllara degişli üýtgeşmeler girizmek mümkinçiligi dur.

1. «Отказано в доступе» penjirede, atributlary üýtgetmek üçin administrator hukuklaryny talap edýär. " Продолжить " düwmesine basyň.

1. Atributlary gaýtadan işlemek we ulanmak prosesi ýerine ýetirilýär.

Gysmagy ulanmagyň netijesinde diskde has köp boş ýer peýda boldy.

Islendik başga lokal diski gysmak prosesi şuňa meňzeş usulda amala aşyrylýar.

Buýruk setirinde faýly ýa-da bukjany nädip gysmaly

Ulanyjy Ulgam guralyny: buýruk setirini ulanyp, kompýuter diskindäki bukjany ýa-da faýly gysyp biler.

Administrator hökmünde buýruk setirini işlediň.

Papkany ähli içindäki maglumatlary bilen gysmak üçin buýruk setiriniň penjiresinde aşakdaky buýrugy ýerine ýetirmeli:

compact /c /s:" papkanyň doly ýoly" /i /Q

Faýly gysymak üçin aşakdaky buýrugy ýerine ýetirmeli:

compact /c " faýlyň doly ýoly" /i /Q

5. Täze temany berkitmek:

Windows-da papkany ýa-da faýly gysmak

Windows operasion ulgamynda papkany ýa-da faýly gysmak prosesi, diski gysmak ýaly görnüşde ýerine ýetirilýär.

Aşakdakylary ýerine ýetiriň:

1. Papkada ýa-da faýlda syçanyň sag düwmesine basyň.

2. “Свойства: ” penjiresinde “Другие…” düwmesine basyň.

1. “Дополнительные атрибуты” penjiresinde, “Атрибуты сжатия и шифрования” parametrinde

“Сжимать содержимое для экономии места на диске” belligini belläň.

1. "ОК" düwmesine basyň.

1. Ondan soň faýl gysylar. Papkany gysanyňyzda goşmaça penjire açylar.

2. "Подтверждение изменения атрибутов" penjiresinde "OK" düwmesine basyň.

Bu ýerde gerekli warianty saýlamaly:

• Üýtgeşmeleri diňe şu papka ulanylýar.

• Bu papka we içindäki ähli bukjalara we faýllara (adaty ýagdaý).

Ondan soň papkany gysmak prosesi başlar.

"Explorer" penjiresinde gysylan bukjalarda we elementleriň gysylandygyny duýdurýan faýllarda nyşanlar peýda bolar.

Explorer-den disk gysyşyny yzyna gaýtarmak, ýatyrmak

Gysyşyny ýatyrmak üçin ters amal etmeli bolarsyňyz. Äshli hereketler gysyş prosesinde ýerine ýetirilen işler bilen birmeňzeşdir.

1. Windows Explorer-i işe giriziň.

2. Kompýuteriň diskinde syçanyň sag düwmesine basyň.

3. Açylýan menýuda " Свойства " -a basyň.

4. Disk häsiýetleri penjiresinde, " Общие " wkladkada, " Сжать этот диск для экономии места " -yň gapdalyndaky gutujygyndaky baýdaky aýyryň we "OK" düwmesine basyň.

1. " Подтверждение изменения атрибутов " penjiresinde "OK" düwmesine basyň.

2. " Отказано в доступе " penjiresinde " Продолжить " düwmesine basyň.

3. Amal gutarýança garaşyň.

6. Öý işini tabşyrmak:

Şu günki sapakdaky temany okap, öwrenip gelmegi we öýe berlen gönükmäni ýerine ýetirmegi tabşyrmaly. Sapakda jogap beren okuwçylary delillendirmek arkaly bahalandyrmak.

7. Sapagy jemlemek, umumylaşdyrmak, okuwçylary bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________

Mekdebi: _______ Wagty: _____ ______ ______

Dersiň ady: kompýuter sowatl. esaslary Synpy: 11-nji synp _____ ______ ______

Sapagyň temasy:	Diskiň defragmentasiýasy
Sapagyň maksatlary:
1)Bilim berijilik maksady:	Diskiň defragmentasiýasy barada umumy düşünje bermek
2) Terbiýeçilik maksady:	Okuwçylary watançylyk, zähmetsöýerlik, beýik adamkärçilik ruhunda terbiýelemek. Olaryň watansöýüjilik duýgularyny ösdürmek.
Sapagyň görnüşi:	Täze maglumatlary öwretmek sapagy
Sapakda ulanylýan okuw-görkezme esbaplar, sanly serişdeler, paýlama maglumatlar:	Suratlar, soragnamalar, tablisalar, barlagnamalar, kompýuter, internet maglumatlary, gazet-žurnallar.

Sapagyň gidişi:

1. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak. 2. Okuwçylaryň sapaga taýýarlygyny barlamak.

3. Okuwçylaryň ünsüni sapaga gönükdirmek. 4. Syýasy wakalar bilen tanyşdyrmak.

2. Öý işiniň ýerine ýetirilişini barlamak:

a) hatara aýlanyp öýe berlen ýumuşlary barlamak. b) Gönükmeler arkaly bilimleri berkitmek.

3. Geçilen temany jemlemek: Berlen jogaplara seljerme bermeli.

4. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Diskiň defragmentasiýasy barada düşünje bermek

2. Diski defragmentirlemegi öwretmek

3. Diskiň gurluşy barada umumy düşünje bermek

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

1. Diskiň defragmentasiýasy barada bilmeli;

2. Diski defragmentirlemegi bilmeli;

3. Diskiň gurluşyny bilmeli;

Temany öwrenmek bilen okuwçylar başarmaly:

1. Diskiň defragmentasiýasy barada aýdyp bermegi başarmaly;

2. Diski defragmentirlemegi başarmaly;

3. Diskiň gurluşy barada aýdyp bermegi başarmaly;

Adaty ýagdaýda operasion ulgamlaryň düzümine kompýuteri sazlamak we oňa hyzmat etmek, şeýle hem kompýuteriň işi barada maglumat almaga kömek berýän programmalar hem girýärler.

1. Ulgamy dikeltmek.

2. Diskiň defragmentasiýasy.

3. Diski arassalamak.

4. Ulgam barada maglumatlar.

5. Maglumatlary arhiwirlemek.

Diskiň defragmentasiýasy.

«Diskiň defragmentasiýasy» programmasy gaty diskleriň netijeli işlemekligi üçin fragmentlenen (bölünip ýazylan) faýllaryň we papkalaryň böleklerini gözläp tapyp, birleşdirip, yzygider ýazmaga mümkinçilik berýär. Diskiň defragmentasiýasynyň netijesinde faýlyň bölekleri gaty diskiň yzygider sektorlaryna täzeden ýazylýarlar. Bu bolsa faýla barmaklygyň we onuň ýüklenmesiniň tizligini ýokarlandyrýar. Faýl üýtgedilip täzeden ýatda saklananda, kompýuter üýtgemeleri gaty diskiň iň uly boş böleginde ýatda saklamaklyga çalyşýar. Diskiň defragmentasiýa programmasy tomdaky her bir faýl ýa-da papka bir bitin üznüksiz giňişlikde ýerleşer ýaly fragmentlenen faýllaryň we papkalaryň böleklerini seljerýär hem-de birikdirýär. Netijede faýlaryň we papkalaryň okalyşy we ýazylyşy netijeli ýerine ýetirilýär.

Faýllaryň we papkalaryň aýratyn böleklerini birleşdirip, defragmentasiýa programmasy tomdaky boş ýeri bir umumy ýere birikdirýär. Bu bolsa täze faýllaryň fragmentasiýasynyň giňişligini kiçeldýär. Fragmentlenen faýllary we papkalary birikdirmek prosesine defragmentasiýa diýilýär.

5. Täze temany berkitmek:

Diskiň kontrolleri diskiň üstüniň, silindriniň we sektoryň nomerleri bilen işleýär, ulanyjylar bolsa sektorlary, silindrleri we üstleri ulanman, faýllary we kataloglary ulanýar. Şonuň üçin diskdäki faýllar we kataloglar bilen amallar ýerine ýetirilende kontrollere düşnükli işlere, ýagny diskiň kesgitli sektorlaryny okamak we ýazmak amallaryny terjime edýän programma zerur bolýar. Onuň üçin bolsa terjime etmegiň düzgünlerini, ýagny disklerde maglumatlaryň saklanylyşynyň we guralyşynyň tertibini kesgitlemek gerek. Şeýle düzgünleriň toplumyna faýl ulgamy diýilýär. Faýl ulgamy – bu maglumat göterijilerde maglumatlaryň guralyşyny kesgitleýän ylalaşyklaryň toplumy. Şeýle ylalaşyklaryň barlygy operasion (amallar) ulgamyna hem-de beýleki programmalara we ulanyjylara klasterler bilen işlemek däl-de, faýllar we kataloglar bilen işlemäge mümkinçilik berýär. Faýl ulgamy aşakdakylary kesgitleýär: • diskde faýllaryň we kataloglaryň saklanylyş tertibini; • kataloglarda we faýllarda saklanylýan maglumatlaryň görnüşini; • diskiň boş we boş däl bölekleri barada maglumatlary bilmek mümkinçiligini; • diskdäki kataloglaryň we beýleki gulluk maglumatlaryň formatlaryny. Faýl dürli klasterlere ýazylyp bilner. Dürli klasterlerde ýerleşýän faýlyň bölekleriniň arasynda bir-birine salgylanmalar bolýar. Faýl ulgamyna hemişe faýllar ýazylýar we ondan ýok edilýär. Şonuň üçin käbir klasterler boş galýar. Köp wagtlaýyn ulanmagynyň netijesinde disk giňişligi bölek-bölek bolýar. Maglumatlary okamak we ýazmak üçin köp wagt gerek bolýar. Şonda defragmentasiýa, ýagny faýlyňbölekleri yzygider ýerleşer ýaly (diskiň dürli böleklerinde däl-de), bir klasterden beýleki klastere geçirmek gerek bolýar. Käbir faýl ulgamynyň kömegi bilen ýazylan diskleri ulanmak üçin operasion ulgamy şol faýl ulgamyny goldamaly. Häzirki wagtda iň köp ulanýan Windows operasion ulgamy FAT hem-de NTFS faýllar ulgamlaryny goldaýarlar. FAT faýllar ulgamy. FAT (File Allocation Table) faýllar ulgamy kiçi göwrümli diskler (8 GB-den uly bolmadyk) üçin niýetlenen. FAT faýllar ulgamynyň kemçilikleri bar. Birinjiden, FAT ulgamy faýllaryň we kataloglaryň ady 8 simwoldan uzyn bolmadyk atlary goldaýar. Bu bolsa uly göwrümli diskleriň göwrümini ulanmakda uly ýitgilere getirýär (20 %-den ýokary). Bu klasteriň soňunda klasteriň göwrüminiň ýarysyna deň bolan boş ýeriň galmagynyň netijesinde emele gelýär. Şeýle- -de FAT faýllar ulgamy köp meseleli işlere ukyply däl, şol sebäpli hem öndürijiligi pes bolýar. Şonuň üçin Windows XP operasion ulgamy üçin NTFS faýllar ulgamy hem döredildi. NTFS faýllar ulgamy. NTFS faýllar ulgamy köp faýllary saklaýan uly göwrümli diskler üçin niýetlenendi. Bu ulgamda maglumatlary saklamakda we olara elýeterlikdäki gözegçiliginde netijeliligi üpjün etmeklik göz öňünde tutuldy. Şeýle hem NTFS faýllar ulgamy faýllaryň uzyn atlaryny goldaýar. NTFS faýllar ulgamy FAT faýllar ulgamy bilen deňeşdireniňde 10-15% köp maglumat saklamaga mümkinçilik berýär. Faýllara elýeterlik bolsa NTFS ulgamynda has çalt ýerine ýetirilýär. Sebäbi, bu ulgamda kataloglary ýerleşdirmek üçin B-agaçlar ulanylýar, FAT ulgamynda bolsa çyzykly sanawlar ulanylýar. Netijede 1000 faýly saklaýan katalogda faýlyň gözlegi FAT ulgamyndaky ýaly 500 däl- -de, ortaça 10-11 elementi gözden geçirmegi talap edýär.

6. Öý işini tabşyrmak:

Şu günki sapakdaky temany okap, öwrenip gelmegi we öýe berlen gönükmäni ýerine ýetirmegi tabşyrmaly. Sapakda jogap beren okuwçylary delillendirmek arkaly bahalandyrmak.

7. Sapagy jemlemek, umumylaşdyrmak, okuwçylary bahalandyrmak:

Soraglara takyk, dogry jogap beren, sapakda işjeňlik görkezip, temany gürrüň bermäge işjeň gatnaşan okuwçylar atlandyrylyp, olar bahalandyrylýar (bahalar synp žurnalyna, gündeliklere goýulýar).

• Sapakda nämeler öwrendiňiz? Sapak gyzykly geçdimi?

Ýazan mugallym: ________________________________________________

Bellik:______________________________________________________________

Barlan: Müdiriň okuw işleri baradaky orunbasary __________________________