Инновационная деятельность на уроках татарского языка и литературы в условиях ФГОС

Республика Татарстан

Мамадышский муниципальный район

МБОУ «Таканышская СОШ»

Инновационная деятельность на уроках татарского языка и литературы в условиях ФГОС

Из опыта работы учителя татарского языка

и литературы Фасхиевой Р.Г.

2017 год

Последние два десятилетия очень многое изменилось в образовании. Наверно, нет такого учителя, который бы не задумывался над вопросами: «Как сделать урок интересным, ярким? Как увлечь учеников свои предметом? Как создать на уроке ситуацию успеха для каждого ученика?». Каждый современный учитель мечтает, чтобы на его уроке ребята работали добровольно, с интересом, творчески. Ведь именно интерес является основным стимулом деятельности ребенка, его обучения, развития.

В современном уроке ученик открывает мир для себя и себя в этом мире, а педагог ведет ребенка по пути субъективного открытия, он управляет проблемно -поисковой или исследовательской деятельность учащегося.

Сегодня основная цель обучения - это не только накопление учеником определённой суммы знаний, умений, навыков, но и подготовка школьника как самостоятельного субъекта образовательной деятельности. В основе современного образования лежит активность и учителя, и, что не менее важно, ученика. Именно этой цели - воспитанию творческой, активной личности, умеющей учиться, совершенствоваться самостоятельно, и подчиняются основные задачи современного образования.

Инновационный подход к обучению позволяет так организовать учебный процесс, что ребёнку урок и в радость, и приносит пользу, не превращаясь просто в забаву или игру.

В основе инновационного обучения лежат следующие технологии:

- развивающее обучение;

- проблемное обучение;

- развитие критического мышления;

- дифференцированный подход к обучению;

- создание ситуации успеха на уроке .

Основными принципами инновационного обучения являются:

- креативность (ориентация на творчество) ;

- усвоение знаний в системе;

- нетрадиционные формы уроков;

- использование наглядности.

При использовании инновационных технологий в обучении предметов филологического цикла успешно применяются следующие приемы:

- ассоциативный ряд;

- опорный конспект;

- ИНСЕРТ (интерактивная система записи для эффективного чтения и размышления) ;

- мозговая атака;

- групповая дискуссия;

- чтение с остановками и Вопросы Блума;

- кластеры;

- синквейн;

- «Продвинутая лекция» ;

- эссе;

- ключевые термины;

- перепутанные логические цепочки;

- дидактическая игра;

- лингвистические карты;

- лингвистическая аллюзия (намек) ;

- исследование текста;

- работа с тестами;

- нетрадиционные формы домашнего задания.

Несколько подробнее хотелось бы остановиться на некоторых приемах, используемых в технологии развития критического мышления.

Критическое мышление – это точка опоры для мышления человека, это естественный способ взаимодействия с идеями и информацией. Мы и наши ученики часто стоим перед проблемой выбора, выбора информации. Необходимо умение не только овладеть информацией, но и критически ее оценить, осмыслить, применить. Встречаясь с новой информацией, обучающиеся 5-11 классов должны уметь рассматривать ее вдумчиво, критически, оценивать новые идеи с различных точек зрения, делая выводы относительно точности и ценности данной информации.

Методика развития критического мышления включает три этапа или стадии. Это «Вызов – Осмысление – Рефлексия».

Первая стадия – вызов. Ее присутствие на каждом уроке обязательно.

Эта стадия позволяет:

- актуализировать и обобщить имеющиеся у ученика знания по данной теме или проблеме;

- вызвать устойчивый интерес к изучаемой теме, мотивировать ученика к учебной деятельности;

- сформулировать вопросы, на которые хотелось бы получить ответы;

- побудить ученика к активной работе на уроке и дома.

Вторая стадия – осмысление. Здесь другие задачи. Эта стадия позволяет ученику:

- получить новую информацию;

- осмыслить ее;

- соотнести с уже имеющимися знаниями;

- искать ответы на вопросы, поставленные в первой части.

Третья стадия – рефлексия. Здесь основным является:

- целостное осмысление, обобщение полученной информации;

- присвоение нового знания, новой информации учеником;

- формирование у каждого из учащихся собственного отношения к изучаемому материалу.

На стадии рефлексии осуществляется анализ, творческая переработка, интерпретация изученной информации. Работа ведется индивидуально, в парах или группах.

Эффективным считается прием « чтение с остановками».

Этот прием требует подготовительной работы:

1. Учитель выбирает текст для чтения.

Критерии отбора текста:

- он должен быть неизвестным для данной аудитории (в противном случае

теряется смысл и логика использования приема);

- динамичный, событийный сюжет;

- неожиданная развязка, проблемный финал.

2. Текст заранее делится на смысловые части. Прямо в тексте отмечается, где следует прервать чтение, сделать остановку.

3. Учитель заранее продумывает вопросы и задания к тексту, направленные на развитие у учащихся различных мыслительных навыков.

Педагог дает инструкцию и организовывает процесс чтения с остановками, внимательно следя за соблюдением правил работы с текстом. (Описанная стратегия может использоваться не только при самостоятельном чтении, но и при восприятии текста «на слух»)

Данный прием можно использовать при подготовке учащихся к написанию сочинения-рассуждения, т.к. эта работа предполагает не только тщательный анализ текста, но и умение «идти» вслед за автором, «видеть», как он создает текст, что хочет «сказать» читателю на данном этапе.

5-минутное эссе. Этот вид письменного задания обычно применяется в конце занятия, чтобы помочь учащимся подытожить свои знания по изученной теме. Для учителя – это возможность получить обратную связь. Поэтому учащимся можно предложить два пункта:

1. написать,что они узнали по новой теме;

2. задать один вопрос, на который они так и не получили ответа.

Особенно перспективным представляется метод проектов, который позволяет эффективно развивать критическое мышление, исследовательские способности аудитории, активизировать ее творческую деятельность, медиакомпетентность обучающихся. К использованию на уроке данного метода нужно готовить ребят постепенно. Так уже в 7 классе можно подготовить с учениками несколько проектов по изученным частям речи. Темы по морфологии очень обширны, имеют несколько микротем, требуют много работы при отработке навыков и умений, поэтому на стадии закрепления можно подготовить и проект по изученной теме. Еще один плюс этой работы психологический: 7-й класс это, так называемый, «трудный» возраст, когда ребёнка сложно чем- то заинтересовать. А новый вид работы всегда интересен, тем более, что можно работать в группах, что тоже имеет немаловажное значение для ребят этого возраста. Если работа в этом направлении ведётся учителем целенаправленно, то к 10-11классу ученики уже достаточно владеют навыками создания проекта, чтобы выполнять эту работы самостоятельно.

Все чаще современные учителя стали использовать синквейн (приём технологии развития критического мышления, на стадии рефлексии).

Синквейн в переводе с французского «пять строк». Синквейн – белый стих, помогающий синтезировать, резюмировать информацию. На первый взгляд эта технология может показаться сложной, но, если разобраться, все просто. Детям очень нравится.

Почему интересен именно этот прием? Это форма свободного творчества, но по особым правилам. Технология критического мышления учит осмысленно пользоваться понятиями и определять свое личное отношение к рассматриваемой проблеме. Ценность заключается в том, что все это собрано в пяти строках. Так, в нестандартной ситуации, дети усваивают научные понятия, применяют знания и умения. Рождаются мысли, развиваются мыслительные навыки.
Развивать мышление – значит развивать умение думать.

Для чего используют?

- обогащает словарный запас;

- подготавливает к краткому пересказу;

- учит формулировать идею (ключевую фразу);

- позволяет почувствовать себя хоть на мгновение творцом;

- получается у всех.

Правила написания синквейна таковы:

- На первой строчке записывается одно слово – существительное. Это и есть тема синквейна.

- На второй строчке пишутся два прилагательных, раскрывающих тему синквейна.

- На третьей строчке записываются три глагола, описывающих действия, относящиеся к теме синквейна.

- На четвертой строчке размещается целая фраза, предложение, состоящее из нескольких слов, с помощью которого учащийся характеризует тему в целом, высказывает свое отношение к теме, Таким предложением может быть крылатое выражение, цитата, пословица или составленная самим учащимся фраза в контексте с темой.

- Пятая строчка – это слово-резюме, которое дает новую интерпретацию темы, выражает личное отношение учащегося к теме.

Процедура составления синквейна позволяет гармонично сочетать элементы всех трех основных образовательных систем: информационной, деятельностной и личностно-ориентированной.

Исследовательские методы обучения возможно применять на

всех этапах урока.

Некоторые правила технологии развития критического мышления:

1.Задавайтесь вопросами, интересуйтесь.

Речь идет не о поверхностном любопытстве, проявляющемся в том, чтобы всюду совать свой нос, а о любознательности, пытливости, интеллектуальной жажде. Вопросы могут служить мотивацией к изучению материала, могут способствовать лучшему закреплению изученного, а также работать на рефлексию.

Приемы постановки вопросов:

- стратегия «Вопросительные слова».

Эта стратегия используется тогда, когда учащиеся уже имеют некоторые сведения по теме и ориентируются в ряде базовых понятий, связанных с изучаемым материалом. «Вопросительные слова» помогают им создать так называемое «поле интереса».

- «Толстый» и «тонкий» вопрос.

Этот прием используется в следующих обучающих ситуациях:

- для организации взаимоопроса;

- для начала беседы по изучаемой теме;

- для определения вопросов, оставшихся без ответа после изучения темы.

2. Анализируйте идеи, предположения, тексты.

Анализ - это исходная мыслительная операция, с которой начинается процесс мышления. Для его осуществления нужно разложить идею или объект на составные части.

ИНСЕРТ (интерактивная система записи для эффективного чтения и размышления)

V-«уже знал» + -«новое» (-) - думал иначе или не знал ? - не понял,есть вопросы

Подсчет обозначений и занесение в итоговую таблицу.

3. Исследуйте факты, доказательства.

4. Высказывайте свои предложения, мысли, идеи, а также считайтесь с другими мнениями.

Здесь целесообразно использовать «Ромашку вопросов» или «Ромашку Блума».

Систематика вопросов, основанная на созданной известным американским психологом и педагогом Бенджамином Блумом таксономии учебных целей по уровням познавательной деятельности (знание, понимание, применение, анализ, синтез и оценка), достаточно популярна в мире современного образования.

Опыт использования этой стратегии показывает, что учащиеся всех возрастов (начиная с первого класса) понимают значение всех типов вопросов (то есть могут привести свои примеры).

Развитию критического мышления способствуют и нетрадиционные уроки, которые позволяют повысить интерес ученика как к предмету, так и к обучения в целом. Попадая в необычную ситуацию, ребёнок включается в деятельность, сотрудничество с учителем, при этом создается положительный эмоциональный фон, начинают активно функционировать интеллектуальная и волевая сферы, легче усваиваются знания, быстрее формируются умения и навыки. Этому способствует создание на нестандартных уроках условий для мобилизации творческих резервов и учителя, и ученика.

Существует несколько классификаций нестандартных уроков и множество их видов :

- Урок - семинар

- Урок - лекция

- Урок – беседа

- Урок - практикум (Урок – экскурсия; Урок – исследование; Урок – игра )

- Урок - КВН

- Урок - защита проекта

- Урок – диспут

- Урок - конференция

- Урок - театрализованное представление

- Урок - маскарад

- Урок – путешествие

- Урок - зачет

Практически все они позволяют задавать проблемные вопросы и создавать проблемные ситуации, решать задачи дифференцированного обучения, активизируют учебную деятельность, повышают познавательный интерес, способствуют развитию критического мышления. Нетрадиционные же уроки обеспечивают системный анализ лингвистических сведений, развивают языковую наблюдательность.

Большое значение для раскрытия творческого потенциала ученика имеют и нетрадиционные формы домашнего задания, которые призваны, с одной стороны, закреплять знания, умения и навыки, полученные на уроке, а с другой стороны, позволяют ребёнку проявить самостоятельность, самому найти решение нестандартного вопроса, задания.

Типы домашнего задания:

- творческая работа;

- лингвистическое исследование текста;

- художественное чтение;

- создание самостоятельных литературных произведений различных жанров;

- продолжение неоконченных произведений;

- наблюдение за природой;

- подготовка словарных диктантов;

- составление вопросника к зачету по теме;

- составление конспекта, опорных таблиц;

- письмо по памяти.

Такие домашние задания помогают избегать однообразия, рутины в обучении. Ребёнок может почувствовать себя и в роли автора, и в роли иллюстратора, и в роли учителя. Необычные задания активизируют мышление, заставляют ребёнка обобщать, систематизировать материал по теме.

Говоря о современном уроке, мы не должны забывать об информационных и коммуникационных технологиях (ИКТ).Использование ИКТ позволяет погрузиться в другой мир, увидеть его своими глазами. Управление обучением с помощью компьютера приводит к повышению эффективности усвоения, активизации мыслительной деятельности учащихся. Одно из основных назначений компьютера как средства обучения – организация работы учащихся с помощью программно – педагогических средств, от степени совершенства которых и зависит эффективность обучения. Внедрение в традиционную систему «учитель – класс – ученик» компьютера и компьютерной обучающей программы кардинально меняет характер учебной деятельности ученика и роль учителя. Диалоговые и иллюстрированные возможности компьютера существенно влияют на мотивационную сферу учебного процесса и его деятельностную структуру.

Информационные технологии значительно расширяют возможности предъявления учебной информации. Применение в презентациях цвета, графики, звука, всех современных средств видеотехники позволяет воссоздавать реальную обстановку деятельности. Компьютер позволяет существенно повысить мотивацию учащихся к обучению. ИКТ вовлекают учащихся в учебный процесс, способствуя наиболее широкому раскрытию их способностей, активизации умственной деятельности.

Надо применять компьютер и средства мультимедиа на уроках, во-первых, для того, чтобы решать специальные практические задачи, записанные в программе по предмету:

- формирование прочных орфографических и пунктуационных умений и навыков;

- обогащение словарного запаса;

- овладение нормами литературного языка;

- знание лингвистических и литературоведческих терминов;

- формирование общеучебных умений и навыков.

Во-вторых, при организации самостоятельной работы учащихся по формированию основополагающих знаний школьного курса, по коррекции и учету знаний учащихся используется обучение и тестирование с помощью компьютера. Тестовый контроль и формирование умений и навыков с помощью компьютера предполагает возможность быстрее и объективнее, чем при традиционном способе, выявить знание и незнание обучающихся. Этот способ организации учебного процесса удобен и прост для оценивания в современной системе обработки информации.

В-третьих, применение информационных технологий позволяет формировать ключевые компетенции учащихся. Они позволяют повысить интерес учащихся к предмету, успеваемость и качество знаний учащихся, сэкономить время на опрос, дают возможность учащимся самостоятельно заниматься не только на уроках, но и в домашних условиях, помогают и учителю повысить уровень своих знаний.

Говорить о современном уроке можно много. Как не потеряться в целом океане технологий, методик, приемов? Как это совместить в рамках одного урока?

Ответ прост - нужен адаптивный урок.

Адаптивный урок – сочетание элементов различных технологий, создающих комфортную среду урока.

Применяя различные технологии на уроках, мы добиваемся успеха: результаты обучения становятся выше. Мы чувствуем себя более уверенно, так как владеем современными методиками.

югары категорияле татар теле һәм әдәбияты укытучысы Фәсхиева Раузалия Галиәхмәт кызының

эш тәҗрибәсеннән

Халыкның киләчәге аның телен, традицияләрен, гореф-гадәтләрен, җыр-моңын, тарихын, мәдәниятен саклау һәм үстерүгә, шул бай мирасны буыннан буынга тапшыра баруга бәйле. Шулай булганда гына халык гомумкешелек кыйммәтләре арасында үзенең дә лаеклы өлеше барлыгын аңлый, кешелек тарихында мәгънәле урыны булуы белән горурлана алачак. Әнә шул рухи мирас чылбыры зәгыйфьләнсә, кешенең, халыкның милли горурлыгы да сау-сәламәт була алмый, затлылык-зыялылык сыйфатлары да сулыга.

Бүгенге көндә тел һәм милләт сагында торучы төп көчләрнең берсе – татар теле һәм әдәбияты укытучылары. Мин, татар теле һәм әдәбияты укытучысы буларак, балаларны төрле яктан үстерү, әдәби әсәрләр, әби-бабаларыбызның гореф-гадәтләре аша әдәп-әхлак тәрбиясе бирүне үземнең төп бурычым дип саныйм. Тирән белемле, югары әхлаклы, тормышка яраклашкан зыялы шәхес тәрбияләү максатын күздә тотып, мин инде 34 ел дәвамында балаларга белем һәм тәрбия бирәм. “Татар теле һәм әдәбияты дәресләрендә заманча педагогик технологияләр кулланып, укучыларның иҗади активлыгын үстерү” дигән методик тема өстендә эшлим.

Максатым – укыту-тәрбия эшендә куелган проблемаларны уңай хәл итү, уңышларга ирешү, укучыны уйларга, фикер йөртергә, уйлаганын әйтергә өйрәтү.

Максаттан чыгып, мин үз алдыма түбәндәге бурычларны куйдым:

1. Логик фикерләү, хәтер, иҗади сәләт турында әдәбият тупларга, аны өйрәнергә.

2. Логик эзлеклелектә файдаланыла торган метод-алымнардан файдаланырга.

3. Дәресләрдә укучыларның сәләтләрен искә алырга, аларга иҗади яктан якын килергә.

Эшем берничә этаптан тора.

1 нче этап - логик фикерләү, хәтер, иҗади сәләт турында әдәбият туплау, аны өйрәнү;

2 нче этап - татар теле һәм әдәбияты дәресләрендә логик эзлеклелектә файдаланыла торган метод-алымнардан файдалану;

3 нче этап – дәресләрне тематик планлаштырган вакытта логик яктан бәйләп төзү;

4 нче этап – дәресләрдә укучыларның сәләтләрен искә алу, укучыларга иҗади яктан якын килү.

Дәресләремдә логик фикерләү аркылы укучыларның татар теле өлкәсендә белемнәрен тирәнәйтү һәм татар телен өйрәтү аша укучыларның логик фикерләвен максат итеп алам. Чөнки логик фикерләү хәтерне яхшырта. Хәтерне яхшыртуның иң төп кагыйдәләренең берсе-кабатлау. Күп тапкырлар кабатланган бер үк мәгълүмат яхшырак хәтердә кала. Төп фикерне аерып күрсәтү, таблица, схемалардан файдалану, интерактив такталар куллану истә калдыруда нык ярдәм итә.

Заманча технологияләр файдаланып белем бирү түбәндәге мөһим бурычларны үтәргә ярдәм итә:

• укучыда телгә кызыксыну уята;

• аның танып белү активлыгын үстерә;

• укучыларның иҗади мөмкинлекләрен камилләштерә;

• белемнәрне тирәнәйтә.

Хәзерге чорда укытуның яңа моделенә күчү көнүзәк проблемага әйләнде. Ул түбәндәгеләргә нигезләнә:

- укыту технологиясенең үзәгендә укучы тора;

- уку эшчәнлегенең нигезен педагог һәм укучының хезмәттәшлеге тәшкил итә;

- белем алуда балалар үзләре актив катнаша;

- укыту процессы укучыларның ижади сәләтен үстерүгә юнәлдерелә.

Мин үзем, укыту һәм тәрбия эшендә югары сыйфатка ирешү максатыннан, дәресләремдә түбәндәге инновацион технологияләрне кулланам:

Иҗади үсеш технологиясе

Тел һәм әдәбият дәресләрендә иң күп кулланылган технология - иҗади үсеш технологиясе. А.Г. Яхинның фәнни-методологик нигезгә корылган яңа концепциясе, шул концепция нигезендә төзелгән дәреслекләр белән эшләү укучыларның иҗади фикерләвен үстерергә омтылыш тудыра. Әлеге авторлыкта чыккан дәреслекләр белән дүрт ел эшләү дәверендә шуны әйтә алам: укучының да, укытучының да иҗади активлыгы һәм мөстәкыйльлеге арта, фикерләү һәм танып белү сәләте үсә. Беренчедән, укучыга анализлау өчен әдәби әсәрнең укылган булуы шарт, икенчедән, эчтәлек белми торып, заман белән бәйләнешне табып булмый. Укучыга әсәрнең фикере әзер килеш, мәжбүри рәвештә тәкьдим ителми, турыдан-туры үгет-нәсихәткә әйләндерелми. Язма эшләрнең эчтәлеге дә, формасы да үзгә, мөстәкыйль, иҗади эшләр сыйныфтан сыйныфка катлаулана, тирән фикерләр таләп итә. Нәкъ менә әдәбият дәресләрендә иҗади үсеш технологиясен отышлы куллану укучыларның креативлыгын ача: язучыларның иҗат лабораториясе серләрен төшендерә, дәресләрне кызыклы итә. Проектлар яклау, китап уку конференцияләре уздыру укучыларны мөстәкыйльлеккә юнәлтә, үзләренең холыкларына бәя бирергә, үз-үзләрен тәрбияләргә юл ача.

Мәгълүмати-компьютер технологиясе

Бүгенге көндә заман мәктәбенең тормышын информацион технологияләрдән башка күз алдына китереп булмый. Укыту процессын информатизацияләү мәгариф өлкәсендә гаять зур мөмкинлекләр тудыра, чөнки аны белем бирүдә бик нәтиҗәле итеп кулланып була.

Компьютер технологияләрен татар теле һәм әдәбияты дәресләрендә дә максатка туры китереп кулланырга мөмкин. Укытуның бу төр яңа технологияләрен урынлы куллану укучыларның шәхси үзенчәлекләрен искә алырга, укытучы белән укучыларның бердәм эш алымнарын камилләштерергә, белем бирүнең сыйфатын күтәрергә мөмкинлек тудыра. Компьютер сыйныф тактасын да, тарату материалын да, дәреслекләрне дә алыштыра ала. 
Әгәр дә элек мәктәп баласы өчен мәгълүмат чыганагы булып китап һәм мөгаллим торса, бүген ул барлык кызыксындырган сорауларга җавапны интернет челтәре аша да таба ала.
Компьютер технологиясеннән нәтиҗәле файдалану - хәзерге көндә укыту методикасының мөһим бурычы. Яңа төр эшчәнлек, компьютерда эшләү бәрабәренә укытуның сыйфатын күтәрүгә ирешү - компьютер технологиясенең иң өстенлекле ягы. Дәресләрдә компьютер куллану укучыларның актив һәм аңлап эшләвен тәэмин итүнең яңа алымы буларак дәресне тагын да күрсәтмәле итә. 
Һәр укучының белем үзләштерүгә сәләте төрлечә була. Кайбер укучыларның ишетеп истә калдыру дәрәҗәсе өстенлек алса, күпчелек укучыларда күреп истә калдыруы өстенлек алган була. Менә шушы вакытта нәкъ компьютер ярдәмгә килә. Чөнки мониторда барлык биремнәр матур, эстетик яктан камил эшләнә. Презентацион программаларны төзегәндә, укытучы аның эченә бик күп материал: төрле схемалар, рәсемнәр, фотосурәтләр кертә. 
Мондый программа белән танышканда , укучы үзен кино караучы итеп хис итә. Чөнки ул аның алдында бер-бер артлы кадрлар булып чыга. 
Презентацион материаллар әдәбият дәресләрендә язучының тормыш юлын, иҗатын өйрәнгәндә тагын да уңышлырак кулланыла. Дәрес өчен презентацияләрне укучылардан ясату да белем сыйфатын күтәрүдә уңай нәтиҗә бирә. 
Укытучыларга да, укучыларга да эзләнергә, презентацияләр төзү өчен төрле чыганаклардан материаллар тупларга туры килә.
Татар теле дәресендә Интернет ярдәмендә уку, язу күнекмәләрен булдыру һәм үстерү, кирәкле материал табу, укучыларның сүзлек запасын баету, татар телен өйрәнүгә мотив формалаштыру кебек дидактик бурычларны үтәргә мөмкин.

Укучылар Интернет челтәрендә үткәрелә торган тестларда, викториналарда, конкурсларда, олимпиадаларда катнаша, яшьтәшләре белән аралаша алалар.

Дәресләрне мультимедиа технологиясен кулланып үткәрәрегә тырышам. 7- 9 нчы сыйныфларда татар теленнән терәк схемалар эшләнде. Фонетика, морфология, гади һәм кушма җөмлә синтаксисы буенча тестлар төзеп, компьютерга куелды.

Дәресләрдә кулланырга кирәкле мәгълүматларны интернет челтәреннән дә алып файдаланабыз.

Укучылар белән буш вакытларында төрле кызыклы уеннар уйныйбыз. Информацион технологияләрне куллану баланың иҗади мөмкинлеген, укуга кызыксынуын һәм мөстәкыйльлеген үстерә, күзаллауларын киңәйтә, фикерләү сәләтен үстерә, пространствода ориентлашуны ныгыта.

Укучылар компьютерда рәсем ясарга, сүзләр җыярга, гади программалар төзергә, мәсьәләләр чишәргә өйрәнәләр. Алга таба да информацион технологияләрне тагын да тирәнтенрәк өйрәнү һәм үз эшебездә куллану безнең төп бурычларыбыздан санала.

Шәхси якын килү технологиясе

Заманча технологияләрне, рациональ метод һәм алымнарны комплекслы куллану укыту процессының нәтиҗәлелеген күтәрә. Әмма боларны гына белу укытучы эшен жайга салмый. Иң мөһиме - укучыны "өйрәнеп" укырга өйрәтү.

Укытучы буларак, һәр укучыны аерым өйрәнеп, бөтен сыйныф белән эшләүгә якын килергә тырышам. Куйган максатка барганда укучылар белән эш төрле формада булырга мөмкин. Аерым эшләүнең максаты укуда артта калучы укучыларга ярдәм итү генә түгел, бәлки барлык укучының да сәләтен үстерүгә hәpьяклап ярдәм итүдән гыйбарәт. Балаларның белем дәрәҗәләренә карап, биремнәрне төрләндерүнең дә әһәмиятен зур дип уйлыйм. Көчлерәк укучы язучы иҗаты буенча компьютер презентациясе эшләсә, уртача укыганы биографик мәгълүмат туплый, йомшак укучы я шигырь ятлый, я эчтәлек сөйләргә әзерләнеп килә. Укучыларымны, шул исәптән белемнәрне авыррак үзләштерүчеләрне дә, дәрестән тыш эшләргә тарту аларның омтылышларын һәм сәләтләрен үстерүгә, фәнне тирәнрәк үзләштерергә ярдәм итә.

Уен технологиясе

Уен технологиясен күбрәк V-VI сыйныфларда татар теле дәресләрендә кулланам. Бу бигрәк тә кабатлау-йомгаклау дәресләрендә грамматик күнегүләр эшләгәндә отышлы. Мәсәлән: "Сүз төркемнәре иленә сәяхәт", "Кайчан? Кем? Нәрсә эшләгән?", "Тамчы шоу", "Укытучы шоу" кебек телевизион уеннар укучыларның туган тел белән кызыксынуын көчәйтә, мөстәкыйльлеген, ихтыяр көчен, акыл эшчәнлеген, зирәклеген үстерә, аларны коллектив рухында тәрбияли, билгеле бер максат куеп эшләргә өйрәтә.

Уен технологиясен йомшак укучы балалар белән эшләгәндә дә кулланам, чөнки белемне уен элементлары белән бирү тиз үзләштерергә ярдәм итә.

Татар теле һәм әдәбияты дәресләрендә инновацион технологияләрне файдалану югары нәтиҗәләргә юнәлдерелгән укыту процессын яңача кору, укучыларны актив эшчәнлеккә тарту, заман таләпләренә җавап бирерлек шәхес тәрбияләү өчен кирәк.

  Укучының иҗат итү сәләте, күп очракта, дәрестә ачыла. Мин тел дәресләрендә классның үзенчәлегенә карап, бөтенесенә бер төрле эш яки төркемнәргә бүлеп, һәркайсына төрле эш бирергә тырышам. Белемнәрнең нәтиҗәлелеге дәрестә оештырылган эшчәнлеккә дә нык бәйле. Укучыларның катлаулы биремнәрне төркемнәрдә башкарулары, индивидуаль эшкә караганда, югарырак нәтиҗәләр бирә. Төркемдә эшләгәндә йомшак укучы укытучы ярдәмен генә түгел, ә иптәшләренең киңәшен дә тоя. Көчле укучы исә, киңәшче һәм ярдәмче ролен башкарганда, үз белемен дә активлаштыра, конкретлаштыра, билгеле бер системага сала.

    Укучыларның иҗади яки фикер йөртү сәләтен үстерүдә төрле төрдәге иншалар язуны да бик отышлы дип уйлыйм. Картина буенча инша барлык сыйныфта да яздырыла һәм, укучыларның яшь һәм белем дәрәҗәсенә карап, темасы, биреме ягыннан төрле катлаулылыкта була. Картина буенча инша яздырыр алдыннан әзерлек эше үткәрү мөһим. Иң беренче шарт: картина эчтәлеге укучыга аңлаешлы, таныш булсын. Укучыга үзенә таныш күренешләрне тасвирлау җиңелрәк, һәм автор әйтергә теләгән фикер дә бала күңеленә тизрәк үтеп керәчәк.

          Гомумән, язма эшләр башкарганда укучыларның күзаллаулары киңәйтелә, логик фикерләү сәләте үстерелә. Бу эшне башкарганда укучы мөстәкыйль фикер йөртә, эзләнә, яңалык таба, нәтиҗә ясый һәм дәрестә алган белемнәрен ныгыта. Дәресләрдә эзлекле эш, өстәмә биремнәр бирү, иҗади биремнәр башкару укучыларның сәләтен үстерергә дә булыша. Бу шулай ук укучыларның белемен тирәнәйтә, аның сөйләм телен тагын да камилләштерә, фикер йөртү дәрәҗәсенең үсүенә йогынты ясый.

         Сөйләм телен үстерү дәресләрендә укучыларны халкыбыз тарихы, күренекле шәхесләр белән таныштыру өчен дә мөмкинлекләр ачыла. Укучыларны эзләнергә, фәнни материал белән эшләргә өйрәтәбез, иптәшләре алдында чыгыш ясау мөмкинлекләрен камилләштерәбез.

           Хәзерге вакытта укучыларыбызның күбесе әдәби әсәр укымый. Тел һәм әдәбият укытучысының максаты укучыларны әдәби әсәр белән кызыксындыру, аларда аны уку теләге уяту; әсәрне анализларга өйрәтү. Укучылар 5нче сыйныфтан ук әдәби әсәрнең темасын, төп геройларын билгели алырга тиеш. Без аларны шуңа өйрәтергә тиеш. Укучы кечкенә күләмле әсәрләрне укып аңа кыскача анализ ясый белергә тиеш. Бу эшнең нәтиҗәсе булып төрле иҗади эшләр, рефератлар яздыру тора.

        Укучылар әдәби әсәрдәге геройларга характеристика да бирә белергә өйрәнергә тиеш. Әсәрдәге геройга үзенең мөнәсәбәтен чагылдырсын. Бу очракта дәрестә һәр укучының фикере тыңланып гомуми нәтиҗә ясалса бигрәк тә яхшы. Дәресләрдә мөстәкыйль эшләр үткәрү баланың (укучының) фикерләү, уйлау эшчәнлеге үсүгә дә йогынты ясый. Бу эшне оештырганда укучының игътибарлылык дәрәҗәсе, белемне кабул итә алу мөмкинлеге, хәтер үсеше, фикерләү сәләте исәпкә алынырга тиеш. Укучыларны гадидән катлаулыга таба фикер йөртергә өйрәтергә күнектерергә кирәк.

        Иҗади активлыкны үстерүдә дәрестән тыш чаралар да (КВН, викторина, бәйге, брейн-ринг) ярдәм итә. Әлеге чараларга әзерләнгәндә, укучылар, иҗади фикер йөртеп, төрле биремнәр башкара, яңа фикерләр тәкъдим итә. Чаралар барышында алар төрле ситуацияләрдә уйланырга, акылны эшкә җигәргә өйрәнәләр, үз фикерләрен курыкмыйча әйтә алалар.

          Бүген җәмгыятьтә укытучы эшчәнлеге – гаять катлаулы һәм җаваплы. Ул үз алдына куелган бурычларны бары эшчәнлек процессында гына гамәлгә ашыра ала. Укытучы, шәхес буларак, иҗади эшләсә, эзләнсә, уйлап тапса гына эшнең нәтиҗәсе була. Ә иҗатның төп этәргеч көче – укучы һәм укытучы кичергән шатлык дип саныйм мин.

        Электрон укыту ресурсларын дәресләрдә куллану бүгенге көндә традицион белем бирүнең аерылгысыз бер өлеше булып тора. Белгәнебезчә, соңгы елларда электрон укыту ресурслары җәмгыятьнең барлык өлкәләренә дә үтеп керде. 90 нчы еллар уртасында электрон ресурслар куллану информатика, математика, физика кебек төгәл фәннәр белән генә чикләнгән булсалар, хәзер барлык гуманитар фәннәрдә дә куллану юнәлешендә зур адым ясалды. Мәгарифне информацияләү, белем бирү сыйфатын һәм укучыларның гомуми культурасын үстерүгә юнәлтелгән информацион технологияләрне файдаланып, дәресләрдә гадәти укыту алымнарын, методларын, формаларын үзгәртеп, яңа метод, алымнар куллану ешаеп китте. Шуңа күрә укытучының үзенә эзләнергә, программалар төзергә туры килә.

          Информацион һәм коммуникатив технологияләрнең тиз үсеше укыту-тәрбия бирү өлкәсенә дә зур йогынты ясый. Яңа технологияләрне яхшы үзләштергән теләсә кайсы белгеч эшендә яхшы нәтиҗәләргә ирешә.

          Компьютер – яңа технологияләр дөньясына керергә теләгән теләсә кайсы белгеч өчен ярдәмче. Компьютерда эшли белү, аның мөмкинлекләрен аңлау укытучы алдына яңа проблемалар куя. “Уку материалының аеруча катлаулы өлешләрен аңлатканда, белемнәрне тикшергәндә компьютердан файдаланырга мөмкинме?” – дигән сорау да безне кызыксындыра башлый. Хәзер теләсә кайсы педагог информацияне эшкәртүнең барлык мөмкинлекләрен үзләштерергә, шул исәптән мультимедиа технологияләрендәге информация белән эшли белергә тиеш. Педагогик эшчәнлек, күп очракта, информацияне үзгәртүгә нигезләнә, шуңа күрә информацион-коммуникатив технологияләрнең гамәли кушымталары күп төрле. Мәсәлән, укыту-методик материаллар, күрсәтмә әсбаплар, укытуның яңа формаларын эзләү, документлар тутыру... Мондый эшләр вакытында укытучының хезмәт җитештерүчәнлеге, иҗади активлыгы арта. Компьютер техникасыннан файдалану педагогның белгеч буларак дәрәҗәсен дә күтәрә. Һәр укытучы информацион культураның нигезен тәшкил итә торган күнекмәләрне үзләштерергә, теләсә нинди эшне башкарганда компьютердан нәтиҗәле файдаланырга тиеш.

        Безнең мәктәптә укучыларның сәләтен һәрьяклап үстерүгә зур әһәмият бирелә. Укыту процессына технологияләр кертү эшне тагын да нәтиҗәлерәк итә. Дәрестә һәм дәрестән тыш вакытта компьютерлар түбәндәге максатларда файдаланыла:

• интернет челтәрендә информация эзләү;

• дәресләрдә һәм төрле иҗади конкурсларда катнашу өчен реферат, презентация ясау, доклад һәм башка материаллар эзләү;

• викториналарда катнашу өчен материаллар эзләү;

• тестлар чишү;

Тестларны компьютер ярдәмендә чишү белем бирү, уку материалын өйрәнүнең нәтиҗәлелеген бермә-бер арттыра, укучыларда фәнне тирәнтен өйрәнү теләген арттыра.     

      Сәләтле яки өлгермәүче балалар белән эшләгәндә дә компьютер кулланабыз. Төрле темаларны йомгаклау өчен укучыларга өй эше итеп 10-15 тест соравы әзерләргә тәкъдим ителә. Балалар бу эшләрне бик теләп башкаралар. Һәм үзләре үк шул тестлар биремнәрен үтиләр. Ләкин бу программа өстендә дә эшлисе эшләр күп әле.

      Дәресләрдә компьютер куллануның өстенлекле яклары күп: зур күләмдә мәгълүмат алырга мөмкинлек бар, контроль һәм үзконтроль дәрәҗәсе югары, материалны кабат укып, хатаны шунда ук төзәтергә мөмкин. Белем һәм күнекмәләрне ныгыту күнегүләрен күпләп эшләргә була.

      Иҗади активлыкны үстерү, баланың эчке күңел дөньясын тиешле юнәлештә үзгәртү өчен укытучы үзе дә иҗади шәхес, тынгысыз эзләнүче булырга, янып яшәргә тиеш. Дөрес куелган тавыш белән сәнгатьле укылган әсәр, я булмаса яттан сөйләнгән шигырь кемне генә хисләндерми дә, кемне генә матурлыкка, иҗатка әйдәми. Һәр укытучы бала белән бергә көндәлек үсештә, эзләнү юлында булырга тиеш.

Тел һәм әдәбият фәненә иҗади якын килеп эшләү зур нәтиҗәләргә ирешергә ярдәм итә. Укучыларыбыз татар теле һәм әдәбиятыннан үткәрелгән республика күләмендәге олимпиадаларда, фәнни-тикшеренү укуларында, интеллектуаль һәм иҗади бәйгеләрдә мәктәбебез һәм район данын яклап чыгыш ясыйлар, призлы урыннар яулыйлар. 2006-2007 нче уку елында 11 нче сыйныф укучысы Гайнуллина Гөлнар республика күләмендәге олимпиадада татар әдәбиятыннан җиңүче булды, татар теленнән призлы урынны яулады. 2010-2011 нче уку елында 10 нчы сыйныф укучысы Гимадеева Лилия татар теленнән район күләмендәге олимпиадада җиңүче булды, республика күләмендәге олимпиадада призлы урынны яулады. 2011-2012 нче уку елында 9 нчы сыйныф укучысы Фатихова Алинә район күләмендәге олимпиадада татар теленнән призлы урынга лаек булды, 11 нче сыйныф укучысы Гимадеева Лилия җиңүче исемен яулады. Республика күләмендәге олимпиадада Лилия призлы урынны алды. 2012-2013, 2013-2014 нче уку елларында Фатихова Алинә татар теленнән район күләмендәге олимпиадада призлы урынга лаек булды. 2015-2016 нчы уку елында Филина Ландыш татар теленнән, Мөхәммәдиева Тәнзилә татар әдәбиятыннан район күләмендәге олимпиадада җиңүче булдылар, татар әдәбиятыннан Әхмадуллина Әдилә призлы урынны яулады. Мөхәммәдиева Тәнзилә республика күләмендәге олимпиадада призлы урынга лаек булды.

Сәләтле балаларның мөстәкыйльлеген үстерү максатында үз тәҗрибәмдә сыналган алымнардан киң файдалану күркәм нәтиҗәләргә китерә. Эш төрләрен һәрвакыт үзгәртеп тору укучыларда кызыксыну уята һәм мөстәкыйльлек тәрбияли. Укучылар белән индивидуаль эшләүнең нәтиҗәсе дә күренә. Җиңүнең 65еллыгы уңаеннан үткәрелгән “Бөек Җиңү көннәре безнең хәтердә” темасына републикакүләм сочинение бәйгесендә катнашып, Гайфуллина Айсылу сертификат алуга иреште, ә Фатихова Алинә “Китап миңа сугыш турында сөйләде” дигән темага китапка бәяләмә язу конкурсында катнашып, диплом иясе булды (“Диплом Республиканской детской библиотеки” РТ Казань). Өлкән класслар өчен Татар дәүләт гуманитар-педагогик университеты тарафыннан тәкъдим ителгән Укытучы елына багышланган сочинение конкурсында катнашып уңышка ирешкән 10 нчы сыйныф укучысы Филина Ләйсәнгә катнашучы сертификаты тапшырылды. Тел галиме, фольклорчы һәм педагог Хуҗа Бәдигыйнең иҗади мирасын өйрәнүгә багышланган II Республикакүләм фәнни-тикшеренү укуларында катнашып, Фәйзуллина Наилә катнашучы сертификаты алды.

Фәйзуллина Наилә, Мамадыш муниципаль районы гомуми белем учреждениеләре укучылары арасында үткәрелә торган фәнни-тикшеренү эшләре һәм проектлары буенча “Фәндә минем эзем VII” район конкурсында катнашып, сертификат алуга иреште. Укучыларыбыз “Зирәк тиен” төбәкара конкурсында ел саен уңышлы гына катнашып киләләр.

Укучыларның уңышлары – укытучының үз эшен системалы алып бару нәтиҗәсе. Туктаусыз эзләнүче, һәрдаим яңалыкка омтылучы укытучы укучыларга ныклы белем һәм тәрбия бирү өлкәсендә үзе дә зур уңышларга ирешә. Һәрдаим үсештә, эзләнүдә булган укытучы гына матур нәтиҗәләргә ирешә ала. 2008 нче елда ТР Мәгариф һәм фән министрлыгының “Мәгарифтәге казанышлары өчен” күкрәк билгесе белән бүләкләндем. 2011, 2012 нче елларда “Безнең яхшы укытучы” Гранты иясе булдым. Грант оттуда үземнең, укучыларымның район, республика күләмендә үткәрелгән төрле конкурсларда, олимпиадаларда югары нәтиҗәләргә ирешүләре әһәмиятле роль уйнады. Үземнең профессиональ тестированиемнең нәтиҗәсе 100 балл булды. 2012 нче елда югары квалификацион категория алуга ирештем. Укучыларны республика күләмендәге фән олимпиадаларына 2007 нче елда җиңүче укучы, 2002, 2003, 20011, 2012 нче елларда призерлар әзерләгән өчен ТР Мәгариф һәм фән министрлыгының һәм район мәгариф бүлегенең Мактау грамоталарына ия булдым. 2012 нче елда район “Мәгълүмати методик үзәк” нең “Рәхмәт хаты” белән бүләкләндем. “Агымсу” иҗат берләшмәсенең 50, Ш.Маннур исемендәге премиянең 30 еллыгы уңаеннан уздырылган конкурс җиңүчесе әзерләгән өчен, мәгариф бүлеге һәм “Балалар һәм яшүсмерләр йорты” Грамотасы белән бүләкләндем, 2012.

Мәктәбебездә озак еллар “Яшь хәбәрчеләр» түгәрәге эшләп килде. Балалар бу түгәрәккә аеруча зур кызыксыну белән йөрделәр. “Нократ” газетасына үзләре иҗат иткән шигырьләрне, мәкаләләрне тәкъдим иттеләр. Аларга иҗади эшләрендә юнәлеш бирү вакытында үземә дә каләм тибрәтергә туры килде. Кайбер шигырьләрем һәм мәкаләләрем район газетасы битләрендә дөнья күрде:

“Нократ” газетасында “Әнкәй исе” дигән шигырем, 2006 нчы ел; “Ике бәрәңгегә сөендем” мәкаләсе, 2011 нче ел; “Мәгариф” журналында «Ана бәхете» дип исемләнгән дәрес эшкәртмәсе, 2007 нче ел.

Сүземне йомгаклап, “татар теле һәм әдәбиятын укытуны камилләштерүнең чиге юк, фәкать эзләнергә, яңалыкка омтылырга, билгеләнгән максатка кыю барырга гына кирәк” дигән фикердә калам.

5 нче сыйныфта татар әдәбиятыннан

дәрес эшкәртмәсе

Укытучы: Фәсхиева Раузалия Галиәхмәт кызы

Тема: Ана бәхете.

Максат: 1. Укучыларда матур әдәбият китапларын укуга кызыксындыру уяту,

балалар өчен чыгарыла торган газета-журналлардагы язмалар белән

даими танышып баруларына ирешү, шушы юнәлеш белән аларның

белемнәрен камилләштерү.

2. Укучыларның бәйләнешле сөйләм күнекмәләрен, логик фикерләү

сәләтләрен үстерү, аларда сөйләмә тел культурасы булдыру.

3. Укучыларда иң газиз кешеләребез- әниләребезгә чиксез мәхәббәт,

игътибарлы мөнәсәбәт, шәфкатьлелек хисләре тәрбияләү.

Өйрәнелә торган әсәр: Афзал Шамовның “Үкенү” хикәясе.

Материал: 1. “Ялкын” журналы: 2001, №3.

2. “Халык авыз иҗаты” (Мәкальләр һәм әйтемнәр)

3. “Балаларга үгет-нәсыйхәт” китабы: Казан, “Дом печати”, 2001 нче ел

4. Ризаэддин Фәхреддиннең “Нәсыйхәт” китабы: Казан , “Мәгариф”

нәшрияты, 2005 нче ел

5. “Көч һәм рух тамырлары” (Әдәплелек дәресләре): Казан , “Мәгариф”

нәшрияты, 2000 нче ел

Җиһазлау: 1. Канатлы сүзләр язылган плакат-таблицалар.

2. Аудиоязма.

3. Ә.Еники, Җ.Тәрҗеманов, И.Юзеев, Ә.Бикчәнтәева,

Р.Миңнуллин әсәрләреннән китаплар күргәзмәсе.

4. Презентация

Дәрес тибы: Сыйныфтан тыш уку дәресе

Дәрес барышы:

1. Оештыру өлеше. Исәнләшү. Уңай халәт тудыру.

• Исәнмесез, укучылар! Кәефләрегез ничек? Тәрәзәгә күз төшереп алыйк әле. Яз кояшы көлә түгелме?

• Әлеге минутларда сезнең күңелегезне нинди хисләр биләп алды?

• Сөенү, шатлану хисе.

• Сәбәбе нәрсәдә икән?

• Табигатьтә яз билгеләре күренә башлаган, кояш һәркемгә үзенең җылы нурларын өләшә.

- Укучылар, әйдәгез, сөенечле кәеф белән дәресебезне башлап җибәрик.

2. Актуальләштерү.

- Узган дәресләрдә без ана мәхәббәте, анага булган мәхәббәт хисе белән сугарылган әсәрләр белән таныштык. Нәтиҗә ясап, әниләр турында ниләр әйтә алабыз? Нинди кешеләр соң алар безнең әниләребез?

• Әни – иң кадерле, иң хөрмәтле, иң якын кешебез. (З.Туфайлованың “Әни сүзе” шигыре мисал итеп китерелә). (1 нче слайд)

• Ана баласы өчен гомерен дә кызганмый. (И.Юзеевның “Бөркет турында җыр” шигыре) (2 нче слайд)

• Әниләр шундый алар. Безгә бары тик бәхет телиләр. Безнең һәрбер сулышыбызны да сизеп торалар. Аларның барлык уйлары, хисләре фәкать балаларына гына багышланган була. ( К.Булатованың “Ана шатлыгы” шигыре) (3 нче слайд)

• Әйе, укучылар, ана кеше баласы өчен утка-суга керергә әзер. Һәрбер ана баласына иң якты өметләр баглый, аның исән-имин һәм бәхетле булуын тели. Ә аналарның бәхете нәрсәдә?

• Ананың баласында үзенә карата хөрмәт, ярату тоюында, баласының уңган булуын күрүендә (Ә.Еникинең “Матурлык” хикәясе, С.Габделмәннең “Бер сукыр баланың моң-зары”, А.Алишның “Көтмә инде, көтмә” , М.Җәлилнең “Мәхкүм” , И.Иксанованың “Әни” шигыре).

• Укучылар, халкыбызның “Ана күңеле балада, бала күңеле далада” дигән әйтеме бар. Сез бу әйтем белән килешәсезме? Дөньяда әниләренең сүзен тыңламаган, аларны рәнҗеткән балалар да бармы? (Укучылар “Сак-Сок бәете”н гыйбрәт итеп сөйлиләр).

• Укучылар, әниләренең сүзенә колак салмаган, аларны рәнҗеткән балаларны киләчәктә нәрсә көтә? (Бәхетсезлекләр).

• Әйе, укучылар, дөньяда ана каргышыннан да аяныч, үкенечле хәсрәт юк. Ананы рәнҗетү – дөньядагы иң юньсез эш, дип кисәтәләр борынгылар. (4 нче слайд)

1. Яңа белем һәм күнекмәләр булдыру. Афзал Шамовның “Үкенү” хикәясен укып фикер алышу.

• Бүгенге класстан тыш уку дәресендә без тормышыбызга ямь бирүче иң шәфкатьле, иң мәрхәмәтле кешеләребезгә - әниләребезгә багышланган әсәрләр белән танышуыбызны дәвам итәрбез. Аналарны иң олы ярату белән кадерләгән кеше генә тирән эчтәлекле, матур әсәрләр иҗат итә ала. Күренекле язучы Афзал Шамовның “Үкенү” хикәясен сез инде өйдә укып килдегез. (5 нче слайд) Хикәяне барыгыз да аңлап укыдыгызмы? Хикәядәге вакыйгаларны үз сүзләребез белән кыскартып сөйлик әле. Һәр вакыйгага исем дә уйлап табарбыз. ( Хикәядәге вакыйгалар белән танышу).

1 нче вакыйга. Хәтимәнең әнисен тыңламавы һәм шуңа үкенүе.

2нче вакыйга. Әнисе авырып киткәннән соң, Хәтимәнең башта ук әнисен тыңламавы өчен үкенүе.

3 нче вакыйга. Хәтимәнең әнисе үлгәннән соң үкенүе.

- Укучылар, өч вакыйганың да темасы бер үк булды. Әйдәгез, аларны кушып, бербөтен итик.

­ - Хәтимәнең әнисенең сүзен тыңламавы һәм шуңа үкенүе.

- Укучылар, бу фикерегезне тагын ничек дип атап булыр иде икән?

- Начар гамәл. Үкенү.

- Укучылар, үкенү нинди хис ул? Бу хис кеше күңелендә кайчан туа? (6 нчы слайд) (Укучылар фикерләрен әйтәләр. Сүзлек эше алып барыла.)

- Дөрес, укучылар, “Эш үткәч, үкенүдә файда юк “ дигән әйтем бар, әмма үзеңнең гаебеңне, кимчелегеңне яки хатаңны аңлап, танып кайгыру кешенең уңай сыйфатларыннан санала.

- Хәтимә үзенең гаебен тануга ничек ирешә?

- Акылы белән.

- Дөрес, укучылар, акылсыз кеше генә үкенми, диләр. Хәтимәнең акылы һәм хисе арасындагы каршылыкны эчке каршылык, ягъни кичереш дип атыйбыз. (Хикәядән Хәтимәнең кичерешләре сурәтләнгән өзек укыла.) (7 нче слайд)

- Укучылар, һәрбер вакыйга буенча Хәтимәгә хас сыйфатларны санап китик әле. 1нче вакыйгадан Хәтимәнең нинди сыйфатлары турында белдек?

- Хәтимә әнисен тыңламый, аңа эшләрендә бер дә ярдәм итми, аңа каршы әйтә, эш эшләргә яратмый.

- Болар нинди сыйфатлар?

- Болар – мондый гадәтләрне үзендә туплаган кешенең үзенә дә, тирә-юньдәгеләргә дә начар йогынты ясаучы сыйфатлар.

- Кызының тискәре сыйфатлары әнисенә ничек тәэсир итә? Шул урыннарны табып укыйк әле. (“Ананың күзләренә яшь килә. Ул, борчылып, дулкынланып, ике кулы белән йөрәген тота һәм тынып кала. Бераздан ул яңадан үгетләргә керешә. Бу юлы инде ул, өтәләнмичә, салмак кына сөйли, ләкин аның һәр сүзе йөрәге аша янып, әрнеп чыга.”)

Икенче вакыйгада Хәтимәгә яңа сыйфатлар өстәләме?

- Ул инде әнисенә һәр эштә ярдәм итә, әнисен кызгана, аның өчен борчыла, хәтта башта ук әнисенә бер эштә дә булышмавы өчен үкенә дә. Укучылар, Хәтимә әнисен яратамы?

(Ярата, ләкин, күбрәк уен белән мавыгып, әнисенең күңелен аңлап бетерми.)

- Димәк, гел уен белән генә мавыгып, әнисенә бер эштә дә булышмаган Хәтимәнең уңай якка үзгәрүенә нәрсә ярдәм итә икән?

- Кичерешләре.

- Укучылар, үкенү хисенең сәбәбен әйтик әле. (8 нче слайд)

- Үкенү хисенең сәбәбе – Хәтимәнең әнисен тыңламавы.

- Хәзер, вакыйгаларга бәйле рәвештә, хиснең дәрәҗәсен билгелик.

(Укучылар, хикәядән тиешле урыннарны табып укый-укый, үкенү хисенең дәрәҗәсен билгелиләр. (9 нчы слайд)

- Укучылар, әнисе үлгәннән соң, Хәтимәнең күңелендә туган үкенү хисе иң югары ноктасына җитә. (“Бөтен нәрсә уза, бөтен нәрсә онытыла. Ләкин Хәтимәнең күңелендәге бер нәрсә генә онытылмый. Аның күңелендә бетмәс-төкәнмәс үкенү яши”.)

- Хәтимәнең күңелендәге үкенү хисе кайчан да булса бетәрме?

- Юк, бу хис гомере буена Хәтимәнең йөрәгеннән китмәячәк. Аның күңелендәге үкенү хисе шулкадәр көчле ки, хәтта ул бөтен кешеләргә ишеттерерлек итеп әйтергә тели:

“Балалар, анагызның сүзен тыңлагыз!.. Анагызга булышыгыз!.. Анагызның кадерен белегез!..

- Хикәядән тагын бер өзекне укып китик әле. “Әни, әни бәгырем! – ди ул, аңа ишеттерергә теләп. – Әни бәгырем, кичер син мине, гафу ит!..Мин синең сүзеңне тыңламадым, сиңа булышмадым...”

- Укучылар, үкенү генә түгел, Хәтимә әле әнисенең авырып үлеп китүендә үзен гаепле дә саный. Сез ничек уйлыйсыз? Аңа нишләргә кирәк иде?

- Әнисе грипп белән авырса да ятып тора алмый, аны аяк өстендә уздыра. Әгәр дә Хәтимә вакытында әнисенә өйдәге эшләрне башкарырга ярдәм иткән булса, әнисе ятып та тора алган булыр иде һәм аның чире болай ук көчәймәгән дә булыр иде. Гриппны аяк өстендә уздырырга ярамый. (Сәламәтлек турында сөйләшү)

- Укучылар, хикәянең темасын ачыклыйк әле?

- Хикәя аналар һәм балалар мөнәсәбәте турында.

- Сез, бу хикәяне укып, нәрсәгә төшендегез? Авторның теләге (әсәрнең идеясе) нинди?

- Әниләрнең кадерен кечкенәдән белергә кирәк. Алар исән вакытта кадерләрен белмәсәң, соңыннан күпме генә үкенсәң дә, үткәннәрне кире кайтарып булмый. Хәтимә кебек үкенечле хәлдә калмыйм дисәң, әниләргә борчулар китермәскә, аларны рәнҗетмәскә кирәк. Балалары тарафыннан кадер-хөрмәт күргән аналар гына озын гомерле, сау-сәламәт һәм бәхетле була ала. (11 нче слайд)

- Укучылар, өйдә темага кагылышлы мәкальләр язып килергә кушылган иде. Хәзер шулар белән танышып үтик.

1 нче укучы. Ана булмыйча, ананың кадерен белеп булмый.

Ана каргышы төшәр иде, ана сөте җибәрми.

Ана куены туннан җылырак.

Ана җылысы-кояш җылысы.

Анаң кем генә булмасын, ул башкалардан газизрәк.

Йорт анасы белән корт анасы бер.

Мең нәнкә дә бер әнкәне алыштыра алмас.

Ана йөрәге бала өчен дәрья.

Ана янында бала ятим булмый.

2 нче укучы. Ана күңеле балада, бала күңеле далада.

Бала зарын анасы белер.

Баланың бармагы авыртыр, ананың йөрәге авыртыр.

Бала ананы утка бастырыр.

Ата-ана бердәм булса, балалары күркәм үсә.

Ата-ана гайрәтле булса, бала гыйбрәтле була.

Ата-ананы тыңлаган адәм булган, тыңламаган әрәм булган.

Ата-анаңны тәрбия ит, үзең дә тәрбия күрерсең.

(Укучыларның фикерләре тыңлана.)

-Укучылар, күренекле мәгърифәтче-галим Ризаэддин Фәхреддин дә аналарны кадерләү турында безгә мондый фикер әйтеп калдырган: “Ата-ана сүзен тыңламау, аларга кул селтәү, шәфкатьсезлек күрсәтү гөнаһ булып санала. Тормыштагы барлык хаталарны, мөгаен, аңлап та, кичереп тә буладыр, әмма ата-анага карата мондый мөнәсәбәтне –юк”. (12 нче слайд)

4. Дәресне йомгаклау.

- Укучылар, бүгенге сыйныфтан тыш уку дәресендә без Афзал Шамовның 2011 нче елда “Ялкын” журналында басылып чыккан “Үкенү” хикәясе буенча фикер алыштык. Әңгәмә барышында сезнең барыгызның да бу әсәрне мәгънәсенә төшенеп укыганыгыз аңлашылды. Бу хикәядә сурәтләнгәннәр аша сез үзегездә нинди сыйфатлар булдырыр идегез?

- Безнең өчен иң кадерле, иң газиз кешеләребезгә – әниләребезгә һәрвакыт игътибарлы, хөрмәтле булырбыз. (Укучыларның фикерләре тыңлана. Дәрестә актив катнашкан укучыларның эшләренә бәя бирелә, билгеләр куя)

5. Өйгә эш. Үзең катнашкан, үзең күргән вакыйгалар белән раслап, әниләрне кадерләү турында сочинение язарга.