Муниципальное бюджетное общеобразовательное учреждение
«Бахчисарайская средняя общеобразовательная школа № 1»
города Бахчисарай Республики Крым
9 сыныф эдебият
Мевзу: «Исмаил Гаспринскийнинъ
«Молла Аббас» романнен танышув.»
Къырымтатар тили
ве эдебияты оджа
Джемилова Лутфия Субиевна
+ 79787112360
Багъчасарай - 2022
АНЪЛАТМА ТЕЗКЕРЕСИ
Макъсат:
-И.Гаспринскийнинъ терджимеиалы, иджады ве маарифчилик фаалиети акъкъында бильгилерини пекитюв;
-«Терджиман» газетанынъ нешири акъкъында малюматларны умумийлештирюв;
-муэллифнинъ озь халкъы ичюн къайгьыргъаныны, онъа беслеген буюк
севгисини косьтермек;
-«Молла Аббас» романнынъ мундериджесинен таныш олув;
- талебелерни тарихий ве эдебий малюматларны менимсемеге азырлав;
Оджа тарафындан къарарлаштырылгьан нетиджелер:
Шахсий нетиджелер:
Ана тилине севги ашламакъ. Ватанымызнынъ табиатына севги ве меракъ ашламакъ, оны къорчаламагъа авеслик догъурмакъ.
Метапредмет нетиджелер:
Идарв этюв УОА: оджа ярдымынен дерстеки макъсадыны тайинлемек.
Бильги арттырыджы УОА: дерсте берильген малюматнен къулланмакъ, ифадели окъумагъа алышмакъ, метинлерни терджиме этмек, янъы сёзлернен таныш этмек; беджерген ишлерининъ нетиджелерини чыкъара бильмек.
Коммуникатив УОА: озь фикирлерни агьзавий я да язма шекильде ифаде этмек, группа ичинде вазифелерни бирликте беджермек, оджа ве сыныфдашларынен эйи мунасебетте булунмакъ. Талебелернинъ дюньябакъышыны, тиль ве лугъат байлыгъыны зенгинлештирюв, нутукъларыны инкишаф этмек. Суаллер бере, динълей ве суаллерге джевап бере, озь нокътаиназарыны бильдире.
Предмет нетиджелер: эсернни талиль этюв бильмек, къараманларны тасвирлемеге бильмек, ифадели окъумагъа алышмакъ, метинлерни терджиме этмек.
Эдебият 9 – сыныф
Мевзу: И.Гаспринскийнинъ «Молла Аббас» романнен танышув.
Макъсат:
-И.Гаспринскийнинъ терджимеиалы, иджады ве маарифчилик фаалиети акъкъында бильгилерини пекитюв;
-«Терджиман» газетанынъ нешири акъкъында малюматларны умумийлештирюв;
-муэллифнинъ озь халкъы ичюн къайгьыргъаныны, онъа беслеген буюк
севгисини косьтермек;
-«Молла Аббас» романнынъ мундериджесинен таныш олув;
- талебелерни тарихий ве эдебий малюматларны менимсемеге азырлав;
Оджа тарафындан къарарлаштырылгьан нетиджелер:
Шахсий нетиджелер:
Ана тилине севги ашламакъ. Ватанымызнынъ табиатына севги ве меракъ ашламакъ, оны къорчаламагъа авеслик догъурмакъ.
Метапредмет нетиджелер:
Идарв этюв УОА: оджа ярдымынен дерстеки макъсадыны тайинлемек.
Бильги арттырыджы УОА: дерсте берильген малюматнен къулланмакъ, ифадели окъумагъа алышмакъ, метинлерни терджиме этмек, янъы сёзлернен таныш этмек; беджерген ишлерининъ нетиджелерини чыкъара бильмек.
Коммуникатив УОА: озь фикирлерни агьзавий я да язма шекильде ифаде этмек, группа ичинде вазифелерни бирликте беджермек, оджа ве сыныфдашларынен эйи мунасебетте булунмакъ. Талебелернинъ дюньябакъышыны, тиль ве лугъат байлыгъыны зенгинлештирюв, нутукъларыны инкишаф этмек. Суаллер бере, динълей ве суаллерге джевап бере, озь нокътаиназарыны бильдире.
Предмет нетиджелер: эсернни талиль этюв бильмек, къараманларны тасвирлемеге бильмек, ифадели окъумагъа алышмакъ, метинлерни терджиме этмек.
Дерснинъ донатылувы:
И.Гаспринскийнинъ аяты акъкъында фоторесимлер; иджады акъкъында джедвель; лугьат джедвели; дерслик, презентация.
Дерснинъ кетишаты:
I.Тешкилий къысым. Танышув.
II. Дерснинъ мевзу ве макъсадынен таныштырув.
III. Мотивация усулы.
«Догъмушым бен Авджы койде
Бинъ секиз юз элли бирде.
Мекяным Багъчасарай,
Къабрим ким биле нерде?»
Оджа: Талебелер, бу сатырларгъа бакъып, ким акъкъында сёз юрьсетильгенини
сиз анъладынъыз? (Исмаил Гаспринский)
Не вакъыт ве къайда И. Гаспринский догъды? (1851 сенеси Авджы коюнде)
О тюркий дюнъяда танылгъан эрбабымыз, улу атамыз эди.
Къабрим ким биле нерде? сатырлар акъкъында не айта билесинъиз?
( Зынджырлы медресенинъ янында онынъ къабри совет деври вакътында виран этильди, ерине делихане ерлешкен эди, тек бизим халкъымыз авдет олгъан сонъ къабри тикленди) Гаспринский дуйгъан киби, ойле сатырларны язгъан.
Оджа: Балалар, бугунь биз Исмаил Гаспринский ким олгъаныны хатырлаймыз,
«Молла Аббас» романнынъ къысымлары акъкъында малюмат аларсыз ве «Френкистан мектюплери» сюжетинен таныш оларсыз.
Энди дерсте расткеледжек сёзлернен таныш олайыкъ.
IV. Лугъат иши
Мутефиккир – мыслитель
Эрбап - деятель
Неширджи - издатель
Сеяхатчы - путешественник
Миллетсевер – любящий свой народ
Ватанпервер - патриот
Итибарлы - урьметли
Откюр зеинли – акъыллы, эсли, ферасетли
Нуфузлы - итибарлы
Челик ирадели – къавий, ирадели ( волевой)
Оджа: Бу дерсте И.Гаспринскийнинъ терджимеиалы, иджады, маарифчилик фаалиетини ве « Терджиман» газетанынъ нешири акъкъьында малюматларны умумийлештирип, Исмаил Гаспринскийнинъ халкъы ичюн къайгъыргьаныны, онъа беслеген буюк севгисини косьтеререк, дерске къоюлгъан макъсатларымызгъа иришмек керекмиз. Шу себептен, бугуньки дерсимизнинъ шиары - Исмаил Гаспринскийнинъ сёзлеридир:
«Эр шейнинъ башы-окъув, бильги,
эдебий тиль, миллий матбуат, эдебияттыр.
Буларсыз не миллетни сакъламакь,
не де онынъ инкишафыны темин этмек мумкюн»
И.Гаспринский.
V.Эв вазифесини тешкерюв
Группалар боюнджа чалышув. (Эвельден вазифе бериле)
Биринджи группа. «Эрбаплар» Группаны шиары:
«Тильде, фикирде, иште - бирлик». И.Гаспринский.
(И.Гаспринский васиети акъкъында чыкъыш азырлай.)
И.Гаспринский 1879 сенесинде Багьчасарай шеэр идаресинде, рейс вазифесине сайланып, дёрт сене къадар бир муддет главалыкъ этти. Бу эснада, яни 1882 сенесинде Акчуринлер сойадына менсюп Зоре ханымгъа эвленип, 20 йыл омюр эттилер. Зоре -ханум эр хусуста Исмаил бекке рефикъа эди. Оларнынъ учь оглу ве учь кызы олган.
1914с, сентябрь 11-де, агьыр хасталыкътан юреги токътады.
Багьчасарайдан мемлекетнинъ бутюн кошелерине, тыш мемлекетлерге телеграммалар берильди. Бу хайырсыз вакъианен бутюн тюрк-татар миллетнинъ башына дюнья авдарылды. Къытайда, Мысырда,Тюркиеде мусульман алемини матем къаплады.
Асан Сабри Айвазов бойле хатырлай: «Бугунь вазиетим агьыр»,-деп сыкъ-сыкъ сув ичип башлады. Шу куню акъшам о бизим эпимизни, огъуллары Рефат ве Айдерни,къызлары, Шефикъанен Ниярны ве мени янына чагьырды да , озюнинъ къарарларыны тариф этти: «Къабримни «Зынджырлы медресеси» якъынында, Менли Герай ханнынъ тюрбеси янында къаздырынъыз. Бир адамда, меним онъа берген 600 кумюш парам бар, оны алып, дёрт юз кумюшини фукъаре адамларгъа дагьытырсынъ, къалгьанынъ бир йыл ичинде мектеп ве джамиге сарф этерсинъ. Менден сонъ «Терджиман»нынъ баш редакторы Асан Сабри Айвазов оладжакъ».
Бу И.Гаспринскийнинъ васиети эди.
Экинджи группа: «Мутефиккирджилер». Группанынъ шиары :
«Биз келемиз ве кетемиз, амма маариф эбедий яшайджакътыр». И.Гаспринский
(И.Гаспринскийнинъ маарифчи фаалиети акъкъында чыкъыш азырлай.)
И.Гаспринский 1883 сенеси,апрель 10-унджы кунюнден башлап, омюрининъ сонъунадже «Терджиман» газета ве «Миллет» адлы журналны нешир этти. Кендисининъ шахсий басмаханесинде куньделик матбуатындан гьайры. Илим ве турмушнынъ чешит сааларында юзлернен китап ве рисалелер басып, миллий тасильнинъ дереджесини чокъ керелер юксельтти. «Тильде, фикирде, иште- бирлик!» шиарынен тюркий халкъларнынъ бири-бирине якъынлашмасы ве миллий медениетлери, сиясий анълары осьмеси огърунда буюк хызмет япты.
«Терджиман» газетасынынъ энъ тантаналы мерасими -онынъ 25-йылльжъ юбилеи эди. 1908 сенеси майыс айында къайд этильген бу юбилей тек Къырымда дегиль, бутюн тюрк-татар халкънынъ умимий бир миллий байрамына чевирильди.
И.Гаспринскийнинъ ве «Терджиман»нынъ гьает буюк ролю даа шунда ки, бу газета этрафында пек чокъ истидатлы къырымтатар языджылары ве шаирлери, медениет эрбаплары осип чыкътылар. Булар ичинде эдебиятымызнынъ классиклери сайылган Р.Медиев, О.Акъчокъракълы,А.Чергеев, Ш.Тохтаргьазы, М.Нузет, А.Сабри Айвазовлар эди. И.Гаспринский ве онынъ «Терджиман»ы къырымтатар эдебиятынынъ гурьдели осьмесинде буюк роль ойнагьандыр. Белли тарихчы ве языджымыз Осман Акъчокъракълы озюнинъ якъын досту Исмаиил бей Гаспринский акъкъында бойле гузель ве къыйметли сёзлер айткъан:«Миллий маариф яшай экен ,халкъымыз да яшар. Халкъымыз яшар экен, Улу Исмаил бей Гаспринскийнинъ ады да яшар».
VI. «Мий уджюми» (Конвертлер ичинде сезлер. Сезлерни келишкен группагъа больмек.)
1 группа 2группа
Исмаил Гаспринский
Ким эди? Насыл эди?
Неширджи миллетсевер
Публицист ватанпервер
Оджа-педагог садыкъ
Тильджи улу
Мутеффикир бильгисевер
Эрбап отькюр зеинли
Терджиман акъыллы
Языджы сабырлы
Шаир челик ирадели
Къоранта башы итибарлы
Сеяхатчы акъикъий дост
Тешкилятчы
Муаррир
VII. Группаларда чалышув.
1 группа. «Эски усул мектеплери». Тезислер азырламакъ.
2 группа. «И.Гаспринскийнинъ янъы усул мектеплери». Тезислер азырламакъ.
«Эски усул мектеплери»: - эски усул мектеплери-бу диний мектеплер;
- балаларны окъумагъа секиз яшындан он-он эки яшынадже къабул эте эдилер;
- оларнынъ окъувы элифбенен башлана ве элифбени беш йыл девамында огренелер;
-йылнынъ сонъунда ич бир имтиан алынмай эди;
- оджаларнынъ иши гъает кергин ве агъыр эди; - оджаларнынъ элинде не бир программа, не бир дерс планы-бир шей ёкъ эди; -талебелер мектепни не вакъыт истеселер, о вакъыт ташлап кете билелер, буны оларнынъ ана-бабасы чезе, бу арекетлер ич бир весикъада къайд этильмей; -талебелерге мектепни битиргени хусусында да ич бир тюрлю весикъа берильмей.
Бойле усулнынъ нетиджеси - балаларнынъ чокъусы джаиль къала.
«И.Гаспринскийнинъ янъы усул мектеплери»:
-балаларны окъутмагьа еди яшындан алалар;
-бир оджа окъутмакъ ичюн отуз баладан зияде къабул этмемек керек; - эр сефер янъы къабул этильген балалардан айры сыныф тешкиль этильмели; -башлангъыч мектеп дёрт йыл девам эте; -мектепте дерслер ойле алынып барылмалы ки, талебелерде олар меракъ догъурсын ве олар о дерстен кейф алсынлар; -дерслер 45 дакъкъадан зияде олмамалы; -эски усулда беш йылда менимсеген бильгилерини,эки йылда менимсейлер ве даа етерлик дереджеде эсапны огренелер,язмагъа билелер, тиль къаиделерини, джография,тарих ве эдебият дерслерини де кечелер; - къалгъан учь йылы арап я да рус тилини огренмек ,яхут белли бир зенаат боюнджа бильги ве теджрибе эльде этмек ичюн файдаланмакъ мумкюн;
-оджалар ичюн программалар тизильди;
-олар дерс планлары боюнджа чалышалар;
-эр бир дерстен сонъ тенеффюслер тешкиль этильди;
-балалар ичюн дерсликлер чыкъарылды: «Балаларнынъ оджасы», «»Ходжа ве субьян» («Оджа ве талебе»), ве бу дерсликлер «Терджиман» газетасында басылып, бутюн ерлерге даркъатыла эдилер. - янъы усул мектеплернинъ окъув программасы Авропа мектеплерине якъынлаштырылгъан эди
Бойле усулнынъ нетиджеси - талебелер темельден къавий бильгилер алалар. И.Гасприйнский чыкъаргъан усулнен шимди де къулланамыз.
Оджа: Чокъ сагъ олунъыз.
Эльбет, «Янъы усул мектеплернинъ» ильки тешеббюсчиси И.Гаспринский олды. «Ходжа ве субьян» дерсликни яратувынен маарифимиз саасында ойле бир къоджаман енъиш эльде этти. Ве бу енъиш акъикъатен, мектеп инкълябы олып, чет улькелерде джемаат анъынынъ осьмесине кучьлю тесир этти. И.Гаспринский озюнинъ бутюн фаалиетинен тюрк-татар халкълары маарифининъ негизини къоймагъа дегиль, оларнынъ бутюн маариф ишлерининъ земане инкишаф севиесине, котерильмесине мувафакъ ола.
Бу Гаспринский тарафындан япылгъан мисильсиз бир гьайрет, тарихий эмиетке малик бир къараманлыкъ эди. Шунынъ ичюн де тюрк-татар халкълары оны Улу педагог ве маарифчи деп, сая эдилер.
Энди И.Гаспринскийнинъ иджады, терджимеиалы, маарифчилик фаалиети акъкъында бильгилеринъзни умумийлештирмек ичюн, группалар боюнджа ишлерни девам этемиз.
Оджа: группалар чыкъышларыны екюнледи, энди эшиткен малюматларынъызны пекитмек ичюн «Сен-манъа, мен-санъа» ярышыны кечиреджемиз
VIII. « СЕН-МАНЪА, МЕН-САНЪА »
«Эрбаплар» командасы «Мутефиккирджилер» командасына мевзу боюнджа
суаллер берелер».
(Учь талебе жюри азасы ола ве энъ меракълы суаллерни къайд эте).
-И.Гаспринский къаерде ве къчан дюньягьа келе?
-Исмаил бейнинъ анасы, бабасы ве даясынынъ адлары?
-И.Гаспринский ильк тасильни къайда алды?
- Воронеж ве Москва шеэрлеринде насыл окъув юртунда окъуды?
-И.Гаспринскийнинъ къайсы шииринде бу сатырлар бар?
«Унутманъыз, чоджукъларым,
Къырым сизинъ Ватанынъыз!»
-И.Гаспринский къаерде ве къайсы рус шаирнинъ иджадий кятиби ола?
-25 яшына кельгенде И.Гаспринский къаерде чалышып башлай?
-«Зынджырлы медресе» кимнен ве не вакъыт къурула?
-Не себептен медресени «Зынджырлы» деп адлагъанлар?
-Къачынджы йылы Багъчасарай шеэр башлыгьы олып сайланды?
-И.Гаспринскийнинъ бедиий эсерлернинъ адларыны айтынъыз?
-И.Гаспринскийнинъ эски усул мектебинде биринджи оджасы ким эди?
«Эрбаплар» командасы «Мутефиккирджилер» командасына мевзу боюнджа суаллер берелер.
-И.Гаспринский маарифчи оларакъ насыл ишлер беджерди?
- «Терджиман» газета не вакъыт басылып башланды?
-«Терджиман» газетасы насыл шиар алтында чыкъа эди?
-«Терджиман »газетасы чыкъкъан девир эдебиятта насыл девир деп адлана?
-Насыл вакъиалардан сонъ, «Терджиман »газетасы куньделик газетасына чевирильди ве тек къйсы тильде нешир этилип башлады?
-«Терджиманнынъ» янында къырымтатар тилинде даа насыл меджмуалар нешир этильди? -И.Гаспринский кирсеткен янъы усуллар неден ибарет?
-«Алем ве нисван», «Алем ве субьян» «Ха-ха-ха» насыл меджмуалардыр?
- И.Гаспринскийге не ичюн тюрк халкъларнынъ Улу атасы дейлер?
5. Янъы мевзунен танышув.
Балалар, энди «Молла Аббас» роман-эпопеясынен танышаджакъмыз, янъы жанрларнен танышаджакъмыз.
Не дегени роман-эпопея? Роман-эпопея - эки ве зияде баш къараман, эки ве зияде сюжет ёлагъы ола биле, баш къараманнынъ образы эксериет башындан сонъунадже тасвирлене. Бу жанрда кениш тарихий девир панорамасы яратылыр, о пек чокъ джеэттен романгъа бенъзесе де, ондан девирни косьтерюв бакъымындан баягъы этрафлыджадыр.
Бу дерсте И.Гаспринскийнинъ мешур «Молла Аббас» роман-эпопеянынъ къысымы -«Дар уль-Рахат мусульманлары» романынен таныш оладжамыз, романнынъ баш къараманыны бельгилеп, мевзу ве гъаесини акс этеджемиз ве бу романны И.Гаспринский не себептен бойле адлагьаныны анълайджамыз.
«Молла Аббас» --- «Война и мир» Л.Толстойнынъ
Схема
Мектюплер «Молла Аббас» биринджи къырымтатар тилинде
шеклинде (роман-эпопея) язылгъан эсер, автобиографик
тарихий эсер
«Молла Аббас» романы беш къысымдан ибарет
«Молла Аббас»
«Френкистан мектюплери» «Делилер виляети»
«Судан мектюплери» «Къадынлар улькеси»
«Дар-ур-Рахат мусульманлары»
МОЛЛА АББАС
мусбет менфий
Акъыллы, тербиели, акъикъатсевер, куньджю, къызматабан, арекетчен, мерд, виджданлы, саде адий, инат
дикъкъкатсыз
орта бойлу, чалма ве узун халат кийген
МОЛЛА АББАС
эвленмеген, 22 яшында кендине инангъан
динине, миллетке садыкъ зевкълы, ферасетли
садыкъ
хош тербиели бильгисевер
огренмеге ве огретмеге азыр
Харитада Молла Аббаснынъ сеяатта олгъан ерлерини бельгилев.
Париж
Одесса Алмания
Ташкент
Группаларда иш
1 группа 2 группа
Молла Аббаснынъ ёлу
Хаританен иш къараманларны сечип алув
Ташкент Молла Аббас
Одесса Жозефина
Алмания Генрих
Париж Вамбер
Мусью Шалон
Маргарита
Макъсат: Гуль-Бабанынъ дюрбесини къыдыра
А) Китапнен чалышув. Молла Аббаснынъ муслим оларакъ хасиетнамеси
( сюжет боюнджа чалышув)
Молла Аббас Гуль-Бабанынъ дюрбесини – мусульманларнынъ азизини къыдыра.
Жозефинагъа эвлене, никях къылына (ясакъ дегиль), сонъ сеяаткъа чыкъалар.
Немсе йигит Генрих озюнинъ тюркшынаслыкъ бильгилеринен М. Аббасны шашырта.
Арапларнынъ къыркъ азизлери акъкъында малюмат топлай.
Университетнинъ шаркъшынаслыкъ болюгинде окъуй.
Мусью Шалон генчни эвинде мусафир эте.
Маргаританынъ намусыны сакъламакъ ичюн, апсханеде агъыз ачмай.
IX. Пекитюв.
Блиц - сорав
I. группа
1.И Гаспринский къачынджы сене догъа?
2. «Молла Аббас» романы къач къысымгъа болюне?
3.Гаспринский къайда ильк мектеп ача?
4.Парижде ким олып чалыша?
5.Молла Аббас насыл ядгярлыкъны къыдыра?
6. М.Аббас не акъкъында малюмат топлай?
II. группа
1. Насыл газетаны чыкъара?
2.Насыл мукяфатына намзети такъдим этиле
3.Францияда кимнен таныш ола?
4.»Френкистан мектюплери» эсеринде баш къараманы ким?
5.Молла Аббас сеяаткъ чыкъкъанда къач яшында эди?
6. М.Аббас Одессада кимнен таныша?
X. .Рефлесия.
Дерснинъ нетиджесинде «Микрофон «усулынен къулланып озь фикирлеизни айтынъыз.
- Бугунь биз дерсте------------ (хатырладыкъ).
Бугунъ, балалар, биз И.Гаспринский ким олгъаныны, насыл инсан олгъаныны хатырладыкъ.
«Молла Аббас» роман-эпопея насыл къысымларгъа болюнгенини бильдик.
«Френкистан мектюплери» сюжетинен таныш олдыкъ, Молла Аббаснынъ образынен таныш олдыкъ.
Дин не къадар догъру, ёл косьтерген олсада, эгер бильги олмаса, инсан кене де аятта адашыр, хаталар япар. Тек бильгинен берабер инсан догъру ёлны тапар. Гаспринский де бизге ойле шейни огрете. Муэллиф М.Аббасны баш къараманы этип, ислям динимизни, ислям джемиетини, бу джемиетте яшагъан арасында мунасебетлерни акс эте.
- Бугуньки дерсте мен ------------ бегендим.
XI. Эв вазифе: 1. «Френкистан мектюплерни» сюжетини тарифлемек;
2.Сюжет боюнджа план тизмек;
3. Окъув саифе 173 – 174.
XII. Баалав. Эр бир группанынъ капитаны озь иштиракъчилерне къыймет кеседжек, баалайджакълар.
Список использованных источников и литературы
Керим И.А. Библиографический указатель печатных книг, статей и произведений на крымскотатарском языке./И.А.Керимов – Симферополь ,2009 . – 324.
Документальное издание Юрий Бекирович ОСМАНОВ Просветитель Востока ИСМАИЛ ГАСПРИНСКИЙ В авторской редакции ДК № 3603 от 13.10.2009 г. Подписано в печать с оригинал-макета 21.04.2014. Формат 60 х 84 1/16.
– учебное пособие для общеобразовательных организаций с обучением на крымскотатарском и русском языках. Крымскотатарская литература (родная ) 9 класс Ф.М.Асанова, Э.Э.Османова. Просвещение,2009г.
16