?аза?станны? мал шаруашылы?ы ( Ашы? саба?,9 класс)

Саба?ты? та?ырыбы: ?аза?станны? мал шаруашылы?ы Саба?ты? ма?саты: а) ?аза?станны? мал шаруашылы?ыны? дамуы,олар ірі ?ара жыл?ы, т?йе ?ой, шош?а ж?не ??с ?сіру шаруашылы?ына б?лінеді. Мал шаруашылы?ыны? ?аза?стан экономикасында?ы ма?ыздылы?ы. ?) Т?рлі тапсырмалар мен картамен ж?мыс ар?ылы о?ушыларды? ?з бетімен ж?мыс жасау?а ж?не п?нге деген ?ызы?ушылы?ын арттыру. б) Ауыл шаруашылы?ы та?ырыбын т?сіндіре отырып, е?бекс?йгіштікке, маманды??а баулу.

Саба?ты? т?рі: Аралас саба? Саба?ты? т?рі:К?рнекілікті-практикалы? а?паратты-технологиялы? саба?. Саба?ты? к?рнекілігі: ?аза?станны? физикалы? картасы, суреттер,слайд, та?та.

П?наралы? байланыс: Тарих, биология,?дебиет. Саба?ты? барысы: І. ?йымдастыру кезе?і а) с?лемдесу ?) о?ушыларды саба??а даярлау І. Ой ?оз?ау Жа?а саба? мал шаруашылы?ы бойынша о?ушыларды? ой тал?аныстары. А) мал шаруашылы?ыны? ?алыптасуы ?) Мал шаруашылы?ыны? ?андай т?рлері ІІ. Негізгі б?лім. Жа?а та?ырыбы: ?аза?станны? мал шаруашылы?ы 1 Ірі ?ара ?сіру 2 Шош?а шаруашылы?ы 3 ?ой шаруашылы?ы 4 ??с шаруашылы?ы 5 Бас?а да шаруашылы?тар 6 ?аза?станда?ы мал шаруашылы?ы 7. ?алыптасуы 8. ?азіргі мал шаруашылы?ы Мал шаруашылы?ы — ауыл шаруашылы?ыны? мал ?німдерін ?ндіру ?шін мал ?сірумен айналысатын саласы. Мал шаруашылы?ы халы?ты азы?-т?лікпен (с?т, май, ет, т.б.) же?іл ж?не тама? ?нерк?сіптерін шикізатпен (ж?н, тері, ет ?німдері ?алды?тары, т.б.) ауыл шаруашылы?ы ?ндірісін к?ш-к?лік (ат, ?гіз, т?йе, т.б.) ж?не ты?айт?ышпен ?амтамасыз етеді. Мал шаруашылы?ы ?німдері мен оны? ?алды?тарынан мал азы?тары (майы алын?ан с?т, ет-с?йек ж?не с?йек ?ндары, т.б.), д?рі-д?рмектер мен биологиялы? белсенді (активті) заттар (емдік сарысулар, гормонды ?осылыстар, т.б.) алынады. Мал шаруашылы?ы салаларына сиыр, ?ой, ешкі, жыл?ы ж?не т?йе шаруашылы?тары жатады. Ірі ?ара ?сіру ?о?ыржай белдеуді? таби?и ж?не м?дени жайылымдармен жа?сы ?амтамасыз етілген орман, орманды дала, дала айма?тарында жа?сы жол?а ?ойыл?ан. Д?ниеж?зі бойынша ірі ?араны? мал басы 1,3 млрд-?а жетіп отыр. ?ндірілетін с?тті? барлы?ын дерлік, ал етті? 35%-ын осы ірі ?ара малы береді. Интенсивті с?тті ж?не етті-с?тті ба?ытта?ы мал шаруашылы?ы дамы?ан елдерге т?н, оларда мал ?олда да, жайылымда да ба?ылады. ?німділік ?те жо?ары бол?анды?тан, б?л шаруашылы? саласы жылдан-жыл?а ?ркендеуде. Етті ба?ытта?ы мал к?бінесе ?о?ыржай ж?не субтропиктік белдеулерді? не??рлым ??р?а? аудандарында тарал?ан. Онда экстенсивті отарлап жайылымда ба?у ж?не к?шпелі мал шаруашылы?ы басым келеді. Д?ниеж?зінде етті е? к?п ?ндіретін елдер ?атарына А?Ш, ?ытай, Бразилия, Аргентина ж?не Ресей жатады.  

?ой шаруашылы?ы ет-ж?н ба?ытында?ы ж?не биязы, жартылай биязы ж?н ба?ытында?ы болып б?лінеді. Ет-ж?н ба?ытында?ы ?ой шаруашылы?ы ыл?алы жеткілікті ж?не климаты біршама ж?мса? аудандарда, ал биязы ж?нді ?ой шаруашылы?ы не??рлым ??р?а? аудандарда тарал?ан. Д?ниеж?зі бойынша ?ой саны 1,2 млрд бас?а жетіп отыр. ?ой шаруашылы?ыны? ет-ж?н ба?ытында?ы тауарлы ?ндірісі Солт?стік ж?не О?т?стік Американы?, Аустралия мен О?т?стік Еуропаны?, Орталы? ж?не Орта Азияны?, О?т?стік Африканы? ?о?ыржай ж?не субтропиктік белдеулеріні? ??р?а? аудандарында жа?сы дамы?ан. Биязы ж?нді ?ойлар ?те сапалы ж?н береді, ол ж?н маталарын жасау, кілем то?у мен тері-был?ары ?нерк?сібінде ?олданылады. Алды??ы Азия, Орта Азия ж?не О?т?стік Африка елдерінде ?арак?л елтірісін дайындау жол?а ?ойыл?ан. Д?ниеж?зіндегі ?ойы е? к?п ел — Аустралия (130 млн астам), одан кейін ?ытай (112 млн-нан астам). Ал ?аза?станда?ы ?ойды? саны 2008 жылы 16 млн-нан с?л ?ана асты. Ж?н ?ндіруден жетекші елдер ?атарына Аустралия, ?ытай, Жа?а Зеландия, Уругвай ж?не Ресей жатады. ?ой шаруашылы?ыны? д?ниеж?зіндегі аса ірі айма?ы — Аустралияны? ш?лейтті аудандары. ?ойды? басым к?пшілігі жеке иелерге немесе компаниялар?а ?арайтын ірі ?ой шаруашылы?ында ?сіріледі. Ондай шаруашылы?тар “шипстейшнз” деп аталады. “Шипстейшнз” онда?ан, кейде тіпті ж?здеген мы? гектарды алып жатады. Оны? е? ?лкеніні? ауданы 2 мы? км2-ден асады. М?нда бір мезгілдегі ?ой басы 10—20, тіпті 50—100 мы??а дейін жетеді. ?ой б?кіл жыл бойы таби?и жайылымдарда жайылып ба?ылады. К?бінесе жо?ары сапалы ж?н беретін биязы ж?нді ?ой т??ымы — Аустралия мериносы ?сіріледі. Гоулберне ?аласында осы ?ой?а “?лкен Меринос” деп аталатын ескерткіш орнатыл?ан.[1] ??с шаруашылы?ы — ауыл шаруашылы?ыны? е? жа?а ж?не е? ?ар?ынды дамып келе жат?ан саласы. ?німні? ?ыс?а мерзімде ?ндірілуі нары? с?ранысына ба?ыт-ба?дар ?стау?а м?мкіндік береді. XX ?асырды? екінші жартысынан бастап, Солт?стік Америка мен Батыс Еуропа елдерінде бройлер балапандарын ?сіретін ірі ??с ?сіру кешендері ?алыптаса бастады. Б?гінгі та?да ??сты? саны ж?нінен ?ытай, А?Ш, Ресей, ал ж?мырт?а ?ндіруден ?ытай, А?Ш, Жапония, Ресей ж?не ?ндістан ерекше к?зге т?седі. Тауарлы ??с шаруашылы?ы, негізінен, ?ала ма?дарында шо?ырлан?ан. Ал со??ы жылдары жо?ары мамандан?ан ??с шаруашылы?тары арзан ж?мысшы к?ші жеткілікті климаты ?олайлы аудандар?а ауысуда. Жабайы жануарларды ?ол?а ?йрету Жабайы жануарларды ?ол?а ?йрету неолит д?уірінен басталды. Е? ал?аш ?ол?а ?йретілген ?й жануарлары — ?ой мен ешкі. ?ойды? ар?ы тегі — ар?ар (муфлон), ал ешкінікі — таутеке. ?ой мен ешкі м?лшермен б.з.д. 8—7-мы?жылды?тарда ?ол?а ?йретілген деп есептеледі. Осы кезге жататын Жерорта те?ізі ма?айында?ы т?ра?тарда ?ой мен ешкіні? с?йегі табыл?ан. Сиыр т??ымыны? д?л ?ай жерден шы??аны ?лі аныкталма?ан. Дегенмен де ?ол?а ?йретілген сиырды? да е? к?не заман?ы с?йегі б.з.д. 7-мы?жылды??а жатады, ол О?т?стік Анадолы жерінде (Т?ркия) табыл?ан. Б.з.д. 6—5-мы?жылды?та Месопотамия жерінде мал шаруашылы?ы бол?анды?ы б?гінде д?лелденген. Жыл?ы ал?аш ?ол?а ?йретілген айма? деп Шы?ыс Еуропа мен Еділ бойы есептеледі. Жыл?ыны ?ол?а ?йрету м?лшермен б.з.д. 4-мы?жылды?та бол?ан сия?ты. ?аза?стан жерінде е? к?не мал с?йегі энеолит д?уірі ескерткіштерінде кездеседі. Б?л — Терісек, Сексеуілді, Орталы? ?аза?станда?ы ?ара?айлы (?ара?анды ма?ы) т?ра?тары, Шы?ыс ?аза?станда?ы Усть-Нарым ?онысы. Б?ларды? м?лшерлі жасы б.з.д. 3-мы?жылды?ты? орта шені. Б?л т?ра?тардан ?ойды?, ешкіні?, сиырды?, жыл?ыны? с?йектері табыл?ан. ?аза?стан жерінде ?ола д?уіріні? кезінде-а? ?й ма?ында?ы мал шаруашылы?ы ?алыптасты. Б.з.д. 2-мы?жылды?ты? орта кезіне жататын жерлеу орындарында, кейінірек ?оныстарда ?ой, жыл?ы с?йектері к?птеп кездеседі. Кейбір ш?бі ?алы?, ?зен-к?лді айма?тарда орналас?ан ?оныстарда, мысалы, Ша?алалы, Сар?ары ?оныстарында сиырды? с?йегі басым, ал Трушниково ?онысында ?са? мал мен м?йізді ірі ?араны? с?йегі табыл?ан. Б?дан 3 мы? жыл б?рын ?аза?стан жерінде ??р?а?шылы? к?шейді. Далалы, жартылай ш?лейт, таулы аудандарда мал ?сіру шаруашылы?ты? негізгі т?ріне айнала бастады. Алдымен жартылай к?шпелілік, содан со? к?шпелі мал шаруашылы?ы ?алыптаса бастады.

?аза?станда?ы мал шаруашылы?ы

?аза?станда ауыл шаруашылы?ы мен ?ндірісті жоспарлы т?рде дамыту, жа?а жерлерді игеру ж?не отыры?шылы? ?мір салтыны? берік орны?уы Мал шаруашылы?ыны? жа?а ба?ыттары — с?тті ж?не етті ірі ?ара шаруашылы?ын, биязы ж?не биязылау ж?нді ?ой шаруашылы?тарын, ?арак?л ?ойы шаруашылы?ын ?ркендетуге ке? жол ашты. 1934 — 90 жылы аралы?ында ?жымды? ж?не ке?естік шаруашылы?тар ж?мысыны? ж?йелі ?йымдастырылуы Мал шаруашылы?ыны? барлы? салаларын айтарлы?тай жо?ары ?ар?ында дамыту?а м?мкіндік берді. 1990 — 92 жылы ?аза?станда малды? 51, оны? ішінде 18 ?ой, 11 м?йізді ірі ?ара, 13 жыл?ы, 3 т?йе т??ымдары мен т??ымды? топтары ?сірілді. Оларды? жартысына жуы?ы 12 ?ой, 4 сиыр ж?не 3 жыл?ы т??ымы ?аза?стан ?алымдары мен Мал шаруашылы?ы саласы мамандарыны? бірлескен жемісті е?бегі н?тижесінде шы?арылды. Осы мал т??ымдарыны? гендік ?орын тиімді пайдалану, зоотехникалы? талаптар?а сай азы?тандыру мен ба?у?а негізделген технологияларды? ке?інен ?олданылуы жыл сайын 1,5 млн. тонна ет (сойыс салма?ымен), 5,5 млн. тонна с?т, 100 мы? тонна (таби?и) ж?н ж?не 1700 мы? дана?а жуы? ?арак?л елтірісін ?ндіруді ?амтамасыз етіп келді. 1990 — 2000 жылы ауыл шаруашылы?ын реформалауда жіберілген кемшіліктер салдарынан мал саны к?рт кеміді, оны? ішінде сиыр 2,4, ?ой мен ешкі 3,7, жыл?ы 1,7, т?йе 1,5 есеге азайды. Н?тижесінде негізгі мал шаруашылы?ы ?німдерін ?ндіру к?лемі 2,5 — 3,0 есеге дейін ?ыс?арды. Б?л ауыл хал?ыны? ?леуметтік жа?дайыны? к?рт нашарлауына алып келді, республика бойынша жан басына ша??анда ет ж?не ет ?німдерін т?тыну м?лшеріні? 73 кг-нан 15 кг) 22 шт.” title=”трусики 5 (7-15 кг)22 шт.” style=””>трусики 5 (7-15 кг) 40 шт.” title=”15 кг) 22 шт.” title=”трусики 5 (7-15 кг) 22 шт.” style=””>трусики 5 (7-15 кг) 40 шт.” style=””>15 кг) 22 шт.” title=”трусики 5 (7-15 кг) 22 шт.” style=””>трусики 5 (7-15 кг) 40 шт.” title=”15 кг) 22 шт.” title=”трусики 5 (7-15 кг) 22 шт.” style=””>трусики 5 (7-15 кг) 40 шт.” title=”15 кг) 22 шт.” title=”трусики 5 (7-15 кг) 22 шт.” style=””>трусики 5 (7-15 кг) 40 шт.” style=””>15 кг) 22 шт.” title=”трусики 5 (7-15 кг) 22 шт.” style=””>трусики 5 (7-15 кг) 40 шт.” style=””>15 кг) 40 шт.” title=”трусики 5 (7-15 кг) 40 шт.” style=””>40 кг-?а, с?т ж?не с?т ?німдеріні? 311 кг-нан 208 кг-?а дейін т?мендеуіне ?келіп со?ты (?ылыми негізделген м?лшерден 2 еседей аз). Ел экономикасыны? т?ра?талуына байланысты, 2000 жылдан бастап Мал шаруашылы?ында о?ды ?згерістер орын ала бастады. 1999 — 2000 жылдармен салыстыр?анда (3-кесте), 2004 жылы сиыр 24,0 — 22,7%-?а, оны? ішінде аналы? сиырлар 16,0 — 15,4%-?а, ?ой мен ешкі 16,0 — 15,4%-?а, жыл?ы 5,4 — 7,2%-?а, т?йе 18,0 — 17,6%-?а к?бейді. Б?л ретте ірі ?арамен (сиыр, жыл?ы, т?йе) салыстыр?анда, уа? малдар саны (?ой, ешкі) 20 ?асырды? 90-жылдарыны? басында тез кеміген болса, ал ?азір ?ар?ындыра? артып отыр?анды?ы бай?алады. Бірінші жа?дай реформаны? ал?аш?ы жылдарында уа? малды? баспа-бас есеп айыру ??ралы ретінде ?олдану?а тиімді бол?анды?ымен, ал екінші жа?дай оларды? ?сімталды? ?асиеттеріні? жо?арылы?ымен т?сіндіріледі.

Жа?а саба?ты бекіту : Мал шарушылы?ын ?алыптастыру?а ?андай факторлар ?сер етеді? ?аза?станны? ауыл шаруашылы?ында?ы басты сала? Ш?лді ж?не ш?лейітті зонада ?андай шаруашылы? бейім? ?ой шарушылы?ыны? негізгі ?німдері ?андай? ?аза?станда ?андай бас?а шаруашылы? т?рлері дамы?ан? Тапсырмалар:

106-сурет ?аза?станны? ?ай облысы мал басы бойынша І-орын?а алады. Ірі ?ара малы ?ой мен ешкі Жыл?ы Шош?а Т?йе ?й ??стары

А?К-ті? негізгі 3 буыны

Мал шаруашылы?ы Солт?стік О?т?стік Батыс Шы?ыс Ірі ?ара ?ой Жыл?ы Т?йе Шош?а

?орытындылау; Тест ж?мысы №1 №2 Ой тол?аныс