Қазақ ауыз əдебиеті

Қазақ əдебиетінің дамуы.

Қазақ әдебиетінің даму тарихында ХХ ғасыр әдебиеті үлкен орын алады. Жаңа ғасырмен бірге қазақ даласында рухани мәдениеттің өркендеуіне мүмкіндіктер туды.

ХХ ғасырдың әдебиетін сөз еткенде ең алдымен, ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиетін ерекше атауымыз қажет. Өйткені, ол – Абай дәстүр еткен ұлы үрдістен жалғасын тапқан басқа кезеңдерден бөлекше, қоғамдық ой-сананың қаймағы бұзылмай тұрғанда туған әдебиет. Сондықтан да бұл кезең әдебиеті қазақ даласындағы әлеуметтік қайшылықтарды ашып, халық өмірін сыншылдықпен де, шыншылдықпен де суреттей алды.

• Абай қазақ поэзиясын жаңа биікке көтерді дедік. Осымен байланысты екі түрлі жайтты тағы да қайталап айту артық емес тәрізді. Біріншісі - ол өзіне дейінгі қазақ әдебиетіндегі кемшіліктерді, оның өзіне тән байырғылықты қайталамауы, екіншісі - шығыс, батыс, орыс мәдениетін өз әдебиетіне үлгі етіп алуы, өз өлеңдерінің сапасын жоғарылатуы, ұлттық түрді сақтай отырып, оған интернационалдық нәр беруі, әдебиетімізді шын искусстволық дәрежеге көтеруі. Абай өлеңдерінің осы қасиеті, оның өз кезіндегі және өзінен кейінгі сөз өнерпаздарының барлығына да әсер етті және олар Абай сөздері жаңа құбылыс екендігін тек танып қана қойған жоқ, әркім одан өзінше сабақ алды, үйренді, өздеріне үлгі санады. Абай қаламына тән терең мазмұнды үздік образдар ой қозғап, жүрек тербетерлік әдістері өзінен кейінгі ақындарды еріксіз мойындатып, Абайдың шәкіртіміз деуге мәжбүр етті.

Вставка рисунка

Абайдың қазақ әдебиетінде салған жаңа жолы, соны арнасы барлығына ешкім күдік келтірмейді. Абайды қазақ әдебиетінің классигі деудің өзі әдебиетімізде Абайдың салып кеткен үлгісі болғандығын, ол үлгіні кейінгі ақындар өздеріне өнеге еткендігін көрсетеді. Екінші сөзбен айтқанда, Абайдың әдеби мектебінің барлығын мойындау деген сөз.

Рухани мәдениетті құрайтын қазақ әдебиеті тек ауыз әдебиеті түрінде ғана емес, жазба әдебиет те қалыптаса бастады. Оның жарқын өкілі Абай Құнанбаев (1845-1904) болды. Қазақ мәдениетіндегі Абайдың данышпандығы қазақтың халық ауыз әдебиетінің тамаша үлгілерінен бастау алды. Көркемөнердің мәні мен маңызы Абайдың көптеген зерттеулерінің пәні болды. Абай қазақ тіліне орыстың ұлы ақындары А.С.Пушкинді, М.Ю.Лермонтовты, И.С.Крыловты аудару ісінде тамаша нәтижелерге жетті.

Шәкәрім Құдайбердиев (1858-1931) - қазақ әдебиеті тарихындағы жарқын тұлғалардың бірі. Ол 1858 жылы Семей облысының Шыңғыстау ауданында Абайдың ағасы Құдайберді отбасында дүниеге келді. Әкесінен он жасында қалған Шәкәрім Абай қолында тәрбиеленді. Жəне Абайдың шəкірттерінің бірі болады.Бұл жағдай оның дүниетанымы мен шығармашылық қабілетінің қалыптасуына игі әсер етті. Ол өз дәуірінің әлеуметтік мәселелері туралы толғанды, қиянат атаулыға орын жоқ өмірді армандады. Абайдың арқасында батыс жəне шығыс мəдениетін терең меңгереді. Тек қырық жасқа жақындағанда адамгершілік, ізгілік мазмұнға толы поэзиямен айналыса бастады. Ш. Құдайбердиев - құнды поэмалардың, повестердің, өлеңдердің, аудармалардың авторы. Ақынның көзі тірісінде, 1919 жылы «Қазақтар айнасы» атты өлеңдер жинағы жарық көрді. Ол «Қалқаман-Мамыр», «Еңлік-Кебек» романтикалық поэмаларын және дін жөніндегі «Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі» атты трактат жазып қалдырды.

Вставка рисунка

Абай мектебінен шындалып өскен Шəкəрімнің шығармашылық өнері Абай мұраларымен сабақтас, тақырыптас, өзектес. Кемеңгер Абай секілді, Шəкəрімнің аса көп көңіл бөліп, жете тексеріп, тереңіне үңілген мəселесі — мораль, ар, ұждан мəселелері. Ол нəпсі, өзімшілік, мақтаншақтық, зорлық, алдау, мансапқорлық, дүниеқұмарлық, рақымсыздық сияқты жаман мінездерден аулақ болуға шақырады.

Шəкəрім — өзінің əлемдік танымымен айқын көрінетін демократ, ағартушы, насихаттаушы, өз заманындағы озық идеялы тұлға. Ол батыс еуропалық жəне орыстың революциялық-демократиялық философиясымен, ағартушылықтың барлық бағыттарымен, Батыс пен Шығыстың көркем мəдениетімен жақсы таныс болды. Сондықтан ол қазақ халқын əлемдік мəдениет үлгілерімен таныстыру бағытындағы қызметін өте жемісті жүргізе алды.

Ахмет Байтұрсынов(1873-1938) - ақын, ғалым, түркітанушы, орыс классикасын аударушы, педагог, публицист, қоғам қайраткері. Оның «40 мысал» жинағы 1909 жылы Петербургте жарық көрді. Қазақ тілінің табиғатын зерттей отырып, ол жаңа әліпби жасаумен айналысты, тілтану жөнінде мақалалар мен оқулықтар жазды, кейінірек әдебиеттану, тарих, әдебиет теориясы бойынша зерттеулері жарық көрді.

Вставка рисунка

Ахмет Байтұрсынов əдебиеттанудың əлемдік терминологиялық стандарт деңгейіне көтеріліп, шет сөзді араластырмай, қонымды, ықшамды, бір-бірімен сабақтас, ұйқас, ұялас ұғымдардың тұтас, ұлттық қазақы жүйесін жасап берді. Олардың басым көпшілігі автор репрессияға ұшырап, кітаптың тыйым салынғанына қарамастан əдеби тілге кіріп кетті.

Қазақ даласының асыл перзентінің туған халқымыздың тарихы мен мəдениетіне қосқан үлесі қомақты. Ғалымның кез келген мəселеге байланысты айтқан ғылыми пікірлерінің маңызы зор, əсіресе, оның əдебиет теориясына қатысты ғылыми толғамдарының бағасы өлшеусіз. Ол – қазақ əдебиетінің теориялық мəселелері белгілі бір жүйеге салынып, əдеби ұғымдарға терең ғылыми талдау берілген тұңғыш еңбектің авторы. Бұл еңбек 1926 жылы «Əдебиет танытқыш» деген атпен Ташкент қаласында басылып шықты.

Ақын, жазушы, аудармашы, журналист Міржақып Дулатовтың (1885-1935) өмірі мен қызметі әлеуметтік, саяси және рухани қайшылықтарға толы XX ғасырдың бас кезеңімен тұстас келді. Анасы екі жасында қайтыс болды. Әкеден 12 жасында айырылды. Әуелі ауыл мектебінде, кейін Торғайдағы екі кластық орыс-қазақ училищесінде оқыды. Педагогикалық курстарды бітіргеннен кейін, 1902 жылдан бастап ауылда мүғалім болып істей жүріп, барлық бос уақытын өз бетімен білімін көтеруге, қазақ, орыс және шетелдік жазушылардың шығармаларын оқуға жұмсады.

Вставка рисунка

Міржақып Дулатұлы — әдебиеттің әр түрлі жанрына қалам тартқан қаламгер. Алғашқы кітабы — "Оян, қазақ!" деген атпен Петербург қаласындағы жарық көрген өлең жинағы. Одан кейін  1913  жылы  Орьнборда  "Азамат", ал  1915  жылы "Терме" атты өлеңдер кітаптары басылып шығады. Ақын өлеңдерінің басты такырыбы—ел тағдыры болды. Алғашқы кітабы "Оян, қазақ!" жұртшылық арасында ауыздан-ауызға, қолдан-қолға тез тарап кетеді. Қайта басылады. Кітаптың нeriзгi мазмұны халықты оятуға, әділетсіздікпен күресуге шақырған өлеңдер құрады. Сол себепті де кітап тұтқындалып, авторы қуғынға ұшырайды.

Мiржақып ел ішіндегі кемшіліктерді әшкерелей отырып, халқына одан арылудың жолын көрсетеді. Өзінің "Шәкірт", “Насихат ғумумия" тәрізді бірқатар өлеңдерінде өнер мен білім жинаудың пайдасын бipiншi кезекке қояды. Tіпті адамгершіліктің өзі білімнен, оқудан басталады деген ой айтады. М. Дулатов шығармашылығының басым бөлігін А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, F.Тоқай шығармаларын қазақ тіліне аудару құрайды. М.Дулатовтың А.Құнанбаев, Ш.Уәлиханов, А.Байтұрсынов шығармашылықтары туралы зерттеулерінің өзі құнды жазбалар болып табылады. XX ғасырдың бас кезіндегі қазақ жаз­ба әдебиетінің дамуына аса көрнекті ақын-жазушылар М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, С.Сейфуллин, Б.Майлин, I. Жансүгіровтер өлшеусіз үлес қосты. М.Жұмабаев - қазақ поэзиясы тарихындағы ең ұлы ақындардың бірі. Ол «Пайғамбар», «Шығыс ұлы», «Мен жастарга сенемін», т.б. жалынды өлеңдердің авторы. Өкінішке орай, аталған ақындар мен жазушылар 30-жылдары жүргізілген кеңестік саяси қуғын-сүргін құрығына ілініп, жазықсыз құрбан болды.

Мағжан Жұмабай (Әбілмағжан) Бекенұлы  ( 25 маусым   1893 ,  Солтүстік Қазақстан облысы , қазіргі  Мағжан Жұмабаев ауданы , Сасықкөл жағасы –  19 наурыз   1938 ,  Алматы ) –  Алаш қозғалысының  қайраткері,  ақын , қазақ әдебиетінің жарқын жұлдызы.

Мағжан қазақ  поэмасының  баяндау стилін, шешендік мәнерін өзгерту қажет екендігін алғаш айтқандардың бірі болды. Қазақ поэмасын суреткерлік арнаға бұрды. Адам жанының,  психология  әлемінің құпия сырларын, иірімдерін, даму  диалектикасын  шеберлікпен кестелеп өрнектей білді. М.Жұмабаев поэмаларына  лирикалық  тереңдік пен  эпикалық  кең құлаштылық бірдей тән.

Вставка рисунка

Ақын тұңғыш  өлеңінен  бастап әлеуметтік тақырыпқа ден қойып, ағартушылық, ұлт-азаттық,  демократияшыл  бағытты ұстанды. Абай поэзиясының өшпес маңызын бірден танып, оны  “ хакім ”  деп атады, ұлы ақынның  “мың жыл жұтса дәмі кетпес”  сөзін жаңа жағдайда ілгері дамытты, Батыс пен Шығыстың рухани қазынасын сабақтастыру негізінде  қазақ поэзиясын  тақырып, түр мен мазмұн жағынан байытты. Жұмабайұлы ел ішіндегі әлеуметтік мәселелерді көтерді ( “Шын сорлы” ), халқын өнер-білімге шақырды

Мағжан шығармаларындағы романтикалық сарын, әсіресе, оның символистік арнада жазған өлеңдерінен айқын көрінеді. Ақын  символизмі  болашақ пердесін ашатын жаңа мифология туғызды, келешек суретін салу саясатшылардың емес, ақындардың қолында деген сенімге айналды ( “ От ”, “ Пайғамбар ”, “Күншығыс”, “Жаралы жан”, “Айға” , т.б.). Ақын дыбыс-буынның соны үндестіктерін тауып, қазақ жырын байыта түсті (“Шолпы”). Мағжан  поэзиясындағы  құнарлы арнаның бірі – түркі тақырыбы. Түркі халықтарының бірлігі тақырыбы М.Жұмабаев поэзиясының әуелден қалыптасқан алтын арқауы іспетті.

Назарларыңызға рахмет!