Кептин түрлөрү: Баяндоо жана сүрөттөө, алардын түрлөрү

Кыргыз тили

7-класс

Мугалими:

Мырзагелдиева Э.К.

Жаркылдатып кабагын, Мугалим берет сабагын. Күндө аткарып талабын, Мен билимге канамын.

Сабактын темасы:

Кептин түрлөрү:

Баяндоо жана сүрөттөө,

алардын түрлөрү

Сабактын максаты:

• Кептин түрлөрү кандай?
• Анын эмне айырмачылыктары бар?
• Кептин канча түрү бар?

Кептин түрлөрү Баяндоо, сүрөттөө (айлана-чөйрөнү), кайталоо

Окуя, көрүнүш, кыймыл-аракеттердин логикалуу, системалуу факты, материалдарга таянылган негизде баяндалышы баяндоо деп аталат. Анда мазмун, сюжет, каармандар болот. Бяндоо аңгеме, жомок, уламыштарда, адабий чыгармаларда пайдаланылат. Ал эми кептин сүрөттөө түрүндө мазмуну, окуясы, сюжети жок болот. Предмет, көрүнүш, айлана-чөйрө, пейзаждын белгилери, касиеттери, сапаттары көркөм сүрөттөлөт.

Мисалы:

Күн кеч кирип бара жатат. Аялдамада эл толтура. Бир сааттан бери автобус жок. Тыныгуу мезгили болсо керек. Шашкан адамдар улам саатын карап тынчсызданышууда. Аңгыча аба барган сайын муздап, кар себелей баштады. Тез эле теребелди аппак кар каптады. Шашкандар автобустан үмүтүн үзүшүп, ак карды жирей жөө жөнөштү.

Мында алгач айлана –чөйрөнүн абалы баяндалып, андан соң сүрөттөлдү. Акырында кайра кыймыл-аракет баяндалды. Мунун схема түрүндөгүсү төмөндөгүдөй: баяндоо-сүрөттөө-баяндоо

Айрым учурда айлана – чөйрөнү, анан окуя жөнүндө баяндоо, кайра пейзажды сүрөттөө, анан кайра баяндоо болушу да мүмкүн.

Схемасы:

сүрөттөө-баяндоо-сүрөттөө-баяндоо

Мисалы: Чырмоок алгач күнүгө гүл ачып, салам айтат. Ак гүлү, ак-көгүш гүлү, дага башка-башка түстөгү гүлдөру бар. Эгер жанына тынч отурсаң, көз ачкан гүлдөр өз ара сырдашып жаткандай туюлат. Күн төбөгө чыгып, аптабы кокту ичине уюган маалда бала бийик шыраалжындын түбүнө кирип кетет. Гүлү жок болсо да, жыты буруксуган шыраалжын түп-түп болуп бийик өсүп, арасына башка чөптү жолотпойт. Балага калганда дагы артыкча досчулугу бар шыраалжындын арасына житип кетет. Өпкө-өпкөсүнө батпай солуктаган бала шыраалжындын буруксуган чайыржытын кере жутуп, салкын т ү бүндө жатат. Булуттар түпсүз каалгып, оюн курушат. Ошентип, баланы алаксытат, сооротушат. Бир эле булуттан миң түркүн сүрөт көрүнгөнүн тиктеп, жыты буруксуган, көктү жаппаган шыраалжындын түбүндө бала улутунуп коюп жата берет. («Ак кеме»)

Ал-абалды (адамдарды, айлананы) сүрөттөө.

Адамдардын ал-абалын сүрөттөөдө сырткы келбети, тулку бою, кыял-жоругу, баскан-турганы, кийген кийиминен баштап, анын ар кыл турмуштук кырдаалдардагы п c ихологиялык ал-абалы, ички эмоционалдык сезимдери ж. б. көркөм сөз каражаттарынын жардамы менен сүрөттөлөт. Көбүнчө адамдын сапаттарын билдирүүдө сын атооч сөздөрдүн түрлөрү, зат атоочтор, сан атоочтор, этиштер, сырдык сөздөр жана башкалар колдонулат

Мисалы: Менин атам узун бойлуу, көк көздүү, ак жуумал, жайык бет, ачык жүздүү, кайраттуу, акылман, камкор, чынчыл, даанышман адам болчу.

Мында адамдын келбети, мүнөзү, оң сапаттары жалаң сын атооч сөздөр менен саналып өттү. Адамдын кулк-мүнөзүн сүрөттөөдө фразеологиялык айкалыштар да колдонулат.

Мисалы:

Аңды-дөңдү карабаган - байкабаган, олдоксон адам.

Кабак-кашым дебеген - эч нерсеге кайгырбаган адам.

Ачуусу мурдунун учунда- бат эле ачууланган адам.

Бармагынан бал тамган - чебер, устат, өнөрлүү. Кирпиктен тартса жыгылгандай -абдан арык, алсыз.

Кой оозунан чөп албаган -жоош, момун, өйдө карабаган.

Жылан өлтүрсө, таш алып бербеген - таш боор адам.

ж. б.

Кептин түрлөрүндө ошондой эле салыштыруу, эпитеттер да кездешет.

Айлананы сүрөттөөдө жаратылыштын кооздугу, пейзаж, кубулуштар, табияттын ар кыл көрүнүштөрү, бизди курчап турган буюмдар, турак жай, мекеме, ишканалар сүрөттөлөт.

Пейзажды сүрөттөөдө салыштыруулар, көркөм боёкчолуу сөздөр арбын кездешет.

Ал эми турак жайларды сүрөттөөдө статистикалык маалыматтар менен бирге сүрөттөлөт.

45-бет 48-көнүгүү

Сүйлөмдөрдүн кайсынысында адамдардын, ал эми кайсынысында айлананын абалы сүрөттөлдү? Сүйлөмдөрдү экиге бөлүп жазасыздар.

Мисалы:

Адамдардын сүрөттөлүшү:

Азамат жумушунан чарчап, кечинде шалдырап, үйүнө келди.

Айлананы сүрөттөө:

Жайкы түндө ай жапжарык тийип турду.