Химиялы? элементерді? таби?атта таралуы ж?не адам а?засында?ы биологиялы? ролі.

Саба?ты? та?ырыбы: «Химиялы? элементтерді? таби?атта таралуы ж?не адам а?засында?ы биологиялы? ролі. » Саба?ты? ма?саты:

Міндеті: *Білімділік: Химиялы? элементтерді? тірі организмдердегі ма?ызын аны?тау. *Дамытушылы?: сын т?р?ысынан ойлау , ?здігінен ойлау ж?не ой тол?аныс ?абілеттерін арттыру. * Т?рбиелілік: о?у?а деген ?ызы?ушылы?ын, ?зін –?зі ба?алау?а, жауапкершілікке, о?ушылармен ?арым-?атынас ??ру?а т?рбиелеу . -Саб. ?діс -т?сіл: б?кіл сыныпты?, жеке ж?не топты? ?дістер, -Саба? т?рі: жа?а білімді ме?герту саба?ы - ??рал-жабды?тар: презентация Power Point, зертханалы? т?жірибеге ??ралдар Саба? жоспары:

1. Химиялы? б?йге
2. Жедел ж?рдем
3. Химиялы? эстафета
4. Реакция те?деулері
5. ?алауы? білсін
6. Жина?тау кезе?і

Саба? барысы:1.?йымдастыру кезе?і: О?ушылар?а химиялы? элементтерді? та?баларын тарату.  S элементтері,  P элементтері, D элементтері   F элементтері 2 ?ызы?ушылы?ты ояту. 1 тапсырма:

Период саны 8

Кіші периодта 18 элемент орналас?ан

7-период ?лкен период

Литий ?лкен периодта орналас?ан

?асиеттері ??сас элементтер біріктірілген сегіз тік ба?анан топ деп аталады

Топ 2 топша?а б?лінеді

Элементті? атомды? массасынан протон санын азайтып нейтрон санын аны?тау?а болады

Электрон саны реттік н?міріне те?

Электрон т?рі(пішіні) 4

s-электрон саны 1-3

d-электрондар 3 ?яшы?та орналасады

f- электрон т?рі (пішіні) шар т?різді

№1 тапсырма Айнаны ?олдары?а алып ?рле?дер. Айнаны? бетінде не пайда болды? ?андай элементтер адам организміне кіреді деп ойлайсы?дар? 2.Б?л элементтер организмдерге ?алай т?седі? 3.Та?ы да ?андай элементтер тірі организмдерде кездеседі? Олар не ?шін ?ажет? Осы с?ра?ымызды? жауабы толы? болу ?шін презентацияны ?арайы?,

?ай топты? кластері т?сінікті ж?не ?ызы?ты бол?анын ба?алайы?.

С?ра?тар?а жауап береміз: 1) Макроэлементтер , микроэлементтер дегеніміз не? 2) Организмге е? ?ажетті 3 элементті ата. Оларды «органогендер» дейді. Неге? 3) ?сімдіктерге е? ?ажетті элементтерді ата. 4) Ж?рекке, ас ?азан?а ?андай элементтер ?ажет? 5) Йод - ?андай ?ызмет ат?арады? 6) «?ауіпті топ маманды?тарын» ата. 7) Слайдтарды ?арап не т?сінді? , ?андай шешімге келді?? Жауабын топпен бірігіп ?а?аз?а бейнеле. Рефлексия: ?йге:тапсырма та?дау бойынша беріледі 1. Бір химиялы? элемент туралы м?лімет дайындау 2. «Адам не жесе..... !» деген шы?арма жазу Со??ы жылдары халы?ты? салауатты ?мір с?руіне к?п к??іл б?лінуде. Таби?атта?ы ?згерістер ж?не ?орша?ан ортаны? ?сері жайлы зерттеу ж?мыстары ж?ргізілуде.  Топыра?, ауа, су – тіршілік  к?зі екендігі белгілі.   химиялы? элементтерді? адам а?засы ?шін ма?ызы ж?не кері ?сері ?р т?рлі ?ылыми зерттеулерге негізделіп ?арастырыл?ан.

Со??ы жылдарда ?лемдік жа?андану ?рдісінде таби?атта тепе-те?дік жа?дайында са?талып  т?р?ан кейбір химиялы? элементтерді? адам а?засында бірден к?бейе т?суі ж?не а?за ?шін ма?ызы бар элементтер м?лшеріні? кеміп кетуі бай?алуда. Химиялы? элементтерді? барлы?ы да  тиісті м?лшерден арты? болса немесе азайып кетсе адам а?засына кері ?сер ететіні аны?тал?ан. Химиялы? элементтерді? таби?атта таралу жа?дайларына жасал?ан зерттеулер бойынша жерді? массасыны? шамамен 50%-ын оттек, 25%-дан астамын кремний ??райды. Он сегіз элемент  — оттек, кремний, алюминий, темір, кальций, калий, натрий, магний, сутек, титан, к?міртек, хлор, фосфор, к?кірт, азот, марганец, фтор, барий – жер массасыны? 99,8%-ын ??раса, ал ?ал?ан  0,2%-ы барлы? бас?а элементтерді? ?лесіне тиеді.

Элементтерді? а?за мен ?орша?ан ортада ?ркелкі таралуы оларды? сі?ірілуіне, таби?и ?осылыстарды? суда?ы ерігіштігіне байланысты. Суармалы жерлерден жылына 6 млн.т. т?здар шайылып, жер бетіне  таралып отырады. Б?л к?рсеткіш жылдар  ?ткен сайын  12 млн.тонна?а дейін артатынды?ы жайлы ?ылыми болжамдар бар.

Кремнийді?, алюминийді? таби?и ?осылыстары суда ерімейді, сонды?тан олар тірі а?залар?а сі?ірілмейді. Тірі ж?йелер негізін, а?заны? 97,4%-ын  ??райтын элементтер — органогендер: к?міртек, сутек, оттек, азот, к?кірт, фосфор (к?міртек негізгі органоген). Оттек пен сутекті к?міртекті? органикалы?  ?осылыстарыны? тоты?у ж?не тоты?сыздындыру ?асиеттерін реттеуші ретінде ?арастыру?а болады. ?ал?ан ?ш органоген – азот, фосфор, к?кірт ферменттерді? белсенді ортасын т?зушілер. Элементтерді тірі а?заларда?ы орташа м?лшеріне ?арай ?ш топ?а б?леді :

1.Макроэлементтер (оттек, сутек, к?міртек, азот, фосфор, к?кірт, кальциий, магний, натрий ж?не хлор);  а?зада?ы м?лшері 10% — дан жо?ары болады.

2. Микроэлементтерді? (йод, мыс, мышьяк, фтор, бром, стронций, барий, кобальт) а?зада?ы м?лшері 10%-15%.

3. Ультрамикроэлементтер — сынап, алтын, уран, торий, радий ж?не т.б. Оларды? а?зада?ы м?лшері 15% — дан т?мен.

?р т?рлі жасушалар мен а?заларды? т?зілуі мен ?мір с?руі ?шін  ?ажетті элементтер биогенді элементтер болып табылады.Тіршілік ?шін ма?ыздылы?ына ?арай химиялы? элементтерді ?ш топ?а б?леді:

1.Тіршілікке ?ажетті элементтер. Олар адам а?засында ?немі болады ж?не ферменттер, гормондар, д?румендер ??рамына кіреді : H, O, Ca, N, K, P, Na, S, Mg, Cl, C, I, Mn, Cu, Co, Fe, Zn, Mo, V. Оларды? жетіспеушілігі адамны? ?алыпты ?мір с?руін б?зады.

2.?осымша элементтер. Б?л элементтер жануар мен адам а?засында болады: Ga, Sb, Sr, Br, F, B, Be, Li, Si, Sn, Cs, Al, Ba, Cl, As, Rb, Pb, Ra, Bi, Cd, Cr, Ni, Ti, Ag, Th, Hg, V, Se. Оларды? биологиялы? ма?ызы осы уа?ыт?а дейін толы?  зерттелмеген.

3.?те аз элементтер. Адам ж?не жануар а?заларынан табыл?ан, м?лшері ж?не биологиялы? ма?ызы белгісіз.

Адамны? а?залары химиялы? элементтерді ?р т?рлі концентрлейді, я?ни микро-ж?не макроэлементтер м?шелер мен ?лпаларда ?ркелкі таралады. Микроэлементтерді? к?пшілігі бауырда, с?йек ж?не б?лшы? ет ?лпаларында жиналады. Б?л ?лпалар к?птеген микроэлементтерді? негізгі ?оры. Элементтер кейбір м?шелерге т?н болып табылады ж?не онда концентрациясы жо?ары болады. Мысалы, мырыш – ?арын асты безінде, йод – ?ал?анша безінде, фтор – тіс кіреукесінде, алюминий, мышьяк, ванадий – шашта, кадмий, сынап, молибден – б?йректе , ?алайы – ішек ?лпаларында, стронций – ?уы? безінде, с?йек ?лпасында, барий – к?зді? пигментті ?абатында, бром, марганец, хром – гипофизде ж?не та?ы бас?аларда жиналады.

А?зада микроэлементтер байланыс?ан ж?не бос ионды  т?рінде де кездеседі. Кремний, алюминий, мыс ж?не титан бас миы ?лпаларында н?руыздармен комплекс т?рінде, ал марганец ион т?рінде кездеседі. Сутек ж?не оттек – макроэлементтері су молекуласын т?зетіні белгілі, ал, ересек адам а?засыны? шамамен 65%-ы су болып келеді. Су-ма?ызды еріткіш ж?не ол адамны? м?шелерінде, ?лпаларында ж?не биологиялы? с?йы?ты?тарда ?ркелкі тарал?ан, ас?азан с?йы?ыны?, сілекейді?, ?ан плазмасыны?, лимфаны? 99,5% — дан 90% — ?а дейінгі аралы?ын ??райды. Ендеше су ресурстарыны? ??рамын зерттеу, ?немі ба?ылау ж?не мемлекет тарапынан ?ор?ау іс-шараларын ж?ргізуді? тіршілік ?шін ма?ызы бар деуге болады.

Кальций де негізінен с?йек ж?не тіс ?лпаларында концентрленеді. Натрий ж?не хлор жасуша аралы?, ал калий ж?не магний жасуша ішіндегі с?йы?ты?тарда кездеседі. Натрий ж?не калий фторид  т?рінде с?йек ж?не тіс ?лпаларында болады. Магний фосфат т?рінде тісті? ?атты ?лпаларында болады.

Магний ж?йке ?лпаларыны? ж?мысын жа?сартады, с?йек т?зуге ?атысады. Адам?а к?ніне шамамен 400 мг магний керек. ?а??аны? мы?тылы?ы оны? ??рамында?ы элементтер фосфор мен кальцийді? м?лшеріне ты?ыз байланысты. Фосфорды? м?лшері кальцийден бір жарым есе к?п болуы керек. Ондай болма?ан жа?дайда тепе-тендік м?лшерін белгілі бір де?гейде ?стап т?ру ?шін жеткіліксіз м?лшерін с?йектегі ?ордан алады.

, фосфор, фосфолипидтерді? ??рамында фосфатты топтар т?рінде болады. К?п м?лшерде липидтер бас миында, бауырда, с?тте, ж?не ?ан с?йы?ты?ында концентрленеді. С?йек ?лпасында?ы фосфорды? негізгі м?лшері–600 г. Ол адам а?засында?ы барлы? фосфорды? 85% — ын ??райды. Фосфор тісті? ?атты ?лпаларында концентрленеді ал таби?атта  кальций, хлор, фтор элементтерімен ?осылыстар т?рінде, фторапатиттер ??рамында кездесетіндігі белгілі. Фосфор нерв клеткаларыны? ?ызметі ?шін де ке­рек, сондай-а? ол — к?ш-?уат к?зі. Сонды?тан оны? м?лшері барлы? уа?ытта біркелкі болуы керек.

Тірі а?за?а ?ажетті тіршілік металдары деп аталатын металдарды? жалпы сипаты  бойынша шамамен салма?ы 70 кг адам а?засында тіршілік металдарыны? м?лшері т?мендегідей болады : кальций – 1700 г, калий – 250г, натрий – 250 г, магний – 42 г, темір – 5 г, мырыш – 3 г, мыс – 0,2 г, марганец, молибден, кобальт – барлы?ы шамамен 0,1 г. Ересек адамны? денесінде 3 килограмм?а дейін  минералды т?здар бар, б?л м?лшерді? 5/6 б?лігі с?йек ?лпаларына тиесілі. Кейбір макроэлементтер (магний, кальций) ж?не к?птеген микроэлементтер  а?зада биолиганд – амин?ыш?ылдармен, н?руыздармен, нуклеин ?ыш?ылдарымен, гормондармен, д?румендермен ж?не та?ы бас?алармен комплекс т?рінде кездеседі. Мысалы, темір  ионы комплекс т?зуші ретінде- гемоглобин, кобальт-В 12 д?руменіні?, магний- хлорофилл ??рамына кіреді. Сонымен ?атар, а?зада биологиялы? ма?ызы жо?ары  бас?а да  элементтерді? к?птеген  биокомплекстері бар.

Химиялы? элементтерді? а?зада?ы м?лшеріні? ?згеруіне ?р т?рлі аурулар ?сер етеді. Мысалы, рахитпен ауыр?анда фосфорлы – кальцийлі алмасу б?зылады да а?зада?ы кальцийді? м?лшері т?мендейді. Нефритпен ауыр?анда электролитті алмасуды? б?зылуыны? ?серінен а?зада?ы кальцийді?, натрийді?, хлорды? м?лшері азаяды да магний мен калий к?бейеді.           А?зада?ы макро- ж?не микроэлементтерді? м?лшерін гормондар реттеп отырады.  Химиялы? элементтерді? адам а?засында?ы биологиялы? орны ?р т?рлі болып келеді.           Макроэлементтер — ?лпаны? ??рылысын, осмос ?ысымыны? т?ра?тылы?ын, ионды? ж?не ?ыш?ыл– негіздік ??рамын реттеушілер. Микроэлементтер ?ан жасалу, тоты?у – тоты?сыздану, тамырлар мен ?лпаларды? ?ткізгіштігіне белсенді ?сер етушілер. Макро – ж?не микроэлемент-тер – кальций, фосфор, фтор, йод, алюминий ж?не кремний, с?йек ж?не тіс ?лпаларыны? т?зілуін ?амтамасыз етушілер. Микроэлементер ферменттер, гормондар, д?румендер, биологиялы? белсенді заттар ??рамына комплекс т?зушілер немесе активаторлар т?рінде  кіреді де зат алмасу, к?бею, ?лпаны? тыныс алу, улы заттарды залалсыздандыру ?рдістеріне ?атысады.

Кейбір элементтерді? м?лшері адам а?засында жасы ?л?ай?ан сайын ?згеріп отырады. Мысалы, кадмийді? б?йректегі ж?не молибденні? бауырда?ы м?лшері ?артай?анда жо?арылайды. Жас ?л?ай?ан сайын кейбір мырыш, ванадий ж?не хром сия?ты  микроэлементтерді? м?лшерлері кемиді. ?р т?рлі микроэлементтерді? жетіспеушілігіне немесе артуына байланысты к?птеген аурулар белгілі. Фторды? жетіспеушілігінен тіс жегісі, йодты? жетіспеушілігінен зоб, молибденні? арты? м?лшерінен  подагра пайда болады. Адам а?засын-да?ы биогенді элементтер концентрациясы ?мір с?руді? тепе-те?дігін са?тайды   (химиялы? гомеостаз). Б?л баланс элементті? жетіспеушілігіне немесе арты? болуына байланысты б?зылады ж?не ?р т?рлі аурулар туады.

Микроэлементтерді? адам а?засында?ы м?лшері ж?не ?атынасы жайында?ы м?ліметтерді сот – медициналы? сараптама жасау істеріне пайдаланады. Мысалы, этил спиртіні? ?атынасында алкогольді улану жа?дайында бауырда кальцийді? м?лшері к?бейіп, натрий мен калий азаяды. Та?ам ??рамында темір, мыс, мырыш, йод, кальций, фосфор, магний ж?не т.б. элементтері жетіспесе, адам денсаулы?ына ?лкен зардап келуі м?мкін. Сонымен ?атар, а?за?а биогенді элементтерді? тек ?ана жетіспеушілігі емес, арты? м?лшері де зиян, ?йткені б?л кезде химиялы? гомеостаз б?зылады. Мысалы, та?амда марганец арты? м?лшерде болса, плазмада мысты? м?лшері к?бейеді, ал, б?йректе азаяды. Та?ам ??рамында молибденні? м?лшері к?бейсе, бауырда мысты? м?лшері к?бейеді. Та?амда мырыш к?бейсе темірі бар фермент-терді? белсенділігі т?мендейді. Сонды?тан да тіршілікте ма?ызды болып саналатын минералды компоненттерді? концентрациясы с?л ?ана к?бейсе оларды? аз м?лшеріні? ?зі де улы болып табылады деуге негіз бар.

Біра? Д витамині оны? ара?атынасын реттеп отырады. Фтор, стронций адам тісіні? мы?ты болуына ?сер етеді. Адам а?засында 250 – 300 г NaCl  болады, тама?пен 10 – 15 г к?нделікті ?айта толы?тырылып отырады. Натрий хлоридіні? арты? м?лшері ішкі а?залар?а (бауыр, б?йрек) ?сер ететіндігі зерттелген. Ал, Жамбыл облысында?ы т?з бассейндері кендеріні? (Ресей ?алымдарыны? зерттеулері бойынша барлы?ы 54 т?з бассейндері бар екендігі келтірілген) осы уа?ыт?а дейін ашы? болуы, желді? ?серінен тоза? т?рінде айма??а таралуы экологиялы? ахуалыны? нашарлы?ын к?рсетеді деуге болады.

Микроэлементтерді? а?за ?шін физиологиялы? ма?ызы ?те жо?ары. Мыс — денсаулы??а ?те пайдалы микроэлементтерді? бірі. Егер а?зада мыс жетіспесе, бауырда ?орлан?ан темір гемоглобинмен байланыс?а т?се алмайды. Мысты? м?лшеріні? аз немесе к?птік шамасыны? к?рсеткіші-адамны? шашы. Мысты? м?лшері т?мендеген кезде немесе жетіспеген жа?дайда шаш тез а?арады. Мыс ?ан?а оттекті? ?туін ?амтамасыз етеді. Соны? н?тижесінде жасуша, ?лпалар оттекпен жа?сы ?амтамасыз етіледі. Мыс к?птеген ферменттерді? ??рамына кіреді, ?лпаларда?ы тоты?у реакциясын жылдамдатады.

Темір элементіні? р?лі денсаулы? ?шін ?те зор. Егер темір жетіспесе, баршамыз?а белгілі анемия немесе ?ан азды? ауруы пайда болады. Б?л элементті? а?зада?ы т?уліктік м?лшері 11-30 мг. Адам ?анында 3 г жуы? темір бар. Оны? м?лшері к?рсетілген шамадан т?мен болса, ?анны? ?ызыл клеткасыны?, я?ни, гемоглобинні? т?зілуі нашарлап, тыныс алу функциясы т?мендейді. Темір а?за?а сырттан т?седі, тама?ты? ??рамында?ы темір ионы он екі елі ішекті? жо?ар?ы б?лігінде ?ан?а сі?еді. Темірді? а?за?а  д?рыс сі?беуі ас?азандагы т?з ?ыш?ылыны? жетіспеуінен немесе темірді? белокпен байланысыны? нашарлауынан болады. Ал, т?з ?ыш?ылыны? жетіспеуіні? ?зі бауыр мен ?т жолдарыны? д?рыс ?ызмет ат?армауынан деуге болады, я?ни, оларда ?р т?рлі т?здар тастар т?рінде жиналады. Тастарды? пайда болуы топыра? пен суды? ж?не ?оректі? сапасына байланысты екендігі т?сінікті. Демек, облыс к?лемінде халы?ты? денсаулы?ыны? т?мен к?рсеткіштері оларды ?орша?ан таби?ат ортасына, экологиялы? сипатына тікелей байланысты деуге болады. Жо?арыда айтыл?ан элементтерді? т?уліктік нормасын зерттеуді? н?тижесінде мынадай ?орытынды жасалады: ересек адамдар ?шін микроэлементтерді? т?уліктік м?лшері: алюминий — 49,01 мг, бром — 0,821 мг, темір — 1,1-30 мг, йод — 0,2 мг, кобальт — 0,05-0,1 мг, марганец — 5—7 мг, мыс — 2-3 мг, молибден — 0,15—0,3 мг, никель — 0,63 мг, рубидий — 0,35-0,5 мг, фтор — 2-3 мг, мырыш — 10—15 мг. ?рине, б?л к?рсеткіштер адамны? жас ерекшеліктеріне байланысты ?згеріп отырады. Мысалы, ой е?бегімен айналысатын адамдар ?шін марганецті? м?лшері т?улігіне 5-6 мг. Жас балалар?а марганецті? м?лшері ересектерге ?ара?анда к?бірек ?ажет болады. Сонды?тан да со??ы жылдары микроэлементтер жайлы зерттеу ж?мыстары ж?йелі ж?ргізіліп келеді.

?оректік зат, оны пайдалану барлы? тірі организмге т?н ?асиет. ?оректену н?тижесінде  а?зада к?птеген биологиялы?, химиялы? ж?не физикалы? ?рдістер, я?ни, к?бею, ?су, даму, е?бек ету, т.б. жа?дайлары болады. Адамны? денсаулы?ы д?рыс болып ?алыпты  ?мір с?ру ?шін е? ?ажеттісі — ?оректік затты? м?лшері, сапасы, а?за?а ену м?лшері міндетті т?рде тиісті де?гейде са?талуы керек. ?рбір ?оректік затты? энергетикалы? балансын са?тау е? басты шарт болып табылады. ?оректік затты? ??рамында?ы ?р т?рлі б?ліктеріні? м?лшері, сапасы (белоктар, майлар, комірсулар, минералды заттар, макро ж?не микроэлементтер, витаминдер) саны белгілі ретпен бір-біріне ты?ыз байланыста болатынды?ы аны?тал?ан. Т?менде а?за?а ?ажетті кейбір негізгі ?оректік заттарды? м?лшерлері келтірілген (кесте1)

А?за?а ?ажетті негізгі ?оректік заттар

Кестеде келтірілген заттарды? арасынан  фторидтерге то?талатын болса?, оны? а?за?а ?ажетті м?лшері 0,5-1,0мг аралы?ында. Ал, суды? ??рамында болу?а тиісті шекті м?лшері-0,75мг. Жамбыл облысы айма?ында?ы фторидтерді? м?лшері шектен арты? екендігі зерттелді, я?ни, Талас-Аса бойында?ы м?лшерлік шамасы 1,5-6,25мг/л.  Фторидтерді? тоты?у-тоты?сыздану ?рдісінен кейін а?за ?шін ма?ызды иод элементін а?задан ы?ыстырып шы?ару м?мкіндігі жо?ары. Сонда, иодты д?рі-д?рмек пен ?оректік заттарды ?анша пайдаланса? та а?зада?ы иодты фторидтерді? ы?ыстырып шы?арып жіберуі ?азіргі кезде беле? алып отыр?ан зоб ауруыны? к?беюіне  негіз болып отыр.

Блеф-ойын «Сендер сенесі?дерме…» - эндемиялы? зоб ауруы организмде йодты? жетіспеуінен пайда болады (б?л д?рыс айтыл?ан с?з, ?йткені б?л ауру?а шалды?пас ?шін йодтал?ан т?зды ас?а ?олдану керек); -?ткен ?асырды? басында су ??бырларын ?ор?асыннан жаса?ан, ол к?шті улы зат (б?л д?рыс айтыл?ан с?з,?ор?асын ж?не оны? ?осылыстары ?те к?шті улы заттар, ертеде расында да су ??бырларын ?ор?асыннан жаса?ан болатын кейін оны темірге ауыстыр?ан. Санкт-Петербург ?аласында ондай ??бырлар 1950-ші жылдар?а дейін болыпты. - мышьякті д?рігерлер адамны? т?бетіні? жа?сартуы ?шін ?олданады (д?рыс айтылады, кейбір элементтер к?п м?лшерде улы болып ,ал аз м?лшерінде ?те пайдалы Мысалы мышьяк—к?шті улы зат ж?рек, бауыр , б?йрекке зиян келтіреді біра? аз м?лшерде д?рігерлер оны табет жа?сарту?а ?олданады.) - калий топыра?та жетіспеген кезде фотосинтез ?дерісі т?мендейді (д?рыс емес); -адамны? тыныс алуына ?ажетті оттегі улы ?сер етуі м?мкін (д?рыс, оттегі жо?ары концентрацияда ж?не ты?ызды?ты? ?серінен улы ?сер тигізеді) - микроэлементтерді? тама?та болмауы немесе оларды? арты? м?лшерде болуы тірі организмдерді ауру?а немесе тіпті ?луіне ?келеді (д?рыс) 4-тапсырма: «Білемін. Білгім келеді» кестесін толтыру . Б?гін мен білдім__________________________________________ _________________________________________________________. Е? ?ызы?ты болды__________________________________________ _________________________________________________________.Саба?та е? ма?ызды деп ойлаймын__________________________________ _________________________________________________________Ма?ан ?намады___________________________ __________________________________________________________Мені? білгім келеді_____________________________________