КИНДЕ - ИЛЫШ ВИЙ!
Пайрем актовый залыште эрта. Залым тÿрлö плакат дене сöрастарыме. Сценым пÿртÿс сÿрет сöрастара. Пайрем Шабдар Осыпын «Кориш» повестьше почеш шындыме сценка дене тÿҥа- леш. Сцена покшелне ик рвезе шинча. Ӱмбалныже кушкедлыше тувыр, чара йолын, чара вуян.
Конкурс-влак. Кинде нерген кö эн шуко калыкмутым пала.
«Эн тамле кочкыш» - рецепт-влак дене палдарымаш.
«Кинде мастар» (тиде конкурслан йоча-влак ава-влак дене пырля ончылгоч ямдылалтыт, киндым ыштен кондат). Жюри кажныжын пашажым ончен лектеш, акым пуа.
Киндылан пöлеклалтше муро-влак.
«Кинде - чылалан вуй» сочинений конкурс.
Кориш. Вÿдыштö могай чонан ок иле? Мом кочкыт- йÿыт, кузе илат? Изи вÿд копшанге, шыҥа-ÿвыраже - чыланат илынешт. Кудалыштыт, чоҥештылыт, шканышт кочкаш кычалыт - еҥ пукшымым огыт вучо. Модыт, ойганат, куанат дыр? Мый веле шкемым шке пукшен ом сеҥе. Теве кызытат мÿшкыр шужен, мöҥгö миен, кинде шултышым налаш ом тошт. Оляна кува ужеш гын, вигак вурсаш тÿҥалеш. Таче эрдене кече кÿзаш тÿҥалме годымак комбигым оролаш поктен колтыш. «Кечывал шумеш мöҥгö ит кошт, мане. Кунам кугу лиям гын? Оляна кува деч ом йод, киндым Петыр кугызам гай шке шулын кочкам ыле. Ну, тунам шуко кочкам ыле - эрдене ик шултышым, кечывалым кок кÿжгö шултышым, адак кастене...»
Умбалнырак рвезе-влак шинчат.
Рвезе-влак. Кори-ш, Кори-и-иш... тол тышке, колым кучена. Ужат, могай кугу олаҥгым луктына... Ончо-ончо - о-о! Мемнан кок уто энырна уло. Тол, кучо. Кори-иш, от тол мо? То-ол, ала кочмет шуэш? Мемнан кинде уло, Васлий перемечым волтен... Тол, кочкына!
Кориш рвезе-влак деке мия, рвезе-влак Коришлан киндым катен пуат. Сценышке кок вÿдышö лектеш.
Кинде. Г.Сабанцев
Айдеме ден кинде ик вож гычын улыт,
А вожышт эн пеҥгыдын мландыш шыҥен.
Айдеме сеҥен лектеш вÿдым да тулым,
Перкан киндылан кеч кунам эҥертен.
Сандене кинде сукырым эн кугун ужыт.
Ӱстел сий коклаште уке кугу сий.
Арам огыт ман: «Кинде- илышын вийже».
Нигö деч нимо деч кугурак огеш лий.
Вÿдышö. Кинде - айдемын эн кугу поянлыкше, нимо деч шерге да тутло кочкышна. Тудын деч посна илыш уке. Кочкаш шинчат - кидышке эн ондак пушкыдо кинде шултышым кучет. А вет сукырын ÿстембаке толын вочмешкыже, айдемылан мыняр пÿжвÿдым йоктараш, мыняр йÿд омым кодашыже перна.
Кажне кечын ÿстембалне
Кинде- мыйын илышем.
Нимо дечын тудо тамле,
Кинде- мыйын шÿм тулем.
Кинде-ончычшо пÿжвÿд,
Омыдымо кеҥеж йÿд,
А вараже – шÿм мурем,
Корныш налме сукырем. (Ошэл Васлий.)
Вÿдышö. А молан ме киндым эн кугу поянлыклан шотлена? Кинде айдемылан илыш пиалым, вийым, куатым пуа. Айдеме кинде деч посна илен ок керт. Ӱстембалне кеч-мыняр тамле кочкыш лийже, тудо кинде деч посна тамлын ок чуч.
Арам огыл унала толшо-влакым кинде сукыр дене вашлийыт. Унала кайыме годымат эре пелен киндым налыт. Киндым чапландарен, поэт-влак почеламут- влакым возат, композитор-влак мурым шочыктат. «Кинде йомеш - муро йомеш, ок тÿзлане у пöрт», - калыкыште маныт.
1-ше тунемше.
Ӱстел воктеке мый шинчам
Да кинде шултышым налам.
Шÿр дене мый тамлен кочкам,
Могае тутло кинде там.
2-шо тунемше.
Кузе кинде кушкеш?
Пу вашмутым, кочай.
- Ончал лектын пасуш
Тый ик шошо эрден.
Трактор йÿк шергылтеш
Пеш торашке шумеш.
Калыкнан пÿжвÿдеш
Поян шурно шочеш.
Поян шурно шочеш -
Тамле кинде лиеш.
3-шо тунемше.
Кинде-поянлык, кинде –куат.
Мочол усталыкым еҥ-влак пуат!
Кинде ок лий –агрегат огеш пӧрд.
Муро йомеш, ок тӱзлане у пӧрт.
Шултышым налын, ойлет кугешналын,
Кинде озалан вуетым савен:
-Ял ден олам кинде иктыш ушалын,
Муро ден киндым ик шӱм шочыктен.
4-ше тунемше.
Корно покшелне кинде шултыш кия,
Кö гын тудым тыге кышка?
Кöлан гын кинде тыге ута?
Кö тыге еҥын пашажым карга?
Веет кинде верчын мыняр шуко еҥ
Пÿжвÿдшым мочол йоктарен!
Эр гыч тÿналын касс мартен
Кинде верчын тыршен, толашен.
Ӱстембалне киндым чот кӱлеш жаплаш.
Ит пудыртыл киндым, тудо шергакан.
Кинде уло тыйын – улат тый виян
Ший деч шӧртньӧ дечын кинде шергакан.
Тудо ток лиеш гын, тич пиал, куан.
Пасуэш шочеш гын, чапле шурнына.
Шӱдырышкӧ, Тылзыш ме чоҥештена,
Киндылан кӧра вел ила тӱняжат.
Кинде дечын шерге уке ниможат,
Садлан пале тые, калык мом манеш.
Нимо деч чот киндым аралаш кӱлеш.
Вÿдышö. Учёный-влакын ойлымышт почеш, киндым икымше гана 15 тÿжем ий ончыч куэшташ тÿҥалыныт... Швецийысе Цюрих оласе музейыште кинде сукыр таче мартеат аралалтеш. Тудым куд тужем ий ончыч купым коштымо годым муыныт. А киндылан тÿналтышым ложаш пырчан шурно огыл, а тумлеге пуэн. Кинде пыштышыжым «бассманники» маныныт. Басман- тиде царьлан кинде манмым ончыктен. Кинде пыштышым Российыште эн пагалыме айдемылан шотленыт. Революций деч вара пырче налаш оксамат шонен луктыныт.
Вÿдышö. Ожно кинде куэштме паша эн нелылан шотлалтын. А кызыт мемнан промышленность пеш вияҥын. Чыла паша техника полшымо дене ышталтеш. Суткаште ик кинде завод 70 тÿжем кинде сукырым кÿктен луктын кертеш.
Викториным эртарена.
Кö каласа, кызыт кевытыште могай сорт киндым, могай лÿман булкым ужалат?Молан кинде эн пайдале кочкышлан шотлалтеш?
Шем кинде ош кинде деч мо дене ойыртемалтеш? Кудыжо пайдалылан шотлалтеш?
Параньгаште киндым кушто ыштат?
Киндым кушто чын аралыман?
Пешкыде кинде пушкыдемже манын, мом ыштыман?
Кинде могай витаминлан поян?
Тошто марий кочкыш. Тунемше-влак киндым, оварчыкым, мелнам, эгерчым, когыльым, перемечым, шергиндым ыштыме нерген каласкалат.)
Вÿдышö. Ик шыдаҥ парча 45 миллиграмм нелытым шупшеш. Кум тÿжем гектар кумдык пасуэш кажне квадратный метрыш ик парчам йоктарен кодаш гын, ик тоннат 350 килограмм шурно йомеш. Тышеч ик тонн 53 килограмм ложашым йонышташ, ик тоннат 505 килограмм киндым кÿэшташ лиеш. Кинде сукырыш савыраш гын, 3010 сукыр. Мемнан школлан 207 кечылан сита ( тунемме ийлан лач сита)
Вÿдышö. Мемнан школыштына кажне тунемше 20 грамм киндым луктын кудалта гын, чумыр шотлымо почеш кок килограмм кинде арам йомеш.
Вÿдышö. Ожно киндым айда-лийже кучылтшо-влакым поснак чот шудалыныт, мут кучаш шогалтеныт. «Кинде деч кугу мо уло? Кудалтыме киндым ужат гын, уждымыла ит кай, нöлтал», - туныктен ойленыт тунам.
Вÿдышö. Киндым шулмо годым кодшо пудыргыжымат кудалтыман огыл.
Вÿдышö. Мемнан элыште мланде пашам пеш шукерте ожнак ыштеныт. Ондак шыданым гына куштеныт, варарак уржамат ÿденыт. Калыклан тиде кушкыл моткоч келшен. Вет уржа кеч-могай мландыштат лектышан лийын.
«Кинде» В.Колумб
Вÿдышö. А пырче гыч вет шÿрашым ыштат? Кушеч? Могайым? Айста слайдыш ончалына?
Вÿдышö. Кызыт ме тендан дене, йоча-влак, кажне кечын киндым тамлен кочкын кертына. Ик кечат кинде деч посна огына иле. Мотор пиалан жапыште илена.
Вÿдышö. А Кугу Отечественный сар жапыште калыклан моткоч чот йöсö лийын. Пӧръен-влак сарыште кредалыныт. Киндым ончен кушташ шоҥго-влаклан, йоча-влаклан, ÿдырамаш-влаклан логалын. Киндын акшым йӧсо жап палдара. Санкт – Петербургысо историй музейыште пешкыдем пытыше жап эртымылан огыл шем тӱсан, а кӱэшт лукмо пагыт гычак шем тӱсым налше киндым ужаш лиеш. Тиде 1 еҥын блокадный нормыжо: 125 грамм - йочалан и 250 грамм - кугыеҥлан. Тиде киндыште 80 % коса, коштыра, шудо кичке, пушеҥге опилке, изишак пырче коса да 2 % ложаш.
Вÿдышö. Ленинград олаште киндым Кютинен Даниил Иванович уло олалан кÿктен, но шкеже 1 граммымат кочкын огыл. Сандене 59 ияш улмыж годымак паша верыштак йöлын колен.
Вÿдышö. Йоча-влак шочмо колхозыштлан полшен шогеныт. Нуно могай гына сомылым шуктен огытыл?! Тÿредыныт шуын шогалше шурным, шийын оптымо пырчым орвашке мешак дене оптен, эллан шупшыктеныт.
Вÿдышö. Туныктышо М.Г.Дубниковын шарнымашыж гыч. «Сар жапыште пашам шуко ышташ логалын. Сорла дене пасуш тÿредаш коштынна. Паша гыч нойышо толатат, кочкаш нимо уке. Авам ложашым пурта, ложаш лапашым кочкатат, малаш шуҥгалтат, Шукыж годым ложаш лапашыжат ок логал. Коншудо кинде дене мушкырым темаш тыршет. Шошо марте илен лекташ киндат, паренгат ситен огыл. Йоча-влак кугыеҥ-влаклан полышкаленыт. Шурным поген налмеке, киен кодшо уржавуйым погаш коштынна. Кажне йочалан погымо нормо пуалтын».
Вӱдышӧ. Сенымашым лишемдаш манын, ялысе калык йӱдшӧ-кечыже тыршен. Ӱдырамаш-влак, тракторист-влакын курсыштым тунем лекмеке, трактор руль воктеке шинчыныт.
Вӱдышӧ. А тыгай ӱдырамашыже республикыштына шагал огыл лийын. Матрена Сергеевна Эльмеметова, Анна Петровна Петрова, Раисия Александровна Шарнина да молат сарыш кайыше марийыштым трактор руль воктене алмаштеныт. Шке олмеш веле огыл, марийышт олмешат йӱдшӧ- кечыже тыршеныт.
Вӱдышӧ. Мемнан Матародо кундемыште Ермучаш ял гыч МТСыште лӱмынак трактористлан тунем лектын Матрёна Ильинична Смирнова. Тудлан полышкаленыт Дарья Петровна Гордеева ден Ульяна Смирнова. Лач тыгай ӱдырамаш-влак сарыш кайыше марийыштым трактор руль воктене алмаштеныт. Шке олмеш веле огыл, марийышт олмешат йӱдшӧ- кечыже шке колхоз пасушто, пошкудо руш да суас пасулаште тыршеныт. «Тунам трактор керосин дене кудалыштын. Керосин пытен гын, южгунамже йӱдымат пасушто трактор воктенак малаш логалын. Тӱрлӧ йӱк шоктен гынат лӱдмӧ огыл. Тракторжо кӱкшӧ, а ме изи капан улына. Заводитлаш тросым шупшылман улмаш. Южгунамже так саҥгам пера, лектын возашат логалын. Тыгерак шке коклаштышт, илымышт годым, воштылмо йӧре шарналтеныт коклан.
Тылыштат, фронтыштат еҥ-влак умыленыт: сеҥымаш кече нунын деч посна, нунын тыршымышт деч посна толын ок керт. Ялысе калык фронтышто кредалше-влаклан эн кӱлешан кочкышым - киндым - ончен куштен. Кинде салтак-влаклан илыш вийым пуэн.
Вӱдышӧ. Сар эртымылан ынде ятыр ий. Сарын ветеранже-влак, шонго-влак сар нерген кызытат шарнат. Тендан коча-ковада-влак тунам йоча лийыныт. Шарнат нуно тиде неле жапым, шарнат, кузе шужен шинчашат верештын. Кинде нунылан омешышт гына кончен.
Вӱдышӧ. Ме тыланда сарын ветеранже Сидоркина Любовь Ивановнан каласкалымыжым колышташ темлена. Кызыт Любовь Ивановна мемнан коклаште уке. Но тудо тунемше-влаклан сар нерген шарнымашыжым коден.
«Кинде пудырго. Сар тӱҥалмеке, мый зенитный частьыште служитленам. Тиде частьыште мый гаем служитлыше самырык ӱдыр-влак шукын лийыныт. Немыч-влакым сеҥаш куштылго лийын огыл. Тиде лийын Смоленский областьыште. Совет войска Смоленск олам налаш уло вийжым пыштен кредалын. Фашист-влак шке почешышт шучко кышам коденыт: пӧрт-влакым бомбитленыт, еҥ-влакым пуштеденыт. Мемнан взводна ик пӧртыштӧ канаш верланен.
Теве ме, чылан погынен, ӱстел йыр кечывал кочкышлан шична. Ӱстембалне салтак паёк: кинде, сакыр падыраш, консерве, шокшо вӱд.
Кенета ала-кушеч лекше ӱдыр ӱстел воктеке толын шогале. Ӱдырлан иктаж индеш ийым пуаш лиеш. Тудын чурийже шупшылалтын. Капшым кап манашат ок лий - лу ден коваште. Шинчаже, йӱлен, ӱстембаке онча.
- Кушеч тый улат, ӱдыр? - йодна ме.
- А мый теве тиде пошкудо пӧртышто илем. Ачам уке, шольым шужен колен, авам черле, - вашештыш ӱдыр.
Ме, ӱдырым чаманен, кинде шултышым шуялтышна. Тудо, чытырен-чытырен, кинде шултышым нале. Налмыж годым кинде пудырго кӱварвак веле. Ӱдыр кенета кӱварвак писын кумык лие. Кӱварвалне улшо кинде пудыргым, йылмыж дене нулен-нулен, тамым налын, писын неле, вара кинде шултышлан пиже. Таум ыштен, кочкын пытарыдыме кинде шултышыжым оҥ пеленже ӧндалын, тудо шке пӧртышкыжӧ кайыш. Тиде сӱрет кажне салтакын шӱмешыже кочо шонымашым кодыш: мом ыштен сар мемнан йоча-влак дене, мыняр шуко орлыкым тудо калыклан конден.
Ужмо сурет мемнан салтак-влакым фашист-влакым кыраш эшеат чот таратен.
Вӱдышӧ. Киндым куштымо сомыл ожнысек эн чап пашалан шотлалтын.
Колхоз шочмо слайд
Киндым ончен куштымаште тракторист, комбайнер, шофер, агроном-влак тыршат.
Вӱдышӧ. Кундемнам шке пашашт дене чапландареныт: комбайнер-влак: Анатолий да Екатерина Петровмыт, Роман Иванович ден Елена Филипповна Волковмыт, Иван Васильевич да Валентина Яковлевна Смоленцевмыт, тыгак Гусевмыт, Герасимовмыт еш. Анатолий Кузьмич да Кузьми Дмитриевич Гордеевмыт, Григорий Иванович, Эрик да Станислав Гордеевмыт, Сергей Витальевич Бусыгин, Александр Викторович Тихонов, Геннадий да Герман Гребневмыт, Владимир Ильич Соколов, Виталий Семёнович Кузьмин, Бессонов Василий Александрович
(Тракторист, комбайнер, агроном-влакын пашашт нерген каласкалымаш.)
Киндым кушташ, арален кодаш- кажне айдемын тӱҥ цельже лийын. Теве рязанский комсомолец Анатолия Мерзлов 3 июнь 1977 ийыште шке йолташыже-влак дене шыдаҥ пасушто тыршен. Трактористлан тунем лекмеке, 2-шо гана киндым поген налмаште лийын. Анатолий олымым кораҥден. Кенета тул йып дене олым йӱлаш тӱҥалын. Воктенак тӱреддыме шыдаҥ пасу лийын. Мерзлов уло ӱнарым пыштен, тул дене кучедалаш тӱҥалын. Но арам. 18 ияш рвезе кугу кумдык тулым чарен кертын огыл, а шке вуйжым пыштен. Теве тыгай айдеме –влак дене кугешнаш кӱлеш, нунын гаяк лӱддымӧ, чулым, тале лийман.
8-ше тунемше.
Кинде - эн кугу поянлык,
Кинде - эн кугу куат.
Кинде деч посна илалын,
Огына керт ик кечат.
(В. Регеж-Горохов.)
9-ше тунемше.
Мо уло кинде дечын ямле?
Кошка гынат, эн сай пушан.
Вет тушто шочмо мландын тамже,
Шыҥен шинчалже пашанан.
(А. Тимиркаев.)
10-шо тунемше
Кинде. Кинде дечын кинде шерге.
Киндын акшым сÿретлаш ок сите мут.
Киндым шочшетла ужарынек переге.
Рÿпшнур-шепкажым кечыгут.
Капым погымек, вуча у кинде,
Машинашке темын пелена кая.
Кинде лачак йогым ок йöрате ынде,
Йöрата кö вуйым мланде дек тая.
Кинде- чап пасулан.
Кинде –ак ÿстеллан, ÿстелтöр гыч лектын
Мый «тау» манам
Элын тыныс улмыжлан,
Чон пиалемлан.
Нур пашаште киндылан мый кумалам.
Мемнан «Знамя» колхознан кинде лектыш верч тыршыше ик эн тÿҥ еҥжылан, конешне, МАССР-ын сулло да РСФСР-ын сулло агрономжа Семён Васильевич Гордеевлан таумутым ойлыман. Тудын паша ыштыме жапыште рекордный урожайностьым налме- 1 га гыч 38, 2 ц. Айдемын ушакылже, пÿпртÿсым эскерен, пашам вораҥдарен колтымо мастарлыкше тыгай кÿкшытыш шуктен. Ме, самырык тукым, Тидлан иунемшаш улына, киндын акшым палышыш улына.
КИНДЫМ АРАЛЫЗА, КИНДЫМ ПЕРЕГЫЗА, КИНДЕ ПЕРКЕЛАН ӰМЫР МУЧКО ПИАЛАН ЛИЙЗА!!!
802
71 489 
