Киһи анала “Суор” айымньыга

Киһи анала “Суор” айымньыга

Айымньы “Уол оҕо төрөөтөҕүнэ куруҥҥа суор үөрэр” диэн өс хоһоонуттан саҕаланар. Бу бэргэн этии сэһэн сүрүн санаата буолар. Уол оҕо аналынан орто дойдуга олох олороору, удьуорун ууһатаары, күн улууһун, тулалыыр эйгэтин көмүскээри, харыстаары, араҥаччылаары төрүүр. Ол иһин Кырдьаҕас Суор, Булчут оҕонньор, Ирикээлээх Орулхан, Баай Байанай, Аар Тайҕа, Хонуулар, Сыһыылар, Үрэхтэр, Сиккиэр тыал – бары санааларын күүһэ биир: уол оҕо төрүүрүн күүтүү, улаатарын кэтэһии, киниэхэ көмөлөһүү, айылҕа маанытытттан бэрсии.

Сэһэн сэттэ бастан турар. Айымньы ис хоһооно түөрт сүүсчэкэ сыл олорор Кырдьаҕас Суор хараҕынан арыллар. Хас биирдии баска олох туһунан Суор туспа көрүүлээх, толкуйдаах, санаалаах. Суор этиитин нөҥүө суруйааччы күлүүс тылларынан (кистэлэҥ санааны) ханарытан, итэҕэтиилээхтик көрдөрөр.

Бастакы баска “Кырдьаҕас Суор быйыл кыһын тымныы оройун саҕана хаста да ыксаталыы сылдьан баран, сааскы салгын тыына биллиитэ дьэ кэҥэтэн үөһэ тыынна…” Cуор, Модьугу куобаҕы эккирэтэрин көрөн, ас тахсыа дии санаан, күүтэр. Аттытыгар Доҕор, хата, ыҥыттарыыта суох көтөн кэлэн, иккиэн аһыырдыы күүтэн олороллор. Ол кэмҥэ саһыл сырбалдьыйан кэлэн, Модьугулаах куобаҕы охсон кэбистэ. Онон суордар өлүүлэриттэн маттылар. Доҕор суор булчут кырдьыбытын, ыраах бултуу барбат буолбутун кэпсэттилэр, дьон олоҕо кылгаһыттан бэркиһээтилэр. Ол эрээри оҕо төрүөҕүн истэннэр, иккиэн икки араастык тойонноотулар. Доҕор Суор төрүү да илик оҕо улаатан аһатарын кэтэспэт инибит диэн хомойоохтуур. Оттон Кырдьаҕас Суор “…кэтэһэрдээх, эрэнэрдээх буоллаххына, бэл тоҥоруҥ, аччыктыырыҥ мүлүрүйбүккэ дылы гынааччы” диэн саба саҥаран кэбиһэр. Ол аата кэтэһии, эрэнии бэйэтэ туспа олоххо көҕүлүүр күүһү биэрэр.

Иккис баска Кырдьаҕас Суор Булчут оҕонньор туохтан олус долгуйбутун, ыгылыйбытын туттарыттан-хаптарыттан, сирэйиттэн-хараҕыттан тута сэрэйбитэ. Билигин саҥа киһи кэлиэхтээх… Оҕо төрүүрүн туох баар сир-дойду барыта кэтэһэн, күүтэн, тыҥаан, ыгыллан ахан турбута. Бары уол оҕо төрүүрүн күүтэллэр. Олох олоруу диэн кэтэһии: өрүү саҥаны, сонуну. Соһуччу үчүгэйи, кыаллыбаты, суоҕу. Үксүгэр хаһан да туолбакка, сатаммакка тардыһаҕын, баҕараҕын.

Саҥа киһи эрчимнээх саҥата эһиэхэйдэнэ түһээтин кытта, уол оҕо кэлбитин билэннэр олус үөрэллэр, аны улааттаҕына ким-туох буолуоҕун мөккүһэ хаалаллар. Кырдьаҕас Суор ону истибэккэ, үөрүүтүн үллэстэ Доҕоругар тиийэр. Доҕор Суор олус кырдьыбытыттан аһынар, “харах-көс мөлтүүрүнүү, өй-санаа эмиэ өлбөөдүйэриттэн, үчүгэйтэн үөрэр, куһаҕантан хомойор идэ кытта мэлийэн эрэриттэн” харааста саныыр. Итиэннэ төһө да булчуту аһыннар, кини туһаҕар иҥнибит соҕотох куобаҕынан доҕорун маанылыыр.

Үһүс баска Кырдьаҕас Суор Өрүс уҥуор аныгы дьон “бааһыналарын ыһыаҕар” тиийэр. Аныгылар обургулар алдьархайдаах дьон диир. Кинилэр бааһыналарыгар үөннээн сии түспүт сааскы көтөрдөр уонна дьабарааскы бөҕө өлөр буоллулар. Олору сиир көтөр-сүүрэр истэрэ ыалдьар.

Саас көтөр арааһа дойдуларыгар кэлэн астына, дуоһуйа кэлэллэрин көрөр. Соторунан, сир-дойду тымныйыыта, төттөрү быраһаайдаһан бараахтыыллар. Итии дойдуга барар көтөрдөр көс олохтоохторуттан олус аһынар. Дойду ахтылҕана, төрөөбүт сир курдаттыы тардара тугу да тохтоппот буоллаҕа.

Суор уһун олоҕор арааһы да көрөн кэллэҕэ. Эдэр сылдьан, кыргыс ыһыаҕар тумсун тимир куйах илбиргэһигэр кыбытан өлө сыспыттаах. Онтон ыла мээнэ үлүмнэһэрин тохтоппут. Аны Бэдэр уонна Бөрө тугуту аһаары-сиэри, охсуһаннар, иккиэн маппыттара. Тугут уонна икки адьырҕа Суор аһылыга буолбуттара. Онон туора иирээнтэн өрүү ас тахсарын, оттон бэйэ аһыы олорон сэрэҕин сүтэриэ суохтааҕын бигэтик өйдөөбүтэ.

Төрдүс баска Кырдьаҕас Суор бэйэтин курус олоҕун туһунан саныыр. Төһө да олох саҥа ситэн иһэн кэхтэн суйдаммыт сэбиирдэх курдугун иһин, туохха да бэриммэт, уларыйбат өрүү Кэрэ кэм баар. Сирдээҕи олох ис хоһоонунан, дириҥинэн-чычааһынан эрэ сыааналанар диир. Биир минньигэс түгэн сүүһүнэн сыллааҕар ордук дириҥ, уһун, киэҥ, чиҥ ис хоһоонноох. Хомойуох иһин, ол барыта ааһан, бүтэн хаалбыта ырааппытын кэннэ эрэ дьэ саны, сыаналыы сатыыгын. Суор барахсан мутукка сэргэстэһэн олорорбут күндү тапталлааҕын санаан уйадыйан ылар, ааспыты кэмигэр сыаналаабатаҕыттан кэмсинэ саныыр.

Икки атахтаах үйэтэ кылгаһа бэрдин сөҕөр. Булчут оҕонньор соторутааҕыта эрэ ити сиэнин курдук саҥа төрөөбүтэ. Билигин номнуо кырдьан, куобахха эрэ туһахтыыр диэн хомойор. Ол эрээри киһи төһө да сэбирдэх тыллан хагдарыйарыныы кылгастык олордор, бэйэтэ эрэ онтун билиммэт. Бу орто дойдуга сүүрэр атахтаахтан, көтөр кынаттаахтан икки атах эрэ хара өлүөр диэри күүстээхтик сананар. Булчут оҕонньор чугас үс тайах аһыы турарын сэрэйбэккэ, аа-дьуо тэринэн бултуу барарын, аара үссэнэн аһыырын Суор кэтэһиэҕинэн кэтэһэн олордо. Киһи олоҕун үтүөтүн аһыыр икки, ас эккирэтиитигэр икки ыытар диэн абарар. Ол да үрдүнэн оҕонньор тайаҕы сыыһа ыппыттан кинини олус аһынар, булчут киһи санаата тостубутуттан хомойор.

Бэһис баска Доҕор Суор Ийэ Бөрө уола кэлбитин үөрэн-көтөн туран кэпсиир. Бөрө икки тайаҕы эккирэтэн тутуута, хаан тахсыыта, суордар астына аһыыллара ойууланар. Ийэ Бөрө туһунан саныыллар. Кини баарын саҕана ас дэлэй этэ дэһэллэр. Ол эрээри Ийэ Бөрө улуу сут кэмигэр ыаллыы олорор булчут оҕонньор лаабыһыттан тайах этин уоран сиэн, хапкааҥҥа түбэһэн, сордонон өлөөхтөөбүтэ. Онон бэйэ аналын туора кэспэккэ, сиэри-туому умнубакка, атыҥҥа тардыаласпакка олорор ордугун көрдөрөр.

Алтыс баска Кырдьаҕас Суор үрүө-тараа тарҕаспыт үгүс оҕолоруттан саамай ордук таптыыр уолун санаан кэлэр. Оҕото кыанар, бастыҥ суор буола улаатар. Ол эрээри суортан төрөөн баран, төһө даҕаны таһыччы кыаҕыран, аатыран-сураҕыран барбытыҥ иһин, хомпоруун хотойго кубулуйбаккын. Сирдээҕи олох сокуона оннук. Онно бэйэ ычатын, бэйэ өлүүтүн чахчы биллэххинэ уонна ол сиэрин кэспэтэххинэ эрэ тыыннаах ордоҕун эбит диэн өйдөбүллээх Кырдьаҕас Суор. Ол курдук оҕото алҕас бэйэтин ирээтин кэтэспэккэ, хомолтолоох өлүүтүн санаан Суор хараастан ылар.

Кыра Уолу, саас кэлбитигэр, таһырдьа таһаараллар. Онно аан бастаан күн сирэ-киэҥин-куоҥун сөҕө көрөр. Эһэтин хайыһарын тардыалаһарыттан, сылгы чыычааҕын тутаары үөмэриттэн сылыктаатахха, булчут хаана баһыйбытын Аар Айылҕа барыта көрөн үөрэр, астынар. Бу үөрүүнү Доҕор Суоругар кэпсии тиийбитэ, номнуо өлбүтэ ырааппыт. Онон үөрүү хомолтонон солбуллан, Кырдьаҕас Суор доҕорун аһыйан өр сохсоллон олороохтоото.

Сэттис баска ордук аналга тардыһыы татым санаа эбит, туора өлүү ордук ымсыылаах буолар эбит диир Суор. Урут эдэр эрдэҕинэ тугу-тугу баҕарбатаҕай, ханна-ханна дьулуспатаҕай… ыраах дьоллоох дойдуну, атын сири көрө, атыны эккирэтэн кини үгүс оҕолоро тарҕаспыттара. Хайдах олороллорун, дьылҕаламмыттарын билигин билбэт даҕаны.

Оттон Айаал? Айаал эрэ кэллэҕинэ суор кута-сүрэ уонна иччитэхсийбит сирэ-дойдута арыый сэргэхсийэн ылар. Ким даҕаны Айаал курдук дойдутун кэрэхсээн, сөбүлээн сөҕө-махтайа илик. Уруккулуу аны ким да сэмээр наҕылыйан бултаабат. Билигин наар үрдүнэн көтүөккэлэһэн тахсаллар, сиэри-туому умналлар.

Кырдьаҕас Суор өлбүтүн билбэккэ хаалбыта. Буруо курдук симэлийэн, хаар курдук ууллан хаалаахтаабыта.

Ол эрэээри Н.А.Лугинов Суор бу уһун олоҕор көрбүт араас түгэннэринэн холобурдаан, олоҕу сыаналыырга, уһуну-киэҥи толкуйдуурга, атыҥҥа аралдьыйбакка бэйэ аналынан толору олорорго үөрэтэр. Киһи олоҕун таптал, доҕордоһуу, бэриниилээх буолуу, аһыныы, өйдөһүү-өйөһүү, кэтэһии киэргэтэр.

Суруйда Кэбээйи улууһун Танара орто оскуолатын саха тылыгар, литературатыгар учуутала Васильева Евдокия Николаевна. 15.10.2023.