" К?не т?ркі жазуы "

Жамбыл облысы

Тараз ?аласы

№49 мектеп-гиназиясыны?

тарих п?ні м??алімі

Аубакирова Меруерт

К?не т?ркі жазуы

П?ні:  ?аза?стан тарихынан ??гімелер                               

Сыныбы:  5

Саба?ты? ма?саты: 

Білімдік: О?ушыларды к?не т?ркі рухани м?дениеті, оны? ішінде жазба ?нерімен таныстыру. «К?лтегін», «Білге», «Тонык?к» ескерткіштері жайлы білімдерін арттыру. Т?ркі тайпаларыны? ерлік к?рестерін на?ты мысалдар ар?ылы суреттеу.

Дамытушылы?: Тарихи о?и?аларды салыстыра білу біліктерін одан ?рі дамыту?а септігін тигізу. Жеке, топты? ж?мыс жасай отырып, о?ушыларды? танымды? ?ызы?ушылы?ын, шы?армашылы? ?абілеттерін дамыту.

Т?рбиелік: Елжандылы??а, ?лтты? ?адір-?асиеттерді ба?алау?а т?рбиелеу.

Саба?ты? ?дісі: интербелсенді та?тамен ж?мыс, с?ра?-жауап, м?тінмен ж?мыс, ойтол?ау.

Саба?ты? т?рі: Аралас саба?.

Саба?ты? к?рнекілігі: Слайд презентация, карта, бейнематериал, аудиоматериал.

Саба?ты? барысы:

І. ?йымдастыру кезе?і (1 минут)

А) О?ушылармен амандасу

В) О?ушыларды т?гелдеу

С) О?ушыларды саба??а бейімдеу

ІІ. ?й тапсырмасын тексеру (13 минут).

?йге берілген «Ертедегі т?ріктер» та?ырыбын тексеру ?шін бірнеше тапсырмалар орындалады.

А) Сыныпты 2 топ?а  б?леміз (Жалын; Жастар)

?) О?ушылар кезе?дер бойынша ж?мыс орындайды         

    І. Си?ырлы ?яшы?тар.

    ІІ. Сандар с?йлейді.

    ІІІ. Ж?лдызды с?т.

1.  Кім шапша??
2. Ребус шешу

 1 кезе?. Си?ырлы ?яшы?тар (?р топты? м?шелері кезекпен­?кезек ?яшы?тарды та?дап, с?ра?тар?а жауап береді).

   Жастар тобына ?ойылатын с?ра?тар.

А) Т?рік ?а?анатыны? территориясы?

Б) 553 жылы билік басына ?ай ?а?ан келді?

В) Т?ріктер ?ай ?асырда пайда болды?

Г) “Он о? будун” ?андай ма?ына береді?

Д) Ежелгі т?ріктерді? шы?уы туралы ?андай а?ыз білесі?дер?

    Жалын тобына ?ойылатын с?ра?тар.

       А) Т?рік ?а?анаты ?ай жылдары ?мір с?рді?

       В) 546 жылы т?ріктерді? ал?аш?ы ?а?аны кім болды?

       Б) Т?ріктер ?андай шаруашылы?пен айналысты?

       Г) ?андай а?дарды аулады?

       Д) Т?рік ?а?анатыны? астанасы?

ІІ кезе?. Сандар с?йлейді (?рбір санда?ы о?и?аны? мазм?нын ашу).

1. 552 жыл – Т?рік ?а?анатыны? ??рыл?ан уа?ыты.
2. 603 жыл – Т?рік ?а?анатыны? ??ла?ан уа?ыты. Батыс Т?рік ?а?анатыны? пайда бол?ан уа?ыты.
3. 552 жыл – Бумын ?а?анны? Т?рік ?а?анатын ??р?ан уа?ыты.
4. 553 жыл – М??ан ?а?анны? билікке келген уа?ыты.

ІІІ кезе?. «Ж?лдызды с?т» (кесте толтыру).

 IV кезе?. Кім шапша?? (кесте толтыру).

       Т?ріктерді? діни сенімдері ?андай болды?

Т?ріктер

                                                                                                                         сенді

 V кезе?. Ребус шешу.

 ІІІ. Жа?а саба? т?сіндіру (17 минут).

Жа?а саба? жоспары

1. Ежелгі т?ркі жазуы туралы тарихи деректер. 2. Білге ?а?ан, К?лтегін, Тонык?к жазбалары. 3. Т?ркітанушы ?алымдар.

  1. ?ызы?ушылы?ты арттыру 

- О?ушылар, бір с?т  аудиотаспа?а  назар аударып, м??ият ты?да?ыздар. 

(Аудиотаспадан «К?лтегін» жыры о?ылады). 

- О?ыл?ан ?зіндіні ты?дап отыр?анда ?андай ой т?йді?дер? О?и?а не жайлы екен?

(О?ушылар пікірі ты?далады).

- Міне, о?ушылар, ?здері? айтып кеткендей  бабаларымыз ?рпа??а аманат етіп ?алдыр?ан жазбалар жайында біз ??гіме ?оз?ама?пыз. Д?птерімізді ашып, к?н реті мен та?ырыпты жазы?ыздар. Мен ?р топ?а м?тін таратамын,  7 минут  уа?ыт  ішінде сіздер м??ият о?ып, ойлары?ды жина?та?дар. 

1- топ?а: 

Ертедегі т?ріктер VI ?асырда ?зіне т?н алфавиттік ж?йесі мен жазу емлесі бар руна жазуын д?ниеге ?келді. Ал?аш т?рік жазуы туралы деректер Византия тарихшысы Менандр Протекторды? жазбаларында айтылады. Ежелгі т?ркі жазуыны? к?не ескерткішіні? бірі- К?лтегін жазба ескерткіші.  Мо??олияда?ы  ?арабаласа?ан ?аласыны? ?ира?ан орнынан солт?стікке ?арай 40 км жерге, Орхон ?зені бойында?ы Эрдени Цзу монастырыны? (8 ?асыр) жанына орнатыл?ан. Ескерткішті? биіктігі -3,15 метр., ені-1,34 метр, ?алы?ды?ы 0,41 метр. Тас ба?ана бес б?рышты ?ал?ан т?різді, ?ырларында айда?арды? суреттері мен ?а?ан та?балары бейнеленген. К?лтегін ескерткіші туралы ал?аш?ы м?ліметтер 19 ?асырда?ы батыс зерттеушілеріні? е?бектерінде жариялана бастады. Екі ??лпытаста?ы ??пия жазуларды т?ркітанушылар к?пке дейін о?и алмай келді. 1893 жылы 25 ?арашада Дания ?ылым Академиясыны? м?жілісінде В.Томсон Орхон жазба ж?дігерлерін о?уды? кілтін тап?анды?ын ?рі оны? к?не т?ркі тілінде жазыл?анды?ын, алдымен о?ы?ан с?здері «т??ірі» ж?не «т?рік» деген с?здер екенін жариялады. Содан кейін академигі В.В.Радлов м?тінді т?ржімалады. Осы зерттеулерден кейін ??лпытастар?а ?ашал?ан жазулар К?лтегін батырды? ерлік істері туралы ?аhарманды? дастан екендігі белгілі болды. 

2- топ?а: 

«Тонык?к» тас жазуында: «Мен, Білге Тонык?к, таб?аш (?ытай) елінде т?рбиеленіп ?стім. Т?ркі хал?ы ол кезде таб?аштар?а ба?ынышты еді» деп жазыл?ан. ?ытай сарайында ж?ріп, оларды? ?з еліне жасап жат?ан ?орлы?, зорлы?ыны? б?рін к?ріп-біліп ?скен Тонык?к а?ыры шыдай алмай, 683 жылы шыли иу?н тайпасыны? басшысы ??тылы?пен бірігіп, таб?аштар?а ?арсы к?теріліске шы?ып, же?іске жетеді. Т?рік ж?ртыны? азатты??а ?ол жеткізіп, жеке дербес ел болып отыруына айтулы е?бек сі?ірген дала кеме?гері Білге Тонык?к ?зіні? ба?асын, тарихта?ы орнын ?зі ?ашатып, жаздырып кетті. «Т??ірі жарыл?ады! Б?кіл т?ркі ж?ртына ?арулы жау келтірмедім, атты ?скер жолатпадым. Ел т?ресі жауламаса, о?ан еріп мен жауламасам, елім, хал?ым жойылар еді. Оны? шабуылыны? н?тижесінде, мені? шабуылымны? н?тижесінде еліміз ?айта ел болды, хал?ымыз ?айта халы? болды. ?зім ?артайдым, ?лы? болдым. Т?ркі Білге ?а?анны? еліне арнап тас?а жаздыр?ан мен Білге Тонык?кпін» дейді дана ?арт.

3-топ?а: 

Білге ?а?ан Ескерткіші - Орхон т?ркі жазба ескерткіштеріні? ішіндегі к?лемі мен мазм?ны жа?ынан е? ?лкені ?рі аса ірі “м??гі тас” ?атарына жататын ескерткіш . К?лтегін ескерткішінен 0,5 км жерде орнатыл?ан. Білге ?а?ан ескерткіші мен К?лтегін ескерткішін орыс ?алымы  Н.М. Ядринцев тауып (1889 ж), оны белгілі т?ркітанушы В.В. Радлов пен  Дания ?алымы В.Томсен аны?та?ан ?ріптік ж?йемен о?ыды (1894). Білге ?а?ан Ескерткішін А. Аманжолов, ?. Айдаров, т.б. ?алымдар ?р ?ырынан ?арастырып, зерттеген. Ескерткіште  Бумын, Естемі, Білге ??тылы? ?а?андары мен ба?ад?р, а?ылг?й ерлеріні? “ел-жер-тірлік” т?тасты?ын са?тау, ?ор?ау, болаша? ?рпа??а жеткізу жолында?ы ерліктері, мемлекеттегі . ?лы істі? бірегей ма?сат-м?ддесі шебер тілмен, т?жырымды да тияна?ты т?рде жазылып, тарихи о?и?алар уа?ыт желісімен баяндалып б?дізделген. Ескерткіште “елді халы? едім, елім енді ?айда! ?а?аны бар ел едім, ?а?аным енді ?айда, ?ай ?а?ан?а іс-к?шімізді ж?мсар екенбіз!” деген астарлы тілмен ел та?дырын жырлайды. 80 жол, 3000-нан астам с?з, 10 мы?дай та?ба-?ріп бар. Ескерткішті? тілі “таза” са?тал?ан, кірме с?здер ?те аз дерлік. Сол себептен т?ркі этностарыны? тілдік таби?атын, тарихи, ?деби, этнографиялы?, т.б. сыр-?ырын аны?тай зерттеу ?шін ?айталанбас дара м?ра

4-топ?а:

К?не т?ркі жазу ескерткіштерін  Енисей а??арынан Д.Миссершмидт пен Ф.Страленберг сия?ты ?алымдар тап?ан. Т?ркітану ?ылымында жазуды? табыл?ан жеріне байланысты «Орхон-Енисей жазба ескерткіштері» деп атайды. Б?л жазуларды скандинавиялы? руна жазуына ??сас бол?анды?тан «Руна жазуы» деп ата?ан. К?лтегін батыр жайында?ы дастанны? авторы ?з д?уіріні? аса дарынды а?ыны, к?рнекті ?о?ам ?айраткері Иоллы? тегін (8 ?асыр). Ол- Білге ?а?анны? ?лы. «К?лтегін» жыры – елді? ішкі бірлігін жыр еткен, идеялы? мазм?ны тере?, к?ркемдік д?режесі биік поэзиялы? туынды. 2001 жылы 18 мамырда Астана ?аласында?ы Еуразия ?лтты? университетіне К?лтегін жазба ескерткішіні? к?шірмесі ?ойылды.

К?не т?ркі жазуы XI-XII ?асырдан кейін ?олданылмайды.Себебі т?ркі жазуын араб емлесі ы?ыстырып шы?арды.

  (Уа?ыт берілді, о?ушылар ?здеріні? жаз?ан ойларын о?иды). 

  - Уа?ыт ?тті, о?ушылар. Мені? сіздер о?ы?ан м?тінге ?осар м?ліметтерім бар, та?та?а назар аудары?ыздар (та?тада видеоматериал к?рсетіледі, м??алім ?осымша т?сіндіріп т?рады, 7 минут).

Есі?де са?та! (слайдта к?рсетіліп, т?сіндіріледі, 3 минут).

• Білге ?а?ан- Шы?ыс Т?рік ?а?анды?ыны? ?а?аны, К?лтегінні? туысы. Ол билеген кезде ?а?анды?ты? іргесі берік, к?шті мемлекетке айналды.
• К?лтегін- ?апа?ан ж?не Білге ?а?андар д?уіріндегі т?ркілер мемлекетіні? к?рнекті ?скери ?олбасшы. ??тылы? ?а?анны? ?лы, мемлекетті ны?айту ?шін к?птеген жоры?тар?а шы?ып, ?абілетті ?олбасшы атан?ан. 
• Тонык?к- Т?рік ?а?анатыны? к?рнекті мемлекет ж?не ?о?ам ?айраткері. VIII ?асырда ?мір с?рген. Елтеріс, ?апа?ан, Білге ?а?андар?а ке?есші бол?ан. Ол-т?ркі хал?ыны? жауынгерлік да??ын ?лемге таныт?ан аса ірі ?олбасшы. Е? жо?ар?ы ?скери д?реже-Апа Тар Хан (т?ркі ?скеріні? саяси жетекшісі) м?ртебесіне ие бол?ан. «Тонык?к» жырыны? авторы

   І? .Жа?а саба?ты бекіту: (10 минут)

1. С?ра?-жауап ар?ылы: 

1-топ?а:

1) «К?лтегін» жаба ескерткішіні? ерекшелігі ?андай?

2) Жазуды ал?аш кімдер о?ып, т?ржімалады?

2-топ?а:

1) «Тонык?к» тас жазуында не жазылды?

2) 683 жылы т?ркі елінде ?андай о?и?а болды?

3-топ?а:

1) Білге ?а?ан ескерткішіні? ерекшелігі неде?

2) Ескерткішті кімдер зерттеген?

4-топ?а:

1) «Орхон-Енисей», «Руна» жазулары деп неге аталды?

2) 2001 жылы 18 мамырда Астана ?аласында ?андай ма?ызды о?и?а болды?

1. О?улы?та?ы тапсырманы орындайы?. 

      Тарихи шежірелер деген с?зді т?сіндіріп бер.Ауызша деректерді? бір т?рі- тарихи а?ыздар мен         шежіре екенін сіздер білесіздер. Тарихи шежіреде рулар мен тайпаларды?, елдерді? шы?у тегі туралы м?ліметтер айтылады. 

  1-топ?а тапсырма: 

- 5-сыныпта сіздер «Асыл м?ра» ба?дарламасыны? «Шежіре» ба?ыты бойынша ізденіп, т?рбиелік іс-шаралар ?йымдастырасыздар. «Жеті атасын білген ?л, жеті ж?ртты? ?амын жер» деген ?аза? баласына отбасында ата-анасы тегін санасына сі?іреді. Жеті ата жайлы сіздер не білесіздер?

2-топ?а:

- «Ту?ан жер-алтын бесік». Ту?ан ?аламыз Аршалы жайлы не білесіздер?

3-топ?а:

- Ерлік пен елдікті? дастанына айнал?ан елімізді? т?уелсіздік шежіресі жайлы не білесіздер?

4-топ?а:

- 2012 жылды? 1-желто?саны- ?аза?стан Республикасыны? Бірінші Президент к?ніне арнал?ан «Президенттілік-мемлекет бол?анны? белгісі» атты Президент са?атын ?ткізу жоспары бойынша сіздерді? сыныптары?ыз «От жалын кезе?і» та?ырыбында Елбасыны? ?ызметі, ата?ы, марапаты жайында интербелсенді саба??а дайынды? ?стіндесіздер. ?лт К?шбасшысы жайында не айтасыздар?

  V. О?ушыларды? ?зін-?зі ба?алауы (топ басшыларына с?з беріледі, 2 минут). 

VІ. ?й тапсырмасы: К?не т?ркі жазуы о?у, мазм?нын айту. Жазу тарихы,     ?ліпбиді? д?ниеге келгені жайлы ??гіме ??растыры?дар (2 минут).