Күні
Сабақтың тақырыбы: Қызмет етем халқыма
Мақсаты: ана тілінін, туған халқының, кіндік кескен жерінің жалпыадамзаттық құндылық ретіндегі мәнін ашу. Ана тілін, өз ұлтын, Отанын сүюге тәрбиелеу.
Міндеттері:
- ана тілінің туған анасындай қасиетті де қастерлі екенін үғындыру;
- ана тілі мен туған үлтын қастерлеу арқылы өз халқы-ның мәртебесін үлықтау дағдыларын дамыту;
- ұлтжандылыққа, отансүйгіштікке тәрбиелеу.
Шаттық шеңбері
Ш.Әлдибекұлының «Жаныма менің үңілсең...» өлеңін оқушылар шеңберге тұрып, кезекпен дауыстап оқып шығады:
Туған жердің тауының
Суреті түр кеудемде.
Ағьл-тегіл жауынын
¥натарсың көргенде.
Ақ шуағын шұбатқан,
Жанымда сөнбес күнім бар.
Кетпейтін үні қүлақтан,
ән-жырымды үғындар.
Адалдығым - намысым,
Жүрегімде,
Қанымда.
Елім үшін бар ісім,
Мөлдір шықтай арым да.
Туған жердің самалы
Өн-бойымда еседі.
Құсы әнге салады,
Ақша бүлты көшеді.
Жарқ-жұрқ еткен жасыңды
Көгімнен көріп сүйінсең,
Табасың кіл асылды,
Жаныма менің үңілсең
Дәйексөз
Балам,халықтың ұлы болсаң-менің де ұлым емессің.
Ә.Бөкейханов.
Мәтінмен жұмыс
«Оқып үйренейік» айдарында Кеңшілік Мырзабековтың «Отаныңа қызмет ет!» өлеңі таныстырылады:
Отаныңа қызмет ет! Қызмет ет Отанға!
Балам саған, осы менің бүйрығым да, батам да!
Қатардағы солдат болу-жүру емес қатарда,
Қатарды құр көбейткеннен қатарында атанба!
«Қатарыңнан оз дер едім, оған көзім жетер ме?
Оза алмасаң, озбай-ақ қой, тек алқынба бекерге.
Туған жерді мен сияқты түк қалдырмай арала,
Бара алмасаң, бармай-ақ қой шетелге.
Мен жимадым, жинамасаң, жинамашы дүние,
Мен сияқты оны өзіңнің жеңдір көңіл күйіңе.
Мен сияқты кеш оралма келініме, үйіңе,
Жан жарымдай жарың болса-ау көнетұғын иіңе.
Мен сияқты, мен сияқты...
(Мен кімге үлгі болып ем.)
Жүрдім бірақ Отанымның сүрлеу соқпақ жолымен.
Отаныңа қызмет ет! Қызмет ет Отанға!
Осы ұранға рухтан да, осы ұранға тебірен!
Өлең оқылған соң, мұғалім «Отанды сүю отбасынан басталады, Отанға қызмет еткенің өзіңнің жарқын болашағың үшін қызмет еткенің» дей келе, мәтін бойынша сүрақтар береді:
• Отанға қызмет ету кімге және не үшін қажет?
• Құр қатарды көбейтіп жүру дегенді қалай түсінесіз?
Оқулықтағы ауызша тапсырма орындалады.
Оқушылар алдымен өлеңді кезекпен дауыстап, түсініп оқиды. Мұғалім бұл өсиет-сөздердің иесі VI-VIII ғасырлардан бастап Қазақ халқының дара мемлекет болуының тарихындағы ұлы тұлғалардың бірі Күлтегін екенін түсіндіріп, оның Моңғол жерде табылғанына тоқталып өтеді. Одан соң «Түркілердің ірі хандық мемлекетін қүрған ұлы түрік қағанаты Күлтегіннің бейнесінен батырға тән қандай қасиеттерді байқадыңыздар?» деген сұраққа жауап алынады.
Қазақ халқының дара мемлекет болуының тарихындағы ұлы тұлғалар ретінде кімдерді атар едіңіз?» деген сұрақты біздің замандағы мемлекеттік қайраткерлермен толықтырады.
КҮЛТЕГІН
Халықты көтермек боп:
Терістікте - оғыз халқына қарсы,
Шығыста - қытай, татабы халқына қарсы,
Көп қолмен он екі жорық жасадым.
Сөйтіп, Тәңірі жарылқады.
Бағым болғандықтан,
Сәті түскендіктен,
Өлімші халықты тірілттім.
Жалаңаш халықты тонды,
Кедей халықты бай қылдым.
Аз халықты көп қылдым,
Тату елге жақсылық қылдым.
Төрт бұрыштағы халықтың
Бәрін бейбіт қылдым.
Б.Адамбаевтың жазып алған «Абылай ханның сұрағы» атты шағын мәтіні тапсырма ретінде ұсынылған. Мәтінді оқушыға оқытып, сұрақтарға жауап алынады: Қараменде бидің жауабын талдап, түсіндіріңіз.
Жүректен жүрекке
Т. Қышқашбаев пен Ж. Қашқыновтің «Астана жыры» атты әнін оқушылар мен мұғалім шеңберде тұрып шырқайды.
Сайын дала құт қонған мекен еді,
Даналарым алға елін жетеледі.
Төле би мен Қазыбек, Әйтекенің
Есімдерін ұран ғып көтереді.
Бірге соғып жүрегі халықпенен,
Абылай хан сара жол салып берген.
Абыройын қазақтың асқақтатып,
Туған жерін бөледі даңқпенен.
Қайырмасы:
Алматым - бас қалам,
Ақорда - Астанам.
Бірің ай, бірің күн,
Егіздей қос қалам,
Алматым - бас қалам.
Ақмола - астанам.
Жарғырап жайнай бер,
Сендермен шаттанам.
Қазақстан достықтан жаратылған,
Досыменен арайлы таң атырған.
Бар әлемге танытқан қазағымды,
Халқымыздың Елбасы - дара туған.
Тәуелсіз ел ұл-қызы мақтанады,
Ел бірлігі, тыныштық сақтағаны.
Асқақтата думанды әнге қосар
Қос астана Алматы - Астананы.
Күні
Сабақтың тақырыбы: Қызмет етем халқыма
Мақсаты: ана тілінін, туған халқының, кіндік кескен жерінің жалпыадамзаттық құндылық ретіндегі мәнін ашу. Ана тілін, өз ұлтын, Отанын сүюге тәрбиелеу.
Міндеттері:
- ана тілінің туған анасындай қасиетті де қастерлі екенін үғындыру;
- ана тілі мен туған үлтын қастерлеу арқылы өз халқы-ның мәртебесін үлықтау дағдыларын дамыту;
- ұлтжандылыққа, отансүйгіштікке тәрбиелеу.
Шаттық шеңбері
Мәтінмен жұмыс
«Оқып үйренейік» айдарындағы Ә.Нұршайықовтың әңгімесі талқыланады
Адамдық тілек, әкелік мейір, жауынгерлік ар-намыс деген ұғымдарды түсіндіріңіз.
• Жеңіске тек майдан алаңында ғана қол жеткізуге бола ма?
• Сіз үшін қазіргі уақытта жеңіс деген не?
• Адамды жеңіске жеткізетін қандай қасиеттер деп ойлайсыз? деген сұрақтар талқыланады.
- Маған рұқсат етіңіз, жолдас комиссар! - деген өзге-ше бір өктем үн саңқ ете қалды. Неге екенін білмеймін, мен селк ете түстім. Өйткені мен мүндай бірден жүректі дір еткізіп, солқ еткізіп миға шабатын, мойын бүрғызбайтын құдіретті үнді бұрын ешқашанда естімеген едім. «Әлдебір қауіп төнгенде, тек қиядағы қыран ғана осылай шаңқ ете түсетін болар», - деп ойладым да, тез басымды көтеріп алдым. Қарасам, кешегі тас мүсін аға лейтенант екі көзін Егоровқа найзадай шаншып, тіп-тік боп түрегеліп тұр екен. Қайратты қара шашы сояу-сояу болып тікірейіп кетіпті. Бір көзім түскенде, жау танкісі келетін жолға айқыш-ұйқыш етіп шанышқан шойын рельстер біртіндеп биіктеп, қалың қара орманға айналып кеткен сияқты боп көрінді. «Бұл не айтар екен?» - деп ойлап, енді оның сөзіне құлағымды тостым.
- Мен - солдатпын, - деп бастады Момышұлы сөзін, комиссар бас изеп, сөйлеуіне рұқсат еткеннен кейін. - Мен бұйрыққа бағынамын. Егер бізді жаңадан жасақталып жатқан басқа дивизияға жіберу жайындағы бұйрыққа қол қойылған болса, онда мен осы қазір-ақ Алматыға қарай тарта беремін...
Осы кезде жұрт оның сөзін қостағандай боп, гуілдесіп кетті. «Апыр-ай, мына тас қайрақ қазақ менің көкейімдегі сөзді қалай дәл тауып айтты?» - деп ойлап, мен де бас изеп қалдым.
Бірақ Бауыржан сөзін бөлгенді ұнатпағандай, қабағын қатты шытып, тоқтап қалды. Оны аңғарған жұрт та ты-нышталды. Аға лейтенант алғашқы әуенімен жайлап айтып, сөзін қайтадан жалғастырды:
- Алматыда менің әйелім мен балам бар, онда барсам, мен бір күн де болса солардың қасында боламын. Мынадай қырғын соғыстан кейін осындай мүмкіншілік туғанда, кімнің елге барғысы келмейді?! - Осылай деп, ол отырған жұртты қатулы қабақпен бір шолып өтіп, отты көзін қайтадан комиссарға бұрды. «Апыр-ай, мынаның көріпкелі бар ма, қалай адамның ішіндегіні дәл табады?» - деген ой тағы келді менің басыма. Осыны ойлап үлгергенімше, Алатаудың ақ иығы қайтадан шаңқ етіп, шың-қүзды жаңғырықтырып жібергендей болды.
- Жоқ, жолдас комиссар! Менің кеудемде адамдық тілек, әкелік мейірден басқа жауынгерлік ар мен намыс бар. Ол -осы отырған бәрімізге ортақ намыс. Кәне, айтыңыздарпы, осы отырғандардың ішінде жараланбаған жан бар ма? Жок қой! Ендеше, бүл дивизияның жүрген жолында көлкіп біздің қып-қызыл қанымыз қалды. Дивизияның гвардия атағын алуына бәріміздің де еңбегіміз сіңді. Олай болса, осында қалуға біздің қақымыз бар. Осы дивизия қүрыған (жерде біздің де біріміз қалмай, қүрып бітуіміз керек! Ал Ідивизия қүруға тиіс емес, қүрымайды. Ендеше, ақырғы іқасық қаны бойында жүрген азаматтар осы дивизияның іқүрамында болып, жеңіске жетуге міндетті!
Жауынгерлік ар-намысым менен осында - жауынгер | жолдастарымның қаны төгілген дивизияда қалуымды талап етеді. Өлген жолдастарымның аруағы қашан қатардан ; шыққанымша осы дивизия туының астында болуымды ! талап етеді. Егер мен бүл жерден кетіп қалсам, онда мені өлген солдаттарымның рухы қарғаған болады!
Жоғарыда отырғандар да - адам. Адамдық сөздерге олар да қүлақ асады. Біздің пікірімізді оларға жеткізу-леріңіз керек...
- Мен - солдатпын! - деді қайтадан. - Солдатша соғыса білуге де міндеттімін. Солдаттың жүрегіндегі сөзді айтуға да тиістімін. Менің сөзім осы, жолдас комиссар.
Назар аударайық бөлімінде I. Есенберлиннің «Халқым мен туған елімді сүю - өзімнің еншіме тиген мүрат деп түсінетін едім. Туған өлкемнің жасьш шалғынын да, шалқар көлін де, қүмайтты шөлін де, сағымды белін де - бәрін бірдей жанымдай жақсы көремін. Оны ешкімге қиғым келмейді. Сонау желі қобыздай сарнаған сар даламды дүниенің ең сүлу жеріне айырбастамас едім. Міне сондық-тан да ел-жүртымның, туған жерімнің келешегін ойлап, жас балаша жылаймын, қиналамын» сөзі оқылады.
Дәйексөз
М. Әлімбаевтың «Туған жерді сүю - парыз,
Сүю үшін білу - парыз,
Қасиетін ұғу - парыз,
Күзетінде тұру - парыз» деген шумақтары талданады.
33-34 - сабақтар ӨМІР - ӨЗЕН
Мақсаты: алған білімдерін тиянақтау, қорытындылау. Азаматтық үстанымдарын қалыптастыру.
Міндеті:
- алған білімдерін тиянақтау, қорытындылау;
- адамгершілік қасиеттерін дамыту;
- ізгілікке, сүйіспеншілікке тәрбиелеу.
Шаттық шеңбері
Мүғалім оқушылармен бірге үлкен шеңберге жиналып, М. Шахановтың «Байлық пен бақыт» өлеңін үнтаспаға косылып айтады.
Адамдығы қүнсызданып аласарған ғасырда,
Тек байлықты пір түтқандар санала ма асылға?
Шаттық кезде табылған дос, ертең тағы досың ба,
Басыңа күн туған шақта, кім қалады қасыңда?
Қайырмасы:
Мейлі, мейлі жүз жерден бай болсаң да
Айға апарып алтыннан үй салсаң да,
Пенделіктен кете алмайсың,
¥лт перзенті аталмайсың
Шын бақытқа жете алмайсың
Күреспесең бақыты үшін өзгенің.
Заман неге кәусәр бүлақ өлкесінен шеттеді?
Зор қасірет, тағыдырыңнан қанағаттың кеткені.
"Байлық — теңіз суына үқсас, ішкен сайын шөлдеткен",
Айнымаудың жолы қайсы азаматтық келбеттен?
Тіршілікте өз мүддесі үшін әркім таласар
Түлғалар аз, ел мерейін ойлап тыңнан жол ашар?
Қай дәуірде байлық даңқы ізгіліксіз өтелді?
Жаны кедей адамдарға байлық тіпті қатерлі.
Әңгімелесу
«Ойланайық, пікірлесейік» айдарында берілген төмендегі сүрақтарға жауап беру арқылы оқушылар өз ойларын ортаға салып, өзгелердің де пікірлерін, көзқарас-тарын тыңдайды. Мүғалім балалардың жауаптарының негізге ала отырып, негізгі ойды қорытындылап, түйіндейді.
• «Өзін-өзі тану» сабақтарынан не үйрендіңіз?
• «Өмірде дақгыл жол жоқ» деген оймен қаншалықты келісесіз?
Мәтінмен жұмыс
Оқулықта Н. Исабековтың «Қайырлы таң, адамдар!» атты шығармасы берілген. Мүғалім шығарманы оқытуда адамдар арасындағы сыйластық пен сүйіспеншілік туралы түсіндіре отырып, оқушыларға дос, жолдастардың кдрым-қатынасын сезініп, бағалай білу қажеттігін үғындыруы тиіс.
Көкжиектен келе жатыр күн пығып, Көлеңкелер жан сауғалап, тұнпығып. Жаңа таңды қарсы алындар, адамдар, Көзін ашты сәбидей пәк тіршілік!
Келе жатыр тағы жаңа атып таң, Жер бетіне шашу шашып жақұттан. Ояныңдар, асығыңдар, адамдар, Кеш қалмаңдар мол ырыстан, бақыттан.
Көктемдегі таң лебінен, шуақтан Мейірленіп, Жер-анаңдай қуаттан. Мөлдір шыққа шомылған шөп-гүлдердей Көңілімізді мөлдіретсін ақ бұл ақ таң
Кірбіңінен арылсын ой-саналар, Адал жанға болып кім саналар. Жауласпайық, достасайық адамдар, Жас алмасын көздеріне аналар.
Жойылмасын түсіп қақпан - торға андар, Суалмасын өзен-көлдер, ормандар. Өз үйіндей табиғатқа, адамдар, Пана болып, аялаңдар, қорғаңдар.
Уайымның қуып түнек ақпанын, Тілейікші таңның күліп атқанын. Қайырлы таң, қайырлы тақ адамдар, Бақыт болып ата берсін ақ танвд!
Мәтінмен жұмыс
Оқулықта берілген Т.Афанасьеваның шығармасы оқушыларды жыл бойы өткен сабақтарына қорытынды жасап, ой елегінен өткізуге мүмкіндік береді. Мәтінді оқып болғаннан соң әрбір оқушы өз ойларын ортаға салуына болады.
Т. Афанасьева Қурметті досым!
Міне тағы бір сыныпты аяқтайын деп отырсың Көңіл-күйің қалай? Өздерің жасаған жүмыстарыңа көңілдерің тола ма? Әлде әдеттеріңде жоқ тапсырма қиынға соқты ма немесе жасаған портреттеріңнен өздеріңді танымай қал-дыңдар ма? Мүмкін өздеріңді үнатпай қалған болар-сыңдар?
Күдер үзбеңдер! Мүндай көңіл-күй барлығымызға да танысырақ. Біреу ыңғайсызданып, біреу ренжіп, тіпті баз біреулер өкпелеген болатын. Бірақ кімге екені белгісіз... Сондықтан да сендерге батылырақ болыңдар дегім келеді.
Енді сыр сақтай білу жайындағы ойымды айтайын: мен сендерден өздеріңді тексерудің айнасынан көргендеріңе қатты қапаланбаңдар деп өтінемін, неге десеңдер, бүкпесі жоқ адал көзқарас әрқашан да түзетілуі тиісті көптеген үсақ-түйек немесе ірі ақауларды көреді. Олардың мәнін сендер тым өсіріп бағалауларың мүмкін. Бәлкім, өздеріңді зерттеу үстінде көңіл-күйлерің болмаған шығар, әлдебір қолайсыздық үшін өздеріңе ашуланып, түла бойларың-дағының бәрін түгел айыптауға әзір түрдыңдар ма, кім білсін. Ең бастысы, кез-келген жаныңа жақын жүмыс өте әдептілікті талап етеді. Біз сендерді басқа адамдарға абай болуға, олардың жан дүниесіне сүймен үстап, келтек алып кірмеуге шакэірамыз, ал өзімізді-өзіміз тексеріп, жетілдіре отырып, сақ болсақ, біз оған үйрене аламыз.
•Өзіқізге сын көзбен қарай аласыз ба?
• Қандай ңасиетіңіз сізді өзгелерден ерекшелендіреді деп ойлайсыз?
• Сіз өз кемшіліктеріңізді түзету үшін?
Шығармашылық жұмыс
Төмендегі пікірлерді қарап ііығып онымен қаншалықты келісетіндіктеріңді білдіріңдер. Жүмыс нәтижесін сыныптастарыңмен бірге талқылаңдар.
Түсінгенім...
- Ешкімге қинап өзіңді жақсы көргізе алмайсың.
- Сенімге кіру үшін жылдар керек, сенімнен ііығу бір-ақ минут.
- Өмірде қолында не бары емес, қасында кімнің бол-ғаны маңызды.
- Адамның басына не келгені емес, сол жағдайда не істегені маңызды.
- Сөз қайтару, ойлап сөйлеуден жеңіл.
- Жақындармен жақсы қоштасу керек, соңғы кезде-судің қайсысы екені белгісіз.
- Егер сезімдеріңді басқара алмасаң, сезімдерің өміріңді басқарады.
- Кейбір адамдар қатты жақсы көрсе де, сезімдерін қалай көрсету керегін білмейді.
- Екі адам бір нәрсеге қарап екі түрлі нәрсе көруі мүмкін.
- Жақыныңды ренжітпеу мен көзқарасыңа берік болу арасындағы сызықты табу қиын.
- Ең жақын достарың да ренжітуі мүмкін. Оларды кешіре білу керек.
- Кейде біреуді кешіру жеткіліксіз. Өзіңді де кешіре білу керек.
Дәйексөз
Сабақта берілген ақпараттар мен жаңа білімді түйіндеу мақсатында Абайдың төмендегі «Адамдағы білім, ақыл және жігер жақсылыққа, ізгілікті істерге, адамдарға деген сүйіспеншілікке бағытталуы тиіс», - деген қанатты сөзі қолданылады. Мүғалім дәйексөздің мағынасын оқушы-лармен бірге талқылап, мағынасын түсіндіреді.
Әңгімелесу
«Ойланайық, пікірлесейік» айдарында берілген төмен-дегі сүрақтарға жауап беру арқылы оқушылар өз ойларын ортаға салып, өзгелердің де пікірлерін, көзқарастарын тындайды. Мүғалім балалардың жауаптарының негізге ала отырып, негізгі ойды қорытындылап, түйіндейді.
• Өзіңіздің ішкі «Меніңіз» нені қалайды?
• Ішкі «Меніңіз» руханилықпен астасып жатыр ма?
Мәтінмен жүмыс
Оқулықта М.Шахановтың «Тамырсыздану қаупінің түжырымдамасы» атты шығармасы мәтін ретінде берілген. Мүғалім шығарманы оқыту барысында оқушыларға аза-маттық үстаным, үлттық қүндылықтардың мәні мен ма-ңызы туралы терең талқылау жүргізуі тиіс.
Жаһандану рухсыздығы өз жеңісін тойлауда, Содан қазір қаншама адам бейім былай ойлауға: «Мен қай тілде еркін сөйеп, оқи алам, жаза алам, Білім, жүмыс, нан таба алам, сол тіл - менің өз анам».
Бірақ қарсы түжырым бар осы адасқан байламға: Біз жалкщны мойындамай, үға алмаймыз жалпыны.
Тіршілікте бір адамды шексіз сүю арқылы Адамзатты тану әрі сүюге жол табасың. Және әркім пын қадірлеу арқылы өз анасын, ¥ғар оның сатылмайтын сезімінің бағасын. Өз үлтыңның тілін, салтын, парқын сүю арқылы Күллі әлемдік биікке өрлеп, ардақтайсың
жалпыны,
Сан түрлі тіл меңгереміз айдындап ой қарқыны. Ал ғаламдық ортақ тілсіз -Бірлік - гүлсіз, сенім - нүрсыз, Бірақ ана тіліңе түспеу керек салқыны. Бүл табиғи жолдан айну қырсық қаупін өсірер. Тарихын түр санаға өткел тастап, Өз тілінде ойлау, сөйлеу, Тоқталған сәттен, бастап, Бүкіл баба рухымен байланысың кесілер.
Тағдырыңнан ата тұра шымын солай өшірер.
Қатеңді әбжіл түзетпесең,
Толықанды жоқ тірлік.
Біз бабалар сүйегіне, сенімінё бақ қүрдык,
Бақ құрдықта ұлтсыздық.
Кеңістікке ат бұрдық,
Өз тілінді жерсіңбеудіқ
Өз ананды менсіңбеудің
Арсыздығы қай дәуірде болып еді тапқырлық?
Ол - рухи мүгедектік әрі ұлттық саткщндық!
• Өлеңді оқыганда қандай сезімде болдыңыз?
• Өзінің тілін, ділі мен дінін умытқан, рухани азгын-даган урпақтың моделін жасаңыз.
Мәтін бойынша талқылау барысында оқушылар өз ұстанымдары мен көзқарастарын білдіруі тиіс.
Шығармашылық жұмыс
Төмендегі тірек сөздерді пайдаланып «Өміріңе немқұ-райды қарама!» тақырыбында шағын әңгіме құрасты-рыңыздар.
Тірек сөздер: азаматтык, қымбат, өмір, жеңіл, ой, пейіл, ниет, бақыт, игілік, ізгілік, адалдық, ұят, ар-намыс.
Түйіндеме
Мұғалім оқулықтағы «Назар аударайық» айдарымен берілген ақпаратты мұқият қарап шығып, балаларға жадында сақтап алу тапсырылады.
Қ. Қайсенов
Біз жаңа гасырга аяқ басқанда, сол өтпкен гасырдың жақсылыәын, жасампаздыгын, қайсарлыгын, ерлігін гана апарып, жас үрпаща улгі-өнеге бола алатындай дәреже-де жетуіміз қажет. Біз жаңа еасырга адалдық пен әді-леттілікті, адамгершілік пен достыңты, имандылық пен бауырмалдықты апаруымыз керек. Сондай улы іщсиет-терге сай болуымыз керек. Үрпақ тәрбиесіне біздің жақсы да жарқын өмір жолдарымыз улгі-өнеге болуы тиіс.
Тапсырма
Төмендегі пікірлерді қарап шығып онымен қаншалықты келісетіндіктеріңді білдіріңдер. Жұмыс нәтижесін сыныптастарыңмен бірге талқылаңдар.
Кішкентайға немқұрайды қарама!
- Майда отын отты күшейтеді.
- Әр майда нәрсе міндетті түрде бір іске жарайды.
- Үлкен заттар үсақ бөлшектерден қүралады.
- Нөсер үсақ тамшылардан басталады.
- Үлкен кеменің суға батуына кішкентай тесік себеп бола алады.
- Кішкентай бастамасыз үлкен нәтижеге жету мүмкін емес.
- Кішкентай бір сөзден шыққан ғайбат үлкен сауап-тарды жоқ етеді.
Түйіндеме
Мүғалім оқулықтағы «Назар аударайық» айдарымен берілген ақпаратты мүқият қарап пығып, балаларға жадын-да сақтап алу тапсырылады.
Д. Карнеги
Біздің өміріміз - ол туралы біздің не ойлайтынды-гымыз екендігін естен шыеармай, өз ақыл-ойыңызды тыныш өмір, уміт, денсаулық туралы ойлармен толық-тырықыз.
Ешқашан да өзгелерден кек алуга тырыспаңыз, себебі, сіз олардан гөрі өзіңізге зиян келтіресіз.
Бақытқа қол жеткізудің бірден-бір жолы - жасаган жақсылыгықызга біреулердің алгыс айтуын куту емес, алдымен жақсылық жасау және сол арқылы алгыща бөлену. Алгыс айта білу - көргенділіктің, тәрбиенің нәтижесі екендігін есте устаңыз.
Сәтсіздіктерді емес, қуанышты кундеріңіздің есебін жургізіңіз.
Ешкімге үқсамауга тырысыңыз. Өзіңізге тән бейнеңізді табыңыз да, сол қалпыңызда қалуга тырысыңыз.
Өмір сізге ащы дәмін таттырса, сіз оны тәтті дәмге айналдыруга шырысыңыз.
Жүректен жүрекке
Оқушылар мұғаліммен бірге шеңберге тұрып, үн-таспаға қосылып оқулықта берілген Н.Ә. Назарбаевтың «Елім менің» өлеңін айтады.
Арайлап таңым, асқақтап тауым,
Ән ойнап көгім, күй тартты елім,
Қол жетті міне аңсаған күнге,
Жасай бер, жаса, Қазағым менің!
Қайырмасы.
Қазақстаным — жасыл орманым,
Қуаныпымды жасыра алмадым.
Аңсаған бабам, аңсаған елім,
Бостандық еді-ау, асыл арманым!
Елім менің аңсаған,
Тас бұғаудан босаған.
Құтты болсын отауың,
Берік болсын босағаң!
Қайырмасы.
Бабаның қаны, анамның жасы,
Сіңген бұл далам, қымбатсың маған.
Береке, бірлік-қамалдың басы,
Ұрпаққа мәңгі тіл қатпы, далам.
Қайырмасы.
31-32 - сабақтар ЖҮЛДЫЗЫМ МЕНІҢ ЖОҒАРЫ
Мақсаты: жақсы тілек, сенімнің айнала қоршаған ортаға тигізетін әсерін үғындыру.
Міндеттері:
- жақсы тілек, жақсы сөздің айнала қоршаған ортаға тигізетін әсерін үғындыру;
- ішкі сенімдерін дамыту;
- ізгілікке тәрбиелеу.
Шаттық шеңбері
Мүғалім оқупылармен бірге үлкен шеңберге жиналып, М. Шахановтың «Рух пен тіл» өлеңін үнтаспаға қосылып айтады.
Табиғаттың өзгермейтін занщна бүр бетіңді,
Қай кезде де туған тілің туған анаң секілді.
Бабалардың арманы бар мына қызыл гүлдерде,
Олар елін, тілін қорғап жанын қиған бүл жерде.
Қайырмасы:
¥лтсыздану заманында,
Тілің нарық табанында,
Көнбістік бар қадамыңда
Рухынды басып кетті қарын.
Тілінді жоғалтсаң,
Діліңді жоғалтсаң
Жоғалтасың2 бәрін.
Адам қанша болғанымен дарынды әрі табавды,
Туған жерін сүймей тұрып сүймек емес ғаламды.
Өзге ананың мазмүнына, мерейіне тор қүрар,
Алдымен өз анасын сүйе алмаған сорльшар.
Нарық ғасыр бәрін сатып жібере ме алтынға,
Кім қалады сол алтынға сатылмайтын қалпында?
Жалғандық бар үлтсыздардың беделі мен даңқында,
Ана тілін сыйламаған сыйламайды халкьш да.
Әңгімелесу
«Ойланайық, пікірлесейік» айдарында берілген төмен-дегі сұрақтарға жауап беру аркщгы оқупылар өз ойларын ортаға салып, өзгелердің де пікірлерін, көзқарастарын тыңдайды. Мұғалім балалардың жауаптарының негізге ала отырып, негізгі ойды қорытындылап, түйіндейді.
• Қалай ойлайсыз неліктен үлкендер «жүлдызың жогары болсын!» дейді?
• Өз жүлдызыңыз қандай деп ойлайсыз?
• Адам жүлдызы жогары болуы үшін не істеуі керек?
Оқу ақпараты
Педагог әңгімелесу әдістемелік тәсілінен соң оқушы-лардың пікірлерін түйіндей келіп, оқулықта берілген ақпаратпен таныстырады.
Адам жанын қанағаттандырып, жүрегіне сенім сыйлай-тын сөздер болады. Халқымызда тілек, ақыл-кеңес, бата сөздер - адамға сенім береді. Қазақ халқындағы тілек, бата мағынасындағы сөздер - адамның ғұмырына берілер бағдар. Игі тілек адамды жақсылыққа қарай бағыттайды.
Мәтінмен жұмыс
Оқушыларға өзіне, өзгелерге сеніммен, сүйіспеншілік-пен қарауға үйрету мақсатында Т. Тобағабыловтың «Жү-регім соғып тұрғанда» әңгімесінен үзінді берілді.
Әр адамның өз ойы, көзқарасы, өз пікірі болуға тиіс. Әркімнің өз жол бар, әркімнің өз үшар көгі бар.
Қарға көтерілген көк қандай, қыран көтерілер көк қандай? Бірақ қарғаның аты қарға, қыран көтерілген көкке көтерілемін дер ойлап та жатпайды ол. Егер сен бүгінгі деңгейіңе қанағат түтсаң, қарға қаралас болғаның. Ал қыран болу қолдан келмейді ғой десең нағыз барып тұрған талапсыздық.
Абай
144
Керек іс бозбалага - талаптылық, Әртурлі өтр, мінез, жақсы қылың.
Талапты ерге нур жауар.
Халық сөзі
Екінің бірі айтатын сөз: Талабың қайырлы болсын! Талабыңа жетп!
Жалпы есіңде болсын: жамансыз жақсы жоқ майдасыз ірі жоқ. Теңіздің өзі де тамшыдан түрады. Сосын: «Сөз бердің бе, орында!.. Орындай алмайтының бар, сөз берме. Орнықты, бір сөзді болуға осы бастан әдеттену керек. Бүл да талаптылыққа жатады. Талапсыз ештеңе өнбек емес. Тындырымды жігіт қана тау қопара алады.
Абай атаң: «Болмасаң да үқсап бақ, бір ғалымды көрсеңіз» дегенде, қалай да ғалым бол дегенді айтып отырған жоқ. «Генерал болмаймын деген солдат солдат емес». Жақсы болуға, от боп лаулап жануға талпынбасаң, өмірде қандай мән болмақ.
- Алга!.. Тек қана алга!..
- Тек солай. Алайда өмір жолын теп-тегіс жол деп және тусінуге болмайды. Қуанышың да, уайым, қайгың да осы жолда. Тастақ жолда табан тілдіруің де мүмкін. Тек қиындыща мойымагандар гана көкжасыл жазирага шыга алар.
- Абай атпаң айтыпты: «Жамандықты кім көрмейді? Үмітін үзбек - қайратсыздық». Дүниеде ешнәрседен баян жоқ екені рас, жамандық та қайдан баяндап қалар дейсің? Қары қалық қатты қыстың артынан көгі қалың, көлі мол жақсы жаз келмеуші ме еді?
- Е, қарагым, баласының ат арқасына мінер алдын-дагы әкесінің айтып жатқан «жол болсыны» деп білгейсің бүларымды.
Түйіндеме
Мүғалім оқулықтағы «Назар аударайық» айдарымен берілген ақпаратты мүқият қарап шығып, балаларға жадында сақтап алу тапсырылады.
М. Әлімбай Әр адамның көқіл сарайындагы мейір-шапагаты,
пвйіл-ықыласы екінші бір пенденің дәтіне қуат, рухына
мият.
Жалпы жан баласына жақсылық тілеу, тілеп қана
крймай, өзінің жақсылық жасау, ата-бабалардың өсиет-
намасы, адамгершілік аманаты жанашырлық - біздің
улттық мінезіміз.
Мәтінмен жұмыс
Оқулықта Н. Исабековтың «Жақсылық дәні» өлеңі берілген. Оқушылар берілген сүрақтарға жауап береді.
Қайтер едім жақсы адамдар болмаса, Бақыттысың сенім гүлі солмаса. Шыңыраудан алып шықты жарыққа, Адал достар арманымды қолдаса.
Жақсы адамдар, мені бауыр санаңдар, Сендер барда - мөлдір сезім, санам бар. Татулығын тілейікші Отанның Надандықпен от салмасын жамандар. Байлық үшін, мансап үшін сатқан ар Өлермендер өз отына қақталар. Ақ ниетті, адал жандар сүрінбей, Нақақ күйген жанның бәрі ақталар.
Ізгілікке қалай көңілім нанбасын, Жаға алмайды аққа күйе таңбасын. Жақсы адамдар, сендер барда өмірдің Білемін мен әділдіктен танбасын.
146
Жарық келсе - қашар бүғып көлеңке, Жақсы өлеңмен қуаныдща кенелтем. Жақсьшыққа сенген жақсы жандармен, Жарқырай бер, жаңара бер, кең өлкем.
Шығармашылық жұмыс
«Жүлдызым менің жоғары!» тақырыбында эссе жазыңыз.
Түйіндеме
Мүғалім оқулықтағы «Назар аударайық» айдарымен берілген ақпаратты мүқият қарап шығып, балаларға жадын-да сақтап алу тапсырылады.
Күн де көп жулдыздың бірі, айырмасы: өзге жүлдыздар алыстан жарқырап қур жымыңдаса, кун бар әлемге өмір береді. Адам баласы да осы қалың жулдыздар тәрізді. Булардың арасында да басқага өмір беретін, жарық сәуле төгетіндер аз емес.
I. Есенберлин
Тапсырма
Дәптерде төмендегідей тапсырма берілген: Қай жүлдыздың аясында дүниеге келгендеріңізге орай өз жүлдыз жорамалдарыңызды қүрастырыңыздар.
Жүректен жүрекке
Балалар шеңберге тұрып төмендегі берілген батаны барлығы хормен айтуына болады.
БАТА
Атасызға ата бол! Батасызға бата бол! Арып-ашқан қаріптің, Жел жағына жота бол!
Панасызға пана бол! Кек сақтамас бала бол! Дос күйініп, қас сыйлар, Асу бермес дана бол! Қүрдасыңа - қуаныш бол, Сырласыңа - сынық бол, Жылағанға жүбаныш бол, Туысыңа түнық бол, Татулыққа - тамаша бол. Ықыласқа - нық бол, Ана алдында аласа бол, Ар алдында биік бол!
29-30 - сабақтар УАҚЫТ - МЕЗГІЛ ПЕРНЕСІ
Мақсаты: «Уақыт» ұғымының құндылық ретіндегі мәнін ашу.
Міндеттері:
- «уақыт» ұғымын құндылық ретінде түсіндіру;
- жауапкершілік қасиеттерін дамыту;
- уақытты бағалай білуге үйрету.
Шаттық шеңбері
Мұғалім оқушылармен бірге үлкен шеңберге жиналып, Қ. Ыдырысовтың «Келші, келші, балашым» өлеңін үнтас-паға қосылып айтады.
Айым болып тудың ба? Күнім болып тудың ба? Ата жолын кудың ба? Әке жолын қудың ба? Бүл дүниеге келген соқ Сүрауы бар судың да. Айдарыңнан айналдым, Маңдайыңнан айналдым. Торсық шеке, тоқ шеке, Бақ болар деп ойладым. Ашық жанар көңілің, Ақ болар деп ойладым. Қуанышым — арай жүз, Сөйлесерміз талай біз. Бар ағайын жиналып, Мәз боп саған қараймыз. Сендей бала ешкімде, Болмаған деп санаймыз. Жалғыз дара — өзіңсің Атасының көзісің, Әжесінің сөзісің, Мен барымды аяман, Ботақаным, сен үшін.
Әңгімелесу
Бүгінгі өтіліп отырған тақырып жайлы ойлануға мүм-кіндік туғызу мақсатында төмендегідей сүрақтар қойылып, балалардың жауаптары тыңдалады.
•Адам өмірін уақытпен байланыстырудың мәні неде?
• «Уақыт адам өмірінің өлшемі» деген пікірмен келісесіз бе?
• Адам өмірінің мәні оның істеген ісімен өлшенуінің себебі неде?
Мәтінмен жұмыс
Уақыт құңдылығының мәнін түсіңдіру үіггін Ә. Нүршайықов-тың естеяжгершен алынған үзінді берілген. Бүл мәтін арқылы оқушыларды әрбір жас кезеңінде уақытты тиімді пайдалана алуға үйретіп, уақыттың өткінші қүбылыс екендігін түсін-діру мақсаты көзделеді.
Адамның әрбір күні, әрбір сағаты мақсатсыз өткізбеу керек. Өмірдегі әрбір уақытын өз бойындағы қайрат-жігерін, ақьш-ойын өмірге, өзі өмір сүріп отырған қоғамға жүмсап, қалтықсыз еңбек етуге, сөйтіп өзі үшін де өзгелер үшін де игіліктер жасауға жүмсауы керек.
Уақыт бізбен санаспайды, тез өтіп кетеді. Сондықтан өмірдің әрбір сәтін бір күндік қызықтармен ғана қор қыл-май, өмірдің ізсіз, мазмүнсыз болмауын қадағалау керек.
Казіргі жастық шақ адамның өмірінің қайратты да, мүмкіндігі мол тамаша шағы. Оны жылдың көктем мезгі-лімен салыстыруға болады. «Көктемнің бір күні - жылға азық», - дейді халық. Ендеше жастықтың бір күні - сенің бүкіл өміріңе азық деуге болады. Уақыт бар ғой деп бүгінгі ісіңді ертеңге қалдырма. Өмірдің үзақ екені рас, бірақ ол біреу ғана. Зымырай шапқан асаудың мойнындағы арқан-дай шүбатылып, ол тез өтіп кетпек, оны өз түсыңнан өте бергенде бас салмасаң, өтіп кеткеннен кейін қусаң да жете алмайсың.
Оқу ақпараты
Педагог әңгімелесу әдістемелік тәсілінен соң оқушылардың пікірлерін түйіндей келіп, оқульңта берілген ақпаратпен таныстырады.
Өз болашағына жауапкершілікпен қарайтын адам уақытын парасаты мен ақылын, жан дүниесін жетілдіруге, кемелдендіруге, ізденуге жүмсайды. Уақытты босқа өткі-зуге болмайды оны тиімді пайдалану керек. Мәдениетті адам өзіңнің де, өзгенің де уақытын үнемдейді.
Шығармашылық жұмыс
Оқушыларды отандық суретшілердің шығармаларымен таныстыра отырып, оны сыни түрғыда түсіне білуге және басқа да өнер туындыларымен ("Жібек жолы" Е. Төлепбай) салыстыра алуға үйрету мақсатында оқулықта тапсыр-маны орындайды.
Дәйексөз
Оқулықта берілген «Уақыттың бос өткені - өмірдің бос кеткені» деген мақал сабақтың дәйексөзі ретінде түсін-діріліп, талқыланады.
Әңгімелесу
«Ойланайық, пікірлесейік» айдарында берілген төмен-дегі сүрақтарға жауап беру арқылы оқупылар өз ойларын ортаға салып, өзгелердің де пікірлерін, көзқарастарын тыңдайды. Мүғалім балалардың жауаптарының негізге ала отырып, негізгі ойды қорытындылап, түйіндейді.
• Уақытты бағалай білесіз бе?
• Өз уақытыңызды қалай өткізіп жатырсыз?
• Өзіңізге уақытыңыз жеткілікті ме?
Мәтінмен жұмыс
Оқулықта берілген Н. Шәкузадаүлының шығармасы берілген. Мүғалім шығарманы оқытуда уақыттың мәні туралы түсіндіре отырып, оқушыларға уақьіттың қадірін сезініп, бағалай білу қажеттігін үғындыруы тиіс.
Уақыт зымырап өтіп жатыр. Ол ешқашан тоқтап түрмақ емес. Бір данышпанның мынандай бір қанатты сөзі бар: «Кешегі күн өтіп кетті. Ертеңгі күн белгісіз. Сондықтан бүгінгі күннің қүны мен қадірін біл». Расында да, біз өтіп жатқан уақыттың қүнын біле бермейміз. Көбінесе уақыт өтіп кеткеннен кейін ғана «аһ» үрамыз. Демек, уақыт -адам баласына берілген өткінші бағалы зат. Уақыт қайта айналып келмейді. Халқымызда уақытты не үшін алтынға балайды дейсің? Өйткені уақыт - дүниедегі ең қымбат нәрсе болғандықтан. Алтының әзірше өзіңде. Оған басқа-лар көз салмасын десең, дүрыстап сақта.
Уақытты көбінесе жаман әдеттер мен қылықтар қүрта-ды. Мысалы, жаман әдетке қүмар адам уақытын тек осы жолға арнайды. Мақсатсыз қыдырымпаз адам уақытты тек бос сенделумен өткізеді. Қүмар ойнағыш уақытын ойын-мен толтырады.
Ал өзің алтын уақытыңды қалай өткізудесің?
Барлық нәрсе уақытты тиімді пайдалана білуге байла-нысты. Әр нәрсенің өз уақыты бар. Уақытты меңгере алмаған адам жетістікке жете алмайды.
Уақыттың қадірін білу керек. Әрбір жылдың, айдың, аптаның, бір күннің, бір сағаттың, бір минуттың, бір секунттың өзіндік қүны бар. Осыны түсіне біліңдер!
• Мәтіннен өзіңізге қандай ой түйдіңіз?
• Өзіңіз уақытыңыздық көбін неге арнап жүрсіз?
• Өз уақытыңызды тиімді өткізіп жүрмін деп ойлайсыз ба?
Дәйексөз
Мүғалім оқулықта берілген «Уақыт керуеніне бегет жоқ» мақалы сабақтың дәйексөзі ретінде түсіндіреді. Дәйексөз оқып, талқыланады.
Түйіндеме
Мүғалім оқулықтағы «Назар аударайық» айдарымен берілген ақпаратты мүқият қарап шығып, балаларға жадында сақтап алу тапсырылады.
Адам баласы байлыеынан, бақ-дәулетінен айырылганда қатты налиды, ал асыл уақытының мән-магынасыз өтіп жатқанын елең қылмайды.
Абул-Фарадж
Шығармашылық жұмыс
Оқушылардың шығармашылығын дамыту мақсатында оқулықта төмендегідей тапсырма берілген:
Төменде берілген ойды оқыңыз. Өз түжырымыңызды үсыныңыз.
Үйықтар алдында өткен күніңді өзіңнің не істеп, не тындырганыңды ой елегінен бір өткізбей турып, көзіңді жумушы болма.
Пифагор
Тапсырманы үйге орындауға беруге болады. Шығарма оқушы дәптерінде орындалады.
Түйіндеме
Мүғалім оқулықтағы «Назар аударайық» айдарымен берілген ақпаратты мүқият қарап шығып, балаларға жадында сақтап алу тапсырылады.
Сабақ бойы өткен материалдарды жинақтап, жүйелеп, тиянақтау мақсатында ақпаратқа назар аудартып, балалармен бірге талқылау керек. Қарастырылған мәселені меңгерген білімдерімен, алынған жауаптарымен байланыстыра қарап, талқылайды.
УАҚЫТТЫҢ ЖАУЛАРЫ А. Файзуллина
• Түсініксіз мақсаттар;
• Тыңдай білмеу;
• «Жоқ» деп айта алмау;
• Асығыс шешімдер;
• Бәрін бірден орындауға үмтылу;
• ¥мытшақтық;
• Толық ақпараттың болмауы;
• Өзіндік тәртіптің жоқтығы;
• Жоспарлай білмеу;
• Тосын шешімдер;
• Бастаған істі аяғына дейін жеткізбеу.
Тапсырма
Оқулықта берілген тапсырманың мақсаты оқушыларды тақырыпқа сәйкес пікірлермен таныстыра отырып, өз беттерінше ойлануға, негізгі ойдан қосалқы ойды ажыра-та, айыра білуге үйрету. Оқулықта тапсырма төмендегідей берілген:
Төмендегі пікірлерді қарап пығып онымен қаншалықты келісетіндіктеріңді білдіріңдер. Жүмыс нәтижесін сынып-тастарыңмен бірге талқылаңдар.
• Уақыт тас екеш тасты да тоздырады.
• Елу жылда ел жаңа.
• Адамды заманы билейді.
• Уақыт керуеніне бөгет жоқ.
• Жасы бір қүрдас емес, заманы бір қурдас.
• Заманына қарай заңы, тогайына қарай аңы.
Дәйексөз
Оқулықта И. Гетенің төмендегі нақылсөзі дәйексөз ретінде берілген:
Егер дүрыс пайдаланар болса, уақыт қашан да жеткі-лікті.
Мүғалім нақылсөзді оқып беріп, балалардың ойын бір жерге жинақтауға мүмкіндік туғызу үшін сүрақтар қоюына болады.
Жүректен жүрекке
Оқушылар үнтаспаға қосылып Г. Дәукенованың «Қайран уақыт» өлеңін айтады.
Қайран уақыт, өзіңді жолдас еттім,
Өзіңмен бірге жүріп сапар шектім.
Тірлікте қиналғанда арқа сүйеп,
Өмірдің көпірінен қатар өтгім.
Қайырмасы:
Қадірінді білдік пе қайран уақыт,
Қоймайды екен бүл өмір сайрандатып.
Күздің ызғар салкыны соғады екен,
Жаздың да жапырағын жайған бақыт,
Қадіріңді білдік пе, қайран уақыт.
Қайран уақыт, өзіңмен қатар жүрдім,
Шүғыласын көп көрдім батар күннің.
Қүпиялы өмірге қадам басқан,
Әр күнімді бақытты сапар білдім.
Қайырмасы.
Қайран уақыт, кел бері сырласалық,
Көңілден шер тарқатып мүңдасалық.
Бірге жүрген күндерді біз бағалайық,
Екі келмес дүние, бір жасалық
25-26 - сабақтар ҚЫЗМЕТ ЕТЕМ ХАЛҚЫМА
Мақсаты: ана тілінін, туған халқының, кіндік кескен жерінің жалпыадамзаттық қүндылық ретіндегі мәнін ашу. Ана тілін, өз үлтын, Отанын сүюге тәрбиелеу.
Міндеттері:
- ана тілінің туған анасындай қасиетті де қастерлі екенін үғындыру;
- ана тілі мен туған үлтын қастерлеу арқылы өз халқы-ның мәртебесін үлықтау дағдыларын дамыту;
- үлтжандылыққа, отансүйгіштікке тәрбиелеу.
Шаттық шеңбері
Ш.Әлдибекүлының «Жаныма менің үңілсең...» өлеңін оқушылар шеңберге тұрып, кезекпен дауыстап оқып шығады:
Туған жердің тауының
Суреті түр кеудемде.
Ағьш-тегіл жауынын
¥натарсың көргенде.
Ақ шуағын шүбатқан,
Жанымда сөнбес күнім бар.
Кетпейтін үні қүлақтан, ән-жырымды үғындар.
Адалдығым - намысым,
Жүрегімде, Қанымда.
Елім үшін бар ісім,
Мөлдір шықтай арым да.
Туған жердің самалы
Өн-бойымда еседі.
Қүсы әнге салады,
Ақша бүлты көшеді.
Жарқ-жүрқ еткен жасывды
Көгімнен көріп сүйінсең
Табасың кіл асылды,
Жаныма менің үңілсең
Дәйексөз
Шәкәрімнің бір шумақ өлеңі оқылады:
Адамдық борыш, ат үшін,
Барша адамзат қамы үшін,
Серт берген еңбек етем деп,
Алдағы атар таң үшін.
Мәтінмен жұмыс
«Оқып үйренейік» айдарында Кеңшілік Мырзабековтың «Отаныңа қызмет ет!» өлеңі таныстырылады:
Отаныңа қызмет ет! Қызмет ет Отанға!
Балам саған, осы менің бүйрығым да, батам да!
Қатардағы солдат болу-жүру емес қатарда,
Қатарды қүр көбейткеннен қатарында атанба!
«Қатарыңнан оз дер едім, оған көзім жетер ме?
Оза алмасаң, озбай-ақ қой, тек алқынба бекерге.
Туған жерді мен сияқты түк қалдырмай арала,
Бара алмасаң, бармай-ақ қой шетелге.
Мен жимадым, жинамасаң, жинамашы дүние,
Мен сияқты оны өзіңнің жеңдір көңіл күйіңе.
Мен сияқты кеш оралма келініме, үйіңе,
Жан жарымдай жарың болса-ау көнетүғын иіңе.
Мен сияқты, мен сияқты...
(Мен кімге үлгі болып ем.)
Жүрдім бірақ Отанымның сүрлеу соқпақ жолымен.
Отаныңа қызмет ет! Қызмет ет Отанға!
Осы үранға рухтан да, осы үранға тебірен!
Өлең оқылған соң, мұғалім «Отанды сүю отбасынан басталады, Отанға қызмет еткеніқ өзіңнің жарқын болаша-ғың үшін қызмет еткенің» дей келе, мөтін бойынша сүрақтар береді:
• Отанға қызмет ету кімге және не үшін қажет?
• Қүр қатарды көбейтіп жүру дегенді қалай түсінесіз?
Оқулықтағы ауызша тапсырма орындалады.
Оқушылар алдымен өлеңді кезекпен дауыстап, түсініп оқиды. Мүғалім бұл өсиет-сөздердің иесі VI-VIII ғасырлар-дан бастап Қазақ халқының дара мемлекет болуының тарихьшдағы үлы түлғалардың бірі Күлтегін екенін түсіндіріп, оның Моңғол жерде табылғанына тоқталып өтеді. Одан соң «Түркілердің ірі хандық мемлекетін қүрған үлы түрік қағанаты Күлтегіннің бейнесінен батырға тән қандай қасиет-терді байқадыщлздар?» деген сүраққа жауап алынады.
Қазақ халқының дара мемлекет болуының тарихындағы үлы түлғалар ретінде кімдерді атар едіңіз?» деген сүрақты біздің замандағы мемлекеттік қайраткерлермен толықтыруға болады.
КҮЛТЕГІН
Халықты көтермек боп:
Терістікте - оғыз халқына қарсы,
Шығыста - қытай, татабы халқына қарсы,
Көп қолмен он екі жорық жасадым.
Сөйтіп, Тәңірі жарылқады.
Бағым болғандықтан,
Сәті түскендіктен,
Өлімші халықты тірілттім.
Жалаңаш халықты тонды,
Кедей халықты бай қылдым.
Аз халықты көп қылдым,
Тату елге жақсылық қылдым.
Терт бүрыштағы халықтың
Бәрін бейбіт қылдым.
Б.Адамбаевтың жазып алған «Абылай ханның сүрағы» атты шағын мәтіні тапсырма ретінде үсынылған. Мәтінді оқушыға оқытып, мына сүрақтарға жауап алынады: Қараменде бидің жауабын талдап, түсіндіріңіз. Осы сүрақ-тарға сіз казіргі уақыт түрғысынан қалай жауап берер едіңіз?
Абылай хан бірде билеріне:
- ¥лт құты кім? Ру құты кім? Аймақ құты кім? Ауыл құты кім? - деп сұрақ қояды. Көпшілік жауап айта ал-мапты.
Сонда Қараменде би:
- ¥лт құты - хан, өзіңіз, ру құты - әділетті би, аймақ құты -қадірлі ақсақал, ауыл құты - келелі Балапан бәй-біше-дағы, - деп жауап берген дейді.
«Оқып үйренейік» айдарындағы Ә.Нүршайықовтың әңгімесін үйден оқып келу тапсырылады. Келесі сабақта:
• Адамдық тілек, әкелік мейір, жауынгерлік ар-намыс деген үғымдарды түсіндіріңіз.
• Жеңіске тек майдан алаңында ғана қол жеткізуге бола ма?
• Сіз үшін қазіргі уақытта жеңіс деген не?
• Адамды жеңіске жеткізетін қандай қасиеттер деп ойлайсыз? деген сүрақтар талқыланады.
- Маған рұқсат етіңіз, жолдас комиссар! - деген өзге-ше бір өктем үн саңқ ете қалды. Неге екенін білмеймін, мен селк ете түстім. Өйткені мен мүндай бірден жүректі дір еткізіп, солқ еткізіи миға шабатын, мойын бүрғызбай-тын қүдіретті үнді бүрын ешқашанда естімеген едім. «Әлдебір қауіп төнгенде, тек қиядағы қыран ғана осылай шаңқ ете түсетін болар», - деп ойладым да, тез басымды көтеріп алдым. Қарасам, кешегі тас мүсін аға лейтенант екі көзін Егоровқа найзадай шаншып, тіп-тік боп түрегеп түр екен. Қайратты қара шашы сояу-сояу болып тікірейіп кетіпті. Бір көзім түскенде, жау танкісі келетін жолға айқыш-үйқыш етіп шанышқан шойын рельстер біртіндеп биіктеп, қалың қара орманға айналып кеткен сияқты боп көрінді. «Бұл не айтар екен?» - деп ойлап, енді оның сөзіне құлағымды тостым.
- Мен - солдатпын, - деп бастады Момышұлы сөзін, комиссар бас изеп, сөйлеуіне рұқсат еткеннен кейін. - Мен бұйрыққа бағынамын. Егер бізді жаңадан жасақталып жатқан басқа дивизияға жіберу жайындағы бұйрыққа қол қойылған болса, онда мен осы қазір-ақ Алматыға қарай тарта беремін...
Осы кезде жұрт оның сөзін қостағандай боп, гуілдесіп кетті. «Апыр-ай, мына тас қайрақ қазақ менің көкейімдегі сөзді қалай дәл тауып айтты?» - деп ойлап, мен де бас изеп қалдым.
Бірақ Бауыржан сөзін бөлгенді ұнатпағандай, қабағын қатты шытып, тоқтап қалды. Оны аңғарған жұрт та ты-нышталды. Аға лейтенант алғашқы әуенімен жайлап айтып, сөзін қайтадан жалғастырды:
- Алматыда менің әйелім мен балам бар, онда барсам, мен бір күн де болса солардың қасында боламын. Мынадай қырғын соғыстан кейін осындай мүмкіншілік туғанда, кімнің елге барғысы келмейді?! - Осылай деп, ол отырған жұртты қатулы қабақпен бір шолып өтіп, отты көзін қайтадан комиссарға бұрды. «Апыр-ай, мынаның көріпкелі бар ма, қалай адамның ішіндегіні дәл табады?» - деген ой тағы келді менің басыма. Осыны ойлап үлгергенімше, Алатаудың ақ иығы қайтадан шаңқ етіп, шың-қүзды жаңғырықтырып жібергендей болды.
- Жоқ, жолдас комиссар! Менің кеудемде адамдық тілек, әкелік мейірден басқа жауынгерлік ар мен намыс бар. Ол -осы отырған бәрімізге ортақ намыс. Кәне, айтыңыздарпы, осы отырғандардың ішінде жараланбаған жан бар ма? Жок қой! Ендеше, бүл дивизияның жүрген жолында көлкіп біздің қып-қызыл қанымыз қалды. Дивизияның гвардия атағын алуына бәріміздің де еңбегіміз сіңді. Олай болса, осында қалуға біздің қақымыз бар. Осы дивизия қүрыған (жерде біздің де біріміз қалмай, қүрып бітуіміз керек! Ал Ідивизия қүруға тиіс емес, қүрымайды. Ендеше, ақырғы іқасық қаны бойында жүрген азаматтар осы дивизияның іқүрамында болып, жеңіске жетуге міндетті!
Жауынгерлік ар-намысым менен осында - жауынгер | жолдастарымның қаны төгілген дивизияда қалуымды талап етеді. Өлген жолдастарымның аруағы қашан қатардан ; шыққанымша осы дивизия туының астында болуымды ! талап етеді. Егер мен бүл жерден кетіп қалсам, онда мені өлген солдаттарымның рухы қарғаған болады!
Жоғарыда отырғандар да - адам. Адамдық сөздерге олар да қүлақ асады. Біздің пікірімізді оларға жеткізу-леріңіз керек...
- Мен - солдатпын! - деді қайтадан. - Солдатша соғыса білуге де міндеттімін. Солдаттың жүрегіндегі сөзді айтуға да тиістімін. Менің сөзім осы, жолдас комиссар.
Назар аударайық бөлімінде I. Есенберлиннің «Халқым мен туған елімді сүю - өзімнің еншіме тиген мүрат деп түсінетін едім. Туған өлкемнің жасьш шалғынын да, шалқар көлін де, қүмайтты шөлін де, сағымды белін де - бәрін бірдей жанымдай жақсы көремін. Оны ешкімге қиғым келмейді. Сонау желі қобыздай сарнаған сар даламды дүниенің ең сүлу жеріне айырбастамас едім. Міне сондық-тан да ел-жүртымның, туған жерімнің келешегін ойлап, жас балаша жылаймын, қиналамын» сөзі оқылады.
Дәйексөз
М. Әлімбаевтың «Туған жерді сүю - парыз, сүю үшін білу - парыз, қасиетін үғу - парыз, күзетінде түру - парыз» деген шумақтары талданады.
Жүректен жүрекке
Т. Қышқашбаев пен Ж. Қашқыновтің «Астана жыры» атты әнін оқушылар мен мүғалім шеңберде тұрып шырқайды.
Сайын дала құт қонған мекен еді,
Даналарым алға елін жетеледі.
Төле би мен Қазыбек, Әйтекенің
Есімдерін ұран ғып көтереді.
Бірге соғып жүрегі халықпенен,
Абьшай хан сара жол салып берген.
Абыройын қазақтың асқақтатып,
Туған жерін бөледі даңқпенен.
Қайырмасы:
Алматым - бас қалам,
Ақорда - Астанам.
Бірің ай, бірің күн,
Егіздей қос қалам,
Алматым - бас қалам.
Ақмола - астанам.
Жарғырап жайнай бер,
Сендермен шаттанам.
Қазақстан достықтан жаратылған,
Досыменен арайлы таң атырған.
Бар әлемге танытқан қазағымды,
Халқымыздың Елбасы - дара туған.
Тәуелсіз ел ұл-қызы мақтанады,
Ел бірлігі, тыныштық сақтағаны.
Асқақтата думанды әнге қосар
Қос астана Алматы - Астананы.
11 358
3 627 
