КТП Саха тыла 7 кылаас

Оҥордо:

саха тылын уонна литературатын учуутала

Тобонова Е.А.

Нюрба, 2022г.

Быhаарыы сурук

Орто сүhүөх оскуолаҕа саха тылын предметин суолтата

Саха тыла 1992 сыллаахха судаарыстыбалыы ыстаатыстанан, суолтата биллэрдик үрдээбитэ. Төрөөбүт тыл – хайа да норуот көлүөнэттэн көлүөнэҕэ бэриллэр улуу нэhилиэстибтэ, киhи аймах култууратын сүдү сыаннастарыттан биирдэстэрэ. Төрөөбүт тыл – оҕо тулалыыр эйгэтин кыраҕатык билэр-көрөр, чугас дьонун-сэргэтин кытта истиҥник бодоруhар, иэйиитэ уhуктар, өйө-санаата сайдар, өбүгэтин үөрэҕин утумнуур сүрүн сириэстибэтэ. Төрөөбүт тылынан үөрэҕи-билиини кэбэҕэстик ылынар, айар-тутар дьоҕура уhуктар. Идэни талыыга, араас эйгэҕэ, түгэҥҥэ дьону кытта бодоруhууга, аныгы уопсастыбаҕа бэйэ миэстэтин булууга, үтүө сиэргэ-майгыга төрөөбүт тылын үөрэтэн ылбыт билиитэ туhалыыр. Ийэ тыллаах киhи омук дьонун кытта тэҥнээҕин билинэн, дьиҥ интэринэлиистии тыыҥҥа иитиллэр.

Билигин төрөөбүт тыл, федерация (ФГОС) ирдэбилинэн, уопсай үөрэхтээhин булгуччулаах чааhыгар киирэн, үөрэх төрүт федерациялыы былааныгар миэстэтэ, үөрэтиллэр чааhа чопчу ыйыллан, суолтата үрдээтэ.

Оскуолаҕа төрөөбүт тылы үөрэтии предмета үөрэнээччи тылын-өhүн, өйүн-санаатын сайыннарар, сүрүн үөрэнэр үөрүйэҕи иҥэрэр кыаҕынан атын предметтээҕэр бас-көс балаhыанньаны ылар. Онон төрөөбүт тылы үөрэтии таhымыттан саха оскуолатыгар үөрэхтээhин уопсай туруга тутулуктаах.

Орто сүhүөх оскуолаҕа саха тылын үөрэтии сыала-соруга

- төрөөбүт тылы ис сүрэҕиттэн ытыктыырга; араас эйгэҕэ, түгэҥҥэ бодоруhуу үөрүйэҕэр, аныгы уопсастыбаҕа сиэри-майгыны тутуhууга иитии; төрөөбүт тыл кэрэтин иҥэрии;

- үөрэххэ, күннээҕи олоххо төрөөбүт тылы олохтоохтук туттарга үөрэтии; бодоруhар үөрүйэҕин сайыннарыы баҕатын үөскэтии; үөрэх дэгиттэр дьайыыларын (туох сыал-сорук туруорунан үөрэнэрэ, былаанныыра, тылын-өhүн хонтуруолланара, көннөрүнэрэ; билиини араас тылдьыттан, литератураттан БИЭ-ни (биллэрэр-иhитиннэрэр эйгэни), Интэриниэти киллэрэн туран сатаан ылара);

- тылы үөрэтии систиэмэтин, туттулуутун туhунан билиини, тыл стилистикалыы уратыларын иҥэрии; тыл көстүгүн өтө көтөр, ырытар, тэҥниир дьоҕуру сайыннарыы; тыл саппааhын байытыы; литературалыы нуорманы тутуhарга уhуйуу.

Үөрэх предметин сүрүн ис хоhооно

Орто сүhүөх оскуолаҕа саха тылын үөрэтии ис хоhооно үөрэх хаамыытыгар сатабылы-үөрүйэҕи олохсутууга (метапредмет) уонна бары предмекка туох сыал-сорук турарыгар тирэҕирэр. Маныаха бодоруhууга, тыл үөрэҕэр (лингвистика) уонна ытык өйдөбүллэргэ (культуроведческая компетенция) компетенцинялаах сыhыан сайдыахтаах.

Бодоруhуу компетенциятыгар тылынан уонна суругунан кэпсэтии култуурата, оҕо сааhыгар дьүөрэлээн күннээҕи олоҕор араас эйгэҕэ тылы таба туттуу үөрүйэҕэ киирэр. Оҕо туох соруктаах бодоруhара, кэпсэтии кэмигэр үөскээбит быhыыны-майгыны сөпкө сыаналыыра, кэпсэтэр киhитин тылын-өhүн өйдүүрэ, онуоха сөптөөх сыhыаны булан кэпсэтэрэ көстүөхтээх.

Тыл уонна тыл үөрэҕин компетенциятыгар үөрэнээччи тыл үөрэҕин туhунан билиитэ, тыл хайдах сайдарын, туттулларын өйдөөн көрүүтэ; сүрүн литературалыы нуорманы тутуhуута; тыл баайын хаҥатыыта; араас тылдьыты сатаан туhаныыта киирэр.

Ытык өйдөбүл (культуроведческая) компетенциятыгар төрөөбүт тыл төрүт култуураны көрдөрүү биир көрүҥэ буолара, тыл норуот историятын кытта ыкса сибээhэ; саха тылын дьикти уратыта; тыл баайын хаҥатыыта; тыл суолтатын төрүт култуураҕа даҕатан быhаарыы киирэр.

Программаҕа үөрэнээччи тугу билиэхтээҕэ эрэ буолбакка, тугу сатыахтааҕа-оҥоруохтааҕа (коммуникативно-деятельностный подход) ыйыллар. Тиэмэ аайы анал бэлиэ баар. I – тыл үөрэҕиттэн туох үөрэтиллэрэ, өйдөбүлэ. II – үөрэнээччи үлэтин сүрүн көрүҥнэрэ, тугу сатыахтааҕа-оҥоруохтааҕа.

Саха тылын үөрэтиигэ үөрэнээччи тугу сатыахтааҕар-оҥоруохтааҕар (коммуникативно-деятельностный подход) ордук болҕойуу, үөрэх сатабылларын иҥэрэр (метапредметные результаты) хайысханы тутуhуу, тылы-өhү күннээҕи олоххо дьүөрэлээн туттуу тылы таба туттарга (функциональная грамотность) сүҥкэн суолталаах.

Саҥаны-иҥэни толору баhылааhын бэлиэтэ: бодоруhууга үөрэх дэгиттэр дьайыылара (саҥарар саҥа араас көрүҥүн сатаан туттуу, табаарыстарын, аҕа саастаах дьону кытта бодоруhуу; тылынан уонна суругунан саҥаны сөпкө өйдөөhүн; саныыр санааны сааhылаан кэпсээhин; тылга-өскө сөптөөх нуорманы, сиэри тутуhуу); билэр-көрөр сатабыл (сүрүнү булуу, холобурдааhын, ситимнээх толкуй, дакаастааhын, араас источниктан наадалаах матырыйаалы булуу, наардааhын); тэринэр-дьаhанар сатабыл (сыалы-соругу сөпкө туруоруу, сатаан былаанныыра; сатаан хонтуруолланара, көннөрүнэрэ).

Үөрэнээччи саҥаны-иҥэни толору баhылааhына, саҥарар саҥатын тупсарыыта саха тылын тутулун уонна араас түгэҥҥэ хайдах туттулларын билиигэ тирэҕирэр. Үөрэх хаамыытыгар оҕо тылы ырытыы үөрүйэҕэр эрэ буолбакка, тыл култууратыгар үөрэниэхтээх. Ааҕыы араас көрүҥүн сатыахтаах, тиэкиhи литературнай нуорманы уонна тыл-өс сиэрин тутуhан сатаан сыымайдыахтаах, көннөрүөхтээх.

-ес сиэрин тутуьан сатаан сыымайдыахтаах, кеннеруехтээх.

Тереебут тылы уерэтии ис хоьоонун сурун хайысхалара:

- бодоруһуу култуурата;

- тыл уерэ5ин тутаах салааларын туьунан уопсай ейдебул: саца дор5ооно, лиэксикэ, морполуогуйа, сиинтэксис;

- сурук култуурата: таба суруйуу уонна сурук бэлиэтэ;

- ситимнээх саҥаны сайыннарыы (тиэкис туьунан сурун ейдебул).

Тыл уерэ5э

Төрөөбүт тылбыт – саха тыла. Саха омук үөскээбит, сайдыбыт устуоруйата. Саха тыла – түүр тыла. Саха тылыгар уруулуу тыллар. Төрөөбүт тыл киһи олоҕор суолтата.

Дорҕоон уонна таба саҥарыы. Саҥа дорҕоонун өйдөбүлүн, сахалыы дорҕоон арааһын билии.Тереебут тыл дор5ооннорун, ордук чуолаан, сахалыы ураты дор5ооннору (уьун-кылгас, илин-кэлин, уос-айах аьа5ас уонна хоьуласпыт, сэргэстэьэр, пааралаһар бутэй дор5ооннору, дьуптуоннары, 5, ц, дь нь, мурун дор5ооннору), арааран истии,чуолкайдык, таба саҥарыы нуорматын тутуґан саҥарыы. Саха тылыгар киирии тыллары сахатытан, аьа5ас дор5ооннор дьуерэлэьиилэрин сокуонун тутуьан сацарыы. Тылы дорҕоонунан ырытыы.

Лиэксикэ. Норуот тылын туһунан уопсай өйдөбүлү, төрүт уонна киирии тыл уратыларын билии. Литэрэтиирэлии тыл суолтатын билии, нуорматын тутуһуу.Тыл лиэксикэлии суолтатын быһаарыы. Түөлбэ тыл, биир уонна элбэх суолталаах, хомуур тыллар, көспүт суолталаах тыллар, омуоньум, онтуоньум, синиэньим (харыс тыллар, сомоҕо тыллар, мэтээпэрэлэр) өйдөбүллэрин билии, тиэкистэн булуу, саҥарар саҥаҕа сөпкө туттуу. Тылдьыт арааһын сатаан туһаныы, тыл суолтатын тылдьыттан булан быһаарыы.

Кыраапыка. Сурук сайдыытын бэлиэ түгэннэрин билии, киһи олоҕор суолтатын өйдөөһүн. Сахалыы сурук-бичик устуоруйатын билии.Дорҕоон буукубаларын билии, таба ааттааһын. Буукубалары суруллар ньымаларынан холбоон, ыраастык, тэтимнээхтик илиинэн суруйуу. Сурукка туттуллар атын бэлиэлэри, өйдөбүллэри (апсаас, тылы көһөрүү бэлиэтэ, тыл икки арда (пробел)) сөпкө туттуу. Сахалыы алпаабыт бэрээдэгин билии. Араас тылдьытынан, ыйынньыгынан, хатаалагынан үлэлииргэ алпаабыты сөпкө туһаныы. Кемпуутэргэ сахалыы сириибинэн тиэкиһи ылба5айдык бэчээттээн суруйуу.

Морполуогуйа. Тыл састааба диэн өйдөбүлү, тыл уларыйар уонна үөскүүр ньыматын билии.Саҥа чааһын туһунан уопсай өйдөбүлү билии. Саҥа чаастарын бөлөҕө: ааттар (аат тыл, даҕааһын аат, ахсаан аат, солбуйар аат), туохтуур туттулук халыыптара (аат туохтуур, сыһыат туохтуур, тус туохтуур, үлүбүөй), сыһыат, саца аллайыы, көмө саҥа чаастара. Тылы састаабынан ырытыы (тыл олоҕо, сыһыарыыта). Тыллары сүрүн бэлиэлэринэн (кырамаатыкалыы халыыптарынан) бөлөхтөөһүн, ырытыы. Саҥарар саҥаҕа тыл литэрэтиирэлии нуорматын тутуһуу.

Сиинтэксис. Этии уонна тыл ситимэуратыларын, этии арааһын (сэһэн, ыйытыы, күүһүрдүү) билии. Этии чилиэннэрин, биир уустаах чилиэннэри, тэнийбит чилиэннэри, даҕаамыры, кыбытык кэрчиктэри өйдөөһүн Тэнийбит уонна тэнийбэтэх этии, толору уонна толорута суох судургу (биир састааптаах, икки састааптаах этии) уонна холбуу (баьылатыылаах, тэццэ холбоммут) этии, сирэй саҥа, ойоҕос саҥа, диалог, туһулуу өйдөбүллэрин билии, этиигэ, тиэкискэ арааран булуу, бэйэ этиитин толкуйдааһын. Этиини таба интэнээссийэлээн ааҕыы, сурукка саҥа дэгэтин сурук бэлиэтинэн араарыы. Этиини чилиэнинэн ырытыы.

Сурук-бичик култуурата

Таба суруйуу. Таба суруйуу сурук-бичик култуурата буоларын өйдөөһүн. Уһун аһаҕас дорҕооннору, дьуптуону, хоһуласпыт, сэргэстэспит, ханыылаһар бүтэй дорҕооннору, саха тылыгар киирии тыл дорҕооннорун таба суруйуу. Сахалыы араастык этиллэр тыллар таба суруллуулара тыл тірµт сокуоннарыттан тахсалларын, норуокка µірµйэх, µгэс буолбут нуормаларга оло±уралларын ійдөөһүн, харыстабыллаах сыґыан. КиэІник, элбэхтик туттуллар эбэтэр сахалыы этэргэ табыгастаах киирии тыллары сахатытан суруйуу; тылбаастанар эбэтэр саха тылынан бэриллэр кыахтаах нуучча тылларын сахалыы солбугунан биэрии; сахалыы кыайан суруллубат киирии тыллар сыґыарыыларын таба суруйуу.

Сурук бэлиэтэ. Сурук бэлиэтэ – тыл култууратын сор5ото буоларын, киьи этэр санаатын чуолкайдыырга, иэйиини сурукка биэрэргэ, суругу-бичиги тупсарарга биллэр-кестер туьалаа5ын, тиэкис арам-тар5ам барбатын, ыьыллыбатын, биир сомо5о, сибээстээх буоларын, хааччыйарын ейдөөһүн. Тыл ордук тупса5ай тутуллаах, этигэн, бэргэн буоларыгар сахалыы этии, сурук бэлиэтин арааьын (араарар, тоьо5олоон бэлиэтиир) сатабыллаахтык туттуу.

Тыл салаалара. Саҥа дорҕоонун туһунан билиигэ олоҕуран тыл дорҕооннорун тылыгар-өһүгэр таба интэнээссийэлээн, охсуулаан туттар; лиэксикэҕэ ылбыт сатабылларыгар, үөрүйэхтэригэр уонна билиитигэр тирэҕирэн, тылы ситимнээх саҥаҕа уонна туттулук истииллэргэ табыгастаахтык туттар; морполуогуйаны үөрэтэн иҥэриммит үөрүйэхтэрин, сатабылларын туһанан, саҥа чаастарын суолталарын уонна тылы үөскэтэр, уларытар халыыптарын литэрэтиирэлии нуормаларынан уонна төрөөбүт тыл үйэлээх үгэһин үөрүйэхтэринэн салайтаран араас истиилгэ сөпкө туһанар; сиинтэксискэ үөрэнэн билбит, сатаабыт үөрүйэхтэригэр олоҕуран, ситимнээх саҥатыгар тыл ситимин, этиини таба оҥорор, араас истиилгэ сөп түбэһиннэрэн сыысхала суох туттар.

Ситимнээх сацаны сайыннарыы

Туох сыаллаах-соруктаах саІарарын, суруйарын ейдеен(тиэмэ, сурун санаа), дьоццо тиийимтиэ гына санаатын сааґылаан, араас истииллээх тиэкиьи туьанар уеруйэ5и баьылааьын (истэн суруйуу, ейтен суруйуу, о.д.а.). Тиэкис сµрµн санаатыгар оло5уран, тиэкиьи таба ааттыыр.Тиэкис сиһилиир тиибин таба туһанан(сэьэргээьин, ойуулааьын, тойоннооьун), тиэкис тутулун тутуґар (киириитэ, сурун чааьа, тумугэ), табыгастаахбылаанын оцорор (кылгас, тэнийбит), кэрчик тиэмэлэргэ бытарытар. Тыл туттуллар аналын, дэгэтин учуоттаан, онно то5оостоох тутуллаах этиилэри (логичность речи), ойуулуур-дьуьуннуур ньымалары, септеех тыл баайын (богатство речи), тугэнигэрсептеех тылы туттар (уместность речи).

Саха тылын оскуола5а уерэтии кэмигэр ытык өйдөбүллэри (личностные результаты) ицэрии тумугэ:

1) тыл баайа, кыа5а, кууьэ – бу омук баайа, кыа5а, инники кэскилэ буоларын ейдуур; ийэ тыл киьи иэйиитэ уьуктар, ейе-санаата, айар-тутар дьо5ура сайдар эйгэтэ буолар диэн итэ5эйэр;

2) тереебут тыл уйэлээх угэьин, этигэн кэрэтин ытыктыыр, киэн туттар, харыстыыр, тылын-еьун сайыннарарга дьулуьар;

3) ылбыт билиитигэр, тылын баайыгар тирэ5ирэн саныыр санаатын холкутук тиэрдэр; сацарар сацатын кэтээн керен септеех тумук оцостор.

Уерэх сатабылларын (метапредметные результаты) ицэрии тумугэ:

1) сацарар саца бары керуцун баьылааьын:

Истии (аудирование) уонна аа5ыы:

- тылынан уонна суругунан иьитиннэриини сепке ейдееьун (бодоруьууну, тиэкис тиэмэтин, сурун санаатын; сурун уонна эбии иьитиннэриини);

- араас керуцнээх, истииллээх тиэкиьи сатаан аа5ыы;

- араас керуцнээх, истииллээх тиэкиьи сатаан истии;

- араас иьитиннэриини сатаан булуу, биллэрэр-иьитиннэрэр эйгэни, Интэриниэти киллэрэн туран;

- чопчу тиэмэ5э матырыйаалы наардааьын; иьитиннэриини бэйэ кердеен булуута, ону сатаан тиэрдии;

- дьон сацарар сацатын ис хоьоонунан, истилиистикэлии уратытынан тэцнии тутан быьаарыы.

Сацарыы уонна сурук:

- уерэх хаамыытыгар туох сыал-сорук турарын сатаан быьаарар (биирдиилээн уонна кэлэктиибинэн), улэни бэрээдэгинэн аттарар, тумугун сатаан сыаналыыр, ону тылынан уонна суругунан сепке тириэрдэр сатабыл;

- истибит эбэтэр аахпыт тиэкиьин кылгатан быьаарар (былаан, кэпсээн, кэниспиэк, аннатаассыйа);

- тиэкис араас керуцун, истиилин тутуьан тылынан уонна суругунан сатаан оцорор;

- тиэкискэ ирдэнэр нуорманы тутуьан саныыр санаатын тылынан уонна суругунан сатаан биэрэр; аахпыт, истибит, кербут чахчытыгар тус санаатын сатаан этэр;

- монолог (сэьэргээьин, ойуулааьын, тойоннооьун) уонна диалог (кэпсэтии сиэрэ, ыйыталаьыы, көҕүлээһин, санаа атастаьыыта уо.д.а.) араас керуцун сатаан туттар;

- куннээ5и олоххо саха тылынан сепке сацарыы, лиэксикэлии, кырамаатыкалыы, истилиистикэлии нуормаларын тутуьар; таба суруйууга, сурук бэлиэтигэр быраабыла сурун ирдэбиллэринэн сирдэтэр;

- дьону кытта кэпсэтэригэр кэпсэтии сиэрин тутуьар; сепке туттан-хаптан алтыьар;

- уерэх хаамыытыгар, куннээ5и олоххо тылын-еьун хонтуруолланар; сыыьатын-халтытын булан кеннерунэр; суруйбут тиэкиьин кеннерер, тупсарар;

- табаарыстарын иннигэр туран кылгас иьитиннэрии, дакылаат, эрэпэрээт оцорор; араас тиэмэни дьууллэьиигэ кехтеехтук кыттар.

2) ылбыт билиитин, сатабылын, уеруйэ5ин куннээ5и олоххо туьанар; тереебут тылын кеметунэн атын биридимиэттэри уерэтэн билии ылар; нуучча, омук тылларын, литэрэтиирэни уерэтэригэр саха тылыгар уерэммитин алтыьыннарар.

3) дьону-сэргэни кытта бодоруьарыгар, кыттыгас улэ5э, тыын суолталаах тиэмэни дьууллэьиигэ кэпсэтии сиэрин, терут култуураны кытта дьуерэлээн туттар.

Бэйэни салайынар –дьаһанар сатабыл (регулятивные умения).

1. Тылын сайыннарар сыалы-соругу таба туруорунар ,сатаан былаанныыр ,туох-ханнык түмүккэ кэлиэхтээҕин быһа холоон билэр.

2. Тылы сэрэйэр дьоҕуру сайыннарыы.Бэйэтин сааһыгар сөп түбэһэр тиэкиһи тылынан да, суругунан да таҥар буолуохтаах.

3. Тылын сайыннарар баҕаны үөскэтии.

4. Хонтуруолланыы

Билэр-көрөр сатабыл. Сүрүн үөрэнэр сатабыл (познавательные умения).

1. Билиини-көрүүнү кэҥэтэр араас матырыйаалы туһаныы.

2. Билиини сааһылааһын

3. Ейү сайыннарар үөрүйэхтэр. Саха тылын лингвистическэй матырыйаалыгар тирэҕирэн , өй үлэтин араас дьайыыларын кэбэҕэстик толорор:тэҥнээһин,ырытыы,холбооһун,түмүктээһин,ханыылатан сааһылааһын,майгыннатыы,сааһылаан ситимнээһин.

4. Рефлексия.

5. Бэлиэни-символы туһанар үөрүйэхтэр.

Бодоруһар сатабыл (коммуникативные умения).

1. Бииргэ үлэлиир үөрүйэх-пааранан,бөлөҕүнэн,хамаанданан.

2. Кэпсэтэр үөрүйэх.

3. Кэпсэтии сиэрин тутуһар үөрүйэх. .

Тустаах уерэх биридимиэтин (предметные результаты) уерэтии тумугэ:

1) тыл сурун аналын, саха тыла нуучча тылын кытта судаарыстыбалыы тэц ыстаатыстааьын, тыл норуот култууратын кытта ыкса ситимнээьин, тереебут тыл киьиэхэ уонна уопсастыба5а суцкэн оруоллаа5ын ейдуур;

2) тереебут тыл гуманитарнай наукаларга ылар миэстэтин уонна уерэхтээьиццэ туох суолталаа5ын ейдуур;

3) тереебут тыл туьунан билим сурун теруттэрин удума5алыыр;

4) тыл уерэ5ин (лингвистика) сурун ейдебуллэрин: тыл уерэ5ин салааларын; сацарар саца тылынан уонна суругунан бэриллиитин; монолог, диалог керуцнэрин; кэпсэтии, бодоруьуу сиэрин; кэпсэтии, билим, пубулуустука, дьыала-куолу истиилин, уус-уран литэрэтиирэ тылын-еьун; саца тииптэрин (сэьэргээьин, ойуулааьын, тойоннооьун); тиэкиьи билэр;

5) тыл баайын араас дэгэтин ейдуур, тылынан уонна суругунан алтыьыыга сиэри, литэрэтиирэлии нуорманы тутуьар;

6) кырамаатыкалыы халыыптарын тута билэр, ырытар, тылыгар-еьугэр сатаан туттар;

7) тылы сатаан ырытар (саца дор5оонунан, састаабынан, лиэксикэлии, морполуогуйалыы), сиинтэксистии (ситиминэн, этии чилиэнинэн), иэйиини кердерер сыьыан тыллары сатаан туттар;

8) бодоруьууга синиэньими (лиэксикэлии, кырамаатыкалыы) сатаан туттуу кэрэтин ейдуур, тылыгар-еьугэр туттар;

9) төрөөбүт тыла кэрэтин өйдүүр, уус-уран литэрэтиирэ тиэкиһигэр булан сыаналыыр.

Уерэх былааныгар саха тылын биридимиэтин миэстэтэ

Уерэх бэдэрээссийэлии терут былаанын былааныгар саха оскуолатын иккис суьуе5эр (5-9 кыл) тереебут тылы уонна ситимнээх сацаны уерэтиигэ барыта холбоон нэдиэлэ5э 9 чаас бэриллэр: 5 кылааска – 2 чаас, 6 кылааска – 2 чаас, 7 кылааска – 2 чаас, 8 кылааска – 2 чаас, 9 кылааска – 2 чаас.

Саха тыла 7 кылаас (70 чаас)