Дарсны темасы: Агьмат Жачаев "Аш гесек".
Дарсны мурады: 1. Охувчуланы янгы дарс булан таныш этмек.
2. Тюз ва чебер охув мердешлерин
беклешдирмек.
3. Асил адатлагъа адилли янашмакъгъа
ёл гёрсетмек, патриот ругьда тарбияламакъ
Къоллангъан алатлар: А. Жачаевни сураты, китаплары ашлар,
экран, колхоз
яшавну гьакъында сарын, дав
гёрюнюшлю слайдлар,
бомбаланы, снарядланы ат ылагъан
тавушу къарт гишини сураты,
тавушу, слайдлар, дарсны эпиграфы
язылгъан кагъыз.
.
Дарсны барышы:
1. Низамгъа тартыв (Дарсгъа къуршав)
2. Гетген дарсны такрарлав.
3. Янгы дарсны англатыв а) гиришив сёз
б) сёзлюк иш.
в) муалимни уьлгюлю охуву.
4. Беклешдирив.
5. Дарсны гьасиллерин чыгъарыв, къыйматлав.
6. Уьйге иш.
Дарсны юрюлюшю:
1. Дарсгъа къуршав.
Муалим: Салам, яшлар!
Охувчу: Салам, муалим!
Муалим: Гьали яшлар, къонакълагъа да салам берейик.
Охувчу: Салам, къонакълар!
Муалим: Савболугъуз, олтуругъуз. Бугюн адабият дарсны мен
юрютежекмен. Мени атым Написат
Камалутдиновна.
2. Янгы дарсны англатыв.
Эпиграф: Ачлыкъ оьтсе, аш гесекни алдында
Тизден чёге тиленчи де, пача да.
Муалим:
Яшлар, къумукъларда булай айтыв бар: " Аз аврувну аш енгер, аш енгмесе иш енгер". Тек шолай аз аврувланы да , дагъы да кеп затланы аш енгме болсун учун, мангалай тер тёгюп ишлеме герек экенни сиз яхшы билесиздир. Неге тюгюл "Ачлыкъ оьтсе, аш гесекни алдында, тизден чёге тиленчи де пача да." Бары да девюрлени, бары миллетлени, бары да уьлкелерде аш адамланы яшавуну кюрчюсю болуп токътагъен. Экмекни, ашлыкъны хадирин билегенлер аз тюгюл. Ашлыкъны, ону оьсдюргенленигьакъында кёп сарынлар, айтывлар, шиърулар, повестлер язылгъан, кинолар чыгъарылгъан. Барму яшлар арагъызда айтывлар, аталар сёзлерин айтып болагъанлар ашны, загьматны гьакъында.
Охувчу:
Сабанынг алтын буса да, гьайдамасанг ач къалырсан.
Ишлемеген - тишлемес.
Не чачсанг - шону орарсан.
Ишден ялкъма - ишсизликден ялкъ.
Гьаракатгъа - берекет.
Яшда орам къыдырсанг , уллуда аш къыдырырсан.
Муалим:
Ашгъа абур - сый этмекни масъаласын оьзюню "Аш гесек" деген поэмасында Агьмат Минатуллаевич Жачаев гётерген.
Тав араны арювлюгюн артдырып
Ел тиймейген къолну ичин безейген
Эрпели юрт ошай елкен гемеге
Атавланы арасында юзеген.
Муна шулай Дагъыстанны елкен гемеге ошайгъан, къумукъ юртланы биринде, бизин сююмлю шаирлерибизни бири, тавушу да, шиърулары да асил, арив Агьмат Жачаев 1939-нчу йылда Эрпели юртда тувгъан. Бугюнгю темабыз ону яшавуна, яратывчулугъуна багъышлангъан.
Ата юртундагъы школаны битдирген сонг, Дагъыстан пачалыкъ университетни филиология факультетине охума тюше. Охуп битдирген сонг бир вакъти муалим касбуну юрютген. Шаирни биринчи шиърулары 1966-нчы йылда "Ленин ёлу" газетде чыкъма башлай. 1974-нчы йылда ону "Ёлугъув деген биринчи китабы чыгъа. Агьмат Жачаевни асарлары рус тилге гёчюрюлюп Москвада да чыкъды. Артдагъы йылларда чыкъгъан китаплары "Арагъызда яшайман" "Сайламлы асарларыны 3 китаплыкъ жыйымы".
Агьмат Жачаевни поэзиясында сююв, дав, халкъара дослукъну темалары, Ватанына, Къумукъ элине, къумукъ тилине, ата юртуна багъышлангъан асарлары аслу ерни тута.
Яшлар, Агьмат Жачаевни, ону яратывчулугъу гьакъында теренден шу китаплардан охуп билме боларсыз.
Сиз поэманы яхшы англасын, поэмагъа "Аш гесек" деген ат неге тагъылгъан деген соравгъа жавап берсин учун шулай сёзлени маъналарына къарайыкъ:
тишнейген -
нече тирет -
ёрулгъан -
ултан -
васият -
Аш - нечик къысгъа, нечик гиччи сёздюр, тек маънасы уллу. Нечакъы заман, нечакъы адамны къыйыны тёгюлген сёздюр о. Столубузда муна шулай арив экмеклер, ашлар болсун учун не йимик ишлер этиле?
Охувчу: Ерни сюрме герек. Чачма герек. Орма герек. Тирменде тартма герек. Хамур салма герек. Биширме герек.
Муалим:
Сиз билемисиз яшлар, бир аш этмек учун 10000 де артыкъ будай бюртюк герек экенни. Галиги заманда бары да ишни тракторлар, комбайнлар эте. Алдынгы заманда шо иш бары да . адамланы гючю булан этиле болгъан. Шончакъы къыйын тёгюлюп этилген аш гесекге, озокъда, абур эте болгъан. Сизде яшлар яш чагъыгъыздан башлап ашгъа абур, сый этмеге уьйренигиз .
Муалим:
Аш гесек деген поэма бир нече бёлюкден къурулгъан. Биринчи бёлюкде кёп яшагъан, кёпню гёрген къарт уланларын оьзюню эки ягъына жыйыпбулай оьзюню лакъырын башлай.
( Доскада къарт ва ону сёйлевю)
Авурсынмай магъа къулакъ асыгъыз...
Балаларым, гёресиз, мен гетемен...
Мен гетди деп башлагъынча ясыгъыз,
Сизге шулай васиятым этемен:
Мал жыймагъа мени чолам болмады,
Бугюн сизге байлыгъымны бёлмеймен.
Гьёкюнчюм ёкъ оьмюр сюрген кююме,
" Гьай, аман!" - деп, бармакъ хабып оьлмеймен.
Оьзюнгден сонг къоя буса яман ат,
Тувмагъаны кёпде къолай эрлени.
Бугюн сизге мен этемен аманат
Терим булан сугъарылгъан ерлени...
Муалим: Васиятын узата туруп къарт янгылышмайгъан адам болмайгъанны, тек не янгылыш этип гечсе де адамдан оьлгюнчеге аш гесекни таптаса шону гечме ярамайгъанны айта.
(охуйман китапдан)
Топуракъгъа сый этсегиз сиз гьаман
Сыйланарсыз тюшмей сыйдан, абурдан,
Янын салып ятмагъангъа савунда
Ятмагъа тынч бола дейлер къабурда
Къыйын бола - къан ярагъа ёл басса,
Досну досгъа элтер ёлну от басса...
Амма ерде артыкъ къыйын бар затдан -
Акъ сабанны аявсуздан тот басса..."
Муалим: Сабаны тот басмасын учун, ашлыкъланы заманында къайтармакъ муратда кёплер гечесин гюнюн бир этип, гече ай ярыкъгъа да ишлей болгъанлар.Муна бу гесекге тынглап къарайыкъ.
( охувчу охуй)
...Яш сабанчы юхлап болмай бу гече,
бал юхудан татли ойгъа батгъан ол.
Арив чакъгъа этегендей къаравул,
Кёкге ювукъ къалкъыбашда ятгъан ол:
"Ай машалла, гёз тиймесин, арив чакъ!
Къаркъарамда къалгъыма чы, гюч - къарыв!
Кёпден берли гёзленген гюн тангала:
Башланмагъа тарыкъ ашлыкъ къайтарыв..."
Муалим: Тек не этерсен халкъны булай парахат яшавун дав буза. Тарихи дарслардан билесиздир яшлар Уллу Ватандаш дав башлангъан йылны, гюнню къайсыгъыз айтма боласыз?
Охувчу: 1941 йыл 22 июнда башлангъан.
Муалим: Сиз билесиздир яшлар шо давда бизин 20 миллионгъа ювукъ халкъыбыз душман булан ябушувда оьзлени жанын къурбан этди. Озокъда, гюлледен, ярадан оьлген олар, тек оланы арасында ачдан оьлгенлери де аз болмагъан ( 250 гр. уллулагъа, яшлагъа 125гр. аш гесек гюнге - герсетмек)
Дав йыллар. Ач йыллар. ачдан оьлген яшлар, уллулар. Къартны гёзюнден автор бу йылланы гьакъында не айта тынглап къарайыкъ.
Будай тарлав... Будайы ёкъ: орулгъан.
Она бир яш, тура авуп гетмеге...
Не этсин, пакъыр ачлыгъындан ёрулгъан,
Будай башлар излей къурмач этмеге.
Шо яш менмен... Яшда герген яшынмай.
Ачлыкъ бизин баврубузну яра эди.
Кисесинден къурмач ийис гелеген
Мендей нече арыкъ яшлар бар эди...
Ач йылларда жымчыкълагъа къошулуп,
Будай арба оьтген ёлда чаба эдик
Гьай, нагагь бир тюшюп къалгъан башланы
Ач къушлардан алда яшлар таба эдик.
(охувчу узата)
"... Эсибизде нечик бола тез чыкъма
Эсде ёкъдан бизге къопгъан шо дерт йыл!
Элибизге аз тюшмеди талчыкъма
Бир - бирине бозарып ФРОНТ - ТЫЛ.
Авур бола темир, чоюн, къоргъашын...
Барысында къыйын санап алмагъа.
Бу дюньялар яралгъанлы, къурдашым,
Ач къурсакъдан авур зат гьеч болмагъан.
Дав йылларда оьтдю башдан кёп толкъун,
Дав йылларда не гермедик, не гердюк...
Гьар токъ бюртюк артыкъ эди алтындан,
Гюлледен де гючлю эди гьар бюртюк.
Алтын - гюмюш ач къурсакъны токъ этмей,
Алтын - гюмюш таш экенин билдик биз.
Авма къоймай сакълар адамурлукъну
Арпа - будай аш экенни билдик биз.
Адамланы адамлыгъы азмаса,
Эп табула не эбинден гелме де,
Бир экмекни айтмагъа да айтмайман,
Бир бюртюкню бола эки бёлме де.
Уьст боларгъа байлайгъандай биз негет,
Бир - биревню яраларын байладыкъ,
Акъубалы атаканы алдында
Ахырынчы аш гесекни пайладыкъ.
Ачлыкъ йыкъмай, - эте буса эрлер дав
Ана Ватан азат болсун муратда:
Шогъар шагьат - биз къазангъан Уьстюнлюк,
Шогъар шагьат - бизин Ленинград да!..."
Муалим: Гьали буссагьат шо къыйынлы, ач заманланы, мангалай тери булан ашлыкъ оьсдюргенлени эсине алагъанлар кёпмю? Тынглап къарайыкъ!
( охуйман )
...Яш къолундан сав булканы тюшюре,
Ерден ону алма къоймай анасы.
Бу герюнюш юрегимни бишире,
Булай гьалгъа къарап гьайран янасан.
Гёрюп къалдым биревню нас аягъын,
Акъ булканы тёбесинден басагъан:
Сабанчыны къызгъандым, шо аш учун
Анасыны ал увузун къусагъан.
...Ана яшгъа ерден алма къоймагъан
Акъ булканы ойлагъанда заясын,
Къайтып - къайтып къулвгъыма чалына
Ачдан оьлген хоншу яшны шо ясы...
Муалим: Дав битгенли бу йыл 65 йыл топлана. Халкъ ямн яшамай, яман ашамай дегенлей. Тек ачдан оьлегенлер гьали
буссагьатда да бар
(охуйман)
Ач йылланы толкъунларын гёремен
Къарт анамны гёбюк тюслю чачында.
Буссагьатда бар дюньяда, билемен,
Гёбюк къусуп оьлегенлер ачындан.
Поэмасын тамамлай туруп шаир адамланы дагъы да керен ашгъа абур сый этмеге чакъыра.
( охуйман)
Аш гесекни алышдырмай алтын да,
Алышдырмай аракъ чакъы акъча да.
Ачлыкъ оьтсе, аш гесекни алдында
Тизден чеге тиленчи де пача да.
Ачыбыздан, вай - вай, нече агъардыкъ,
Ачыбыздан тюшдю бизге гёпме де!...
Аш гесекни хапгъынчагъа бир алдын
Тарыкъ эди сыйпап бугюн оьпме де.
Яшлар, алдын акъ ашны багьасы нечакъы болгъан билемисиз? 25 копек болгъан.Гьали ашны багьасы 25 манат.
Шо алдындан багьасы артгъангъа гере шо ашны абурун, сыйын да артдырайыкъ.
Беклешдирив
Муалим:
Биз бугюн сизин булан къайсы
поэманы гечдик?
Охувчу:
" Аш гесек "
Муалим:
Ону автору кимдир?
Охувчу:
Агьмат Жачаев.
Муалим:
Къарт гиши оьзюню
оьлюмюню алдында нечик
васият эте?
Охувчу:
Адамлар йимик сизге ерлени
байлыгъымны бёлмеймен,
сизге терим булан
сугъарылгъан ерлени къояман
дей.
Муалим:
Колхозчулар алда нечик
ишлей болгъан?
Охувчу:
Къаны - жаны булан, гечесин.
гюнюн бир этип ишлей
болгъан
Муалим:
Дав йылларда яшлар,
фронтдагъылар ачдан оьлмес
учун не этме борчлу
болгъанлар?
Охувчу:
Яшлар будай бюртюклени жыйип, олардан къурмач этип ашай болгъанлар, фронтагъылар халта - хултаны, Этигини ултанын чайнай болгъанлар.
Муалим:
Анасы булан барагъанда яш булканы тюшюргенде алма къоймай тюз этгенми?
Охувчу:
Этмеген, ону алып тапталмайгъан ерге тайдырмагъа герек эди.
Дарсны гьасиллери:
Муалим:
Биз бугюн сизин булан Агьмат Жачаевни "Аш гесек " деген поэмасы булан таныш болдукъ. Шу поэманы гечгенден сонг мени эсиме геле, сиз яшлар, оьзюгюзню ашгъа абур этме бакъгъан сюювюгюзню дагъы да артдыргъансыздыр деп. Кёрюкден чыкъгъан исси ашдан дагъы артыкъ зат ёкъдур дюньяда.
Гьали, яшлар, сиз алдыгъыздагъы кагъызлагъа ашны аяп сакъласын учун, ашлыкъ оьсдюрегенлеге абур - сый этмек учун бир - нече чакъырыыв, яда таъсирли сёзлер язгъанны сюер эдим.
( бир - эки ишни алып охумакъ )
( Дарсда арив ортакъчылыкъ этгенлеге къыйматлар салмакъ)
Уьйге иш. Шаирни яшаву, яратывчулугъу ва поэмасын чебер охума.
Савболугъуз!
642
83 868 
