«Курманжан датка даанышман ханыша»

«Курманжан датка даанышман ханыша»

Курманжан датка даанышман ханыша катары гана бааланбастан, кадырман жар, кайраттуу эне, балдарынын улуу тарбиячсысы катары да кър\нът. Анын беш уулу теё эл ж\г\н аркалаган эор азамат баатырлардан болушкан. Алымбек датка менен Курманжан датканын балдары жън\ндъ ошол эле орус търълър\ бир топ маалыматтарды жазып калтырышкан.

Алсак, генерал Скобелев Курманжан датка менен болгон алгачкы жолугушуусунда : « Сиз эне катары балдарыёыз менен сыймыктана аласыз, Абдулдабек ъз ыйык парзын татыктуу аткарды. Ал чегинди бирок багынган жок. Орустар душмандардын эрдигин баалай билишет»- деп айтканы буга далил.

Курманжан датка менен бир нече жолу жолугушуп аёгемелешкен, падышалык офицер Б.Л. Тагеев минтип жазган: «Датканын балдары башкаруу жагындагы энесиинин ишенимд\\ саясий жардамчылары эле жана алардын ар бири Алайдын белгил\\ бир бъл\г\нъ ээлик кылышкан. Биз менен болгон салгылашууларда ъз\н даёкка бълъгън тун уулу Абдылдабек жана Мамытбек, Камчыбек, Асанбек жана неберси Мырзапаяс «Алай ханышасынын ишенимд\\ таянычы болуу менен, къчмън элдин кадырлуу жигиттеринен болушкан. Алар жън\ндъ Алайдын чегинен тышкары жерлерде эр азамат катары аёыз кептер тараган.Тактап айтканда Россияга кошулгандан кийин Алайдын аймагында 5 болуштук калыптанган. Алардын төртөө : Кичи Алай, Ноокат, Гүлчө жана Озгон –Курманжан датканын шартына ылайык балдары Камчыбек, Мамытбек, Асанбек жана Батырбектин карамагына өткөн.

Датканын саясий ишмердигиндеги кезектеги бурулуш орус падышалыгынын Борбордук Азияны басып алуу мезгилинде даана көрүнөт.

Курманжандын жана анын балдарынын падыша аскерлеринин Алайды къздъй жылышына каршы ж\рг\згън к\ръш\ ошол учурдагы мезгилд\\ басма съз беттеринде да кеёири чагылдырлаган. Кокон хандыгы жоюлгандан кийин, Полотхандын кътър\л\ш\нъ жигерд\\ катышкан къптъгън кътър\л\шч\лър, кечээги козголоёчулар жана ъз кызыкчылыктарын падышанын Т\ркстандагы бийликтери тарабынан катуу кысымга алынышына нааразы болушкан мурдагы таасирд\\ търълър колдоруна курал алып, жергиликт\\ калкка кошулуп кайрадан к\ръш\н улантышты.

Курманжан датка кыргыз уруулары бир жагынан Цинь империясы, Ооган, Букара, Кокон бийликтери, экинчи жагынан Оруси я отрчулары тарабынан кысмакка алынып, чайналып турган ътъъ татаал тарыхый кезеёде турмуш кечирди. Ошондой опурталдуу, айласыз учурда караёгыда къз таап, капилетте съ таап, эли журтун тарыхтын тар жол тайгак кеч\\лър\нън аман эсен алып чыгып олтурган. 96 жылдык ъм\р жолунда керт башына, \й-б\лъс\нъ не бир жан чыдагыс азап тозоктор, м\шк\л трагедиялар туш келсе да ал аялмын деп м\ёк\ръбъй, кыргыз элинин м\дъъс\н баарынан жогору коюп, тарыхтын катаал сыноолоруна сырттандардай туруштук берген. Курманжан датканын кыргыз элинин улуттук сыймыгы катары теёдешсиз улуулугу, кун жеткис ыйыктыгы жана ченемсиз бийиктиги дал ушунда турат.

Кокон хандыгынын баш вазирлик даража-мансабына жеткен ъм\р шериги Алымбек датка ордодогу бийлик талашкан кутумдардан курман болгондо эки тизгин бир чылбырды эрендердей жалтанбастан ъз колуна алып ъз элинин эркиндигин талашкан. Ошол себепт\\ Бухара эмири Музафар, Кокон ханы Кудаяр жана Т\ркстандагы орус търълър\ Курманжан датканын късъмд\г\н, таш жарган даёазалуу даёкын жана инсандык кеменгердигин моюнга алууга аргасыз болушкан.

«Даанышман ханыша» атыккан Курманжан 1862-1876-жж Кокон жандыгы жоюлуп, Орусиянын курамына киргенге чейин Алай кыргыздарын реалдуу т\рдъ 14 жыл башкарып келген. Курманжан датканын дээрлик 45 жыл 1862-1907-ж ъм\р\н\н акырына чейин алгач Кокон хандарына, кийин Орусия империясынын генерал губернаторлоруна иш ж\з\ндъ таасир кърсът\п, эл башында болуусу кыргыз элинин тарыхында башкаруунун ъзгъчъ уникалдуу демократиялык формасын кърсът\п турат.

Датканын замандаштары калк биримдиги \ч\н аракет жасап, аны бекем сактай алган кыраакы жана кылдат саясатчы алысты къръ билген башкаруучу,кара кылды как жарган калыс чечимдерин ъзгъчъ белгилешет. Алсак, Курманжанды жеке тааныган Россиянын саясий жана аскер ишмерлери Лев Костенко, М. Ионов, К. Кауфман – анын турмуштук айкөлдүгүн жана мекендештери арасында өзгөчө сый урматка ээ экендигин белгилеп кетишкен. Анын эмгегин эске алган орус падышасы Николай II империянын мамлекеттик герби тушурулгон айымдардын алтын сааты, бриллиант менен көркөмдөлгөн саат чынжырчасы, жана розалары бар көкүрөкө тагыла турган төөнөгүч жана 300 рубль өлчөмүндө пенсия ыйгарган.

Курманжан мамлекеттик гана ишмер болбостон акындык өнөрду да аркалаган. Калк арасында Зыйнат деген кол коюу менен ыр жазгандыгы белгилүү. Замандаштары Зыйнатты Орто Азия поэтессалары –Надира, Дильшот, Махрузага теңеп поэтесса катары жогору баалашкан.

Анын балдары Камчыбеке Адылбекке арнаган кошокторунда терең терен философиялык маани жатат.

Журт башына келген тар жол тайгак кеч\\лърдъ, туёгуюктан жол таап, б\т ъм\р\н эл эркиндигине арнаган инсан катары, аткарган жумушу, аркалаган ж\г\, алдына койгон бийик максаты менен эл оозунда сакталып, муундан муунга, атадан балага айтылган легендага айланып, кылымдар боюу журттун эсинде жашап келет. Мезгил таразасы эё акыйкат тараза анткени убакыт улам арылаган сайын, улуу тоо алыстан даана кър\нгъндъй, ар бир улуу инсандын жасаган иши тарыхтан так баасын айныксыз алып айтылып калат. Тарых деген татааал, бирок обьективд\\. Кыргыз тарыхында элинин тагдырына жан к\йъ кам кър\п, ъз\ жън\ндъ бараандуу баа калтырган ушул сапаттар анын калк арасында кадырман ък\мдар болушуна ъбългъ т\згън.