Кыргызстан граждандык согуш жылдарында (1918-1920-жж) // 9 класс, Кыргызстан тарыхы

Кыргызстан граждандык согуш жылдарында (1918-1920)

План

• Биринчи Советтик Конституциянын кабыл алынышы
• Советтик башкаруу аппаратын куруу.
• Совет бийлигинин биринчи экономикалык жана коомдук иш-чаралары.
• Аскердик коммунизм "саясаты".
• Совет өкмөтүнүн агрардык саясаты жана дыйкандар козголоңдору.
• Түркстан аймагында жарандык согуштун жана интервенциянын башталышы.
• Басмачылык кыймылынын башталышы. Боштондук кыймылын басуу.

Россиянын жарандык согушу — 1917-жылдагы Февраль жана Октябрь революцияларынан кийинки мурдагы Россия империясынын аймагындагы ар кандай саясий, этникалык жана социалдык топтордун ортосундагы куралдуу кагылышуулардын тизмеги

Кыргызстандагы араздашкан тараптар

- Кызылдар

- Актар

- Басмачылар

1. Биринчи Советтик Конституциянын кабыл алынышы

• 1918-жылы жайында өткөн Бүткүл россиялык Советтердин курултайы биринчи Советтик Конституцияны кабыл алган. Анын киришүү бөлүгү катары "иштеген жана эксплуатацияланган элдин укуктарынын декларациясы"бекитилген.

• Биринчи Советтик Конституция пролетариаттын диктатурасын Советтер түрүндө мыйзамдаштырган.

2. Советтик башкаруу аппаратын куруу.

• Кыргызстанда Совет бийлигинин орношу менен эски мамлекеттик машина талкаланып, жаңы Советтик башкаруу аппараты түзүлө баштады.

• Убактылуу өкмөт тарабынан түзүлгөн уезддик комиссариаттар, аткаруу комитеттери, шаардык думалар, жер жыйындары, сот органдары жана келгиндер кеңселери жоюлган.

• Айылдарда жана айылдарда Советтер түзүлгөндө эски бийлик жоюла баштаган.

• Кадрлардын жоктугунан улам 1918 - жылдын жай айына чейин Кыргызстандын түндүгүндө - бий соттору, түштүктө - казы соттору иштеген.

• Пишпек жана Пржевальск уезддеринде Советтердин басымдуу көпчүлүгү шовинисттик дүйнө таанымы бар большевиктерден куралган болчу.

3. Совет бийлигинин биринчи экономикалык жана коомдук иш-чаралары. .

• Бийликти басып алгандан кийинки алгачкы айларда эле совет өкмөтү бир катар экономикалык чараларды ишке ашырган. Эл комиссарлар Кеңеши 14-ноябрда эмгекти көзөмөлдөө боюнча Декрет кабыл алды. Ишканалардын ээлери жумушчу көзөмөлдүн киргизилишине нааразы болуп, өндүрүштү токтото баштаган.

• Түркстан Республикасынын 1918-жылдын 5-мартындагы декрети боюнча Кызыл-Кыя жана Сүлүктү көмүр кендери мамлекеттик менчикке өткөн. Мындан тышкары бир катар чакан жана орто ишканалар мамлекеттин курамына киргизилген.

• 30-октябрындагы, 1918-жылдын 8-сааттык жумуш күнү жөнүндө Жарлыгы кабыл алынган. Ошол эле мезгилде аялдардын теңсиздигин жоюу боюнча жарлык жарыяланган.
• 20-январь, 1918-жылы дин тутуу эркиндиги жөнүндө жарлык чыккан. Бул Жарлыкка ылайык, чиркөө мекемелеринин бардык артыкчылыктары жокко чыгарылган. Мектеп чиркөөдөн жана чиркөө-мамлекеттен бөлүнгөн.

4. Аскердик коммунизм "саясаты"

• Үч жарым жылдык согуштан жана революциядан кийинки сегиз айдан кийин өлкөнүн экономикасы кыйроого учураган. Украина, Балтика, Поволжье, Батыш Сибирь жана башка бай аймактар большевиктердин көзөмөлүнөн чыгып калган. Шаар менен айылдын ортосундагы экономикалык байланыштар үзүлгөн эле. Большевиктер экономикалык кыйроонун шартында жумушчу башкаруу ыкмасынын кудуретсиздигинен баш тартып, бир катар өзгөчө чараларды көрүштү. Совет тарыхындагы бул мезгил «аскердик коммунизм" доорунун аты менен белгилүү.

• Түркстандагы "Алаш" жана "Шуро-и-Ислам" партияларына буржуазиялык-улутчул бирикме катары тыюу салынган. Пролетардык диктатуранын тушунда башка социалисттик партиялар жок кылынган.
• 1917-жылы декабрда контрреволюция жана саботаж менен күрөшүү үчүн Ф.Э. Дзержинский башында турган Бүткүл россиялык өзгөчө комиссия түзүлгөн. ВЧКнын эң кеңири ыйгарым укуктары болгон - тергөө жүргүзүү, камакка алуу, өкүм чыгаруу жана аны аткаруу.

5. Совет өкмөтүнүн агрардык саясаты жана дыйкандар козголоңдору.

• 1918-жылдын жазында жер-суу реформасын даярдоо боюнча комитеттер түзүлүп, жакыр калк арасында жер жана үрөндөрдү бөлүштүрүүгө киришкен.

• Совет бийлигинин Кыргызстандагы биринчи кезектеги агрардык иш-чаралары - жерсиз жана жери аз жакырларга жер тилкелерин таратуу болду .
• 1918-жылы жайында, дан эгиндерин өстүрүү кескин кыскаргандыгына байланыштуу, өлкөдө ачкачылык коркунучу пайда болду. Ошондуктан Ленин жана башка большевиктик жетекчилер айыл жеринен "ашыкча" данды күч менен тартып алууну талап кылышкан. Бул максатта шаардык жумушчулардан атайын азык-түлүк отряддары түзүлүп, алар айылдарга жөнөтүлдү. 1918-жылдын жай айларында азык-түлүк топторун колдоо үчүн таянган жакыр комитеттери кудуреттүү бийлик органдарына айланган.

• Совет бийлигинин мындай саясаты дыйкандардын нааразылыгын жаратып, аларды ачык каршылыкка түрткөн. 1918-жылы августта Олуя - Ата уездинин Дмитриевка айылындагы келгин дыйкандар козголоң чыгарышкан. Чимкенттен шашылыш келген Кызыл Армиянын бөлүктөрү дыйкандардын Куралдуу отрядын талкалаштып жок кылган.

• 7-декабрь 1918-жылы Беловодское, Сокулук, Кара-Балта, Алексеевка айылдарынын жана башка калктуу пункттардын дыйкандары көтөрүлүшкө чыгышкан. Беловодское айылында козголоңчулардын штабы - "аскердик Элдик кеңеш« түзүлгөн. Тополоңчулар большевиктик Советтерди жоюп, алардын активисттерине каршы күрөшүштү.

• 14-декабрда көтөрүлүшчүлөр Пишпекке жакындап, анын батыш бөлүгүн ээлешкен. Андан ары алар жылбай, Токмоктон колдоо күтө баштаган болчу…

• Түндүк Кыргызстандын бардык райондорунан Пишпекке Кызыл гвардиянын отряддары тартылган. Пишпекке Батыш Жети-Суу фронтунда белоказактарга каршы күрөштө мыкты болгон атактуу 1-Пишпек полку жардам берген. 600 чакырым жолду 9 суткада басып өтүп, полк 22-декабрда Пишпекке келди. 23-декабрда эртең менен полк козголоңчуларга катуу сокку урган…
• 1919-жылы жайында жер которгон дыйкандар Пржевальскиде , ноябрда Нарын уездинде көтөрүлүш чыгарышкан. Бул чачыранды көтөрүлүштөрдү Кызыл Армиянын аскерлери эч кыйынчылыксыз баскан. Ошентип, Совет бийлиги бардык жерде калыбына келтирилген.

6. Түркстан аймагында жарандык согуштун жана интервенциянын башталышы.

• 1918-жылдын экинчи жарымынан тартып 1920-жылга чейин созулган жарандык согуш Орто Азияны кошо алганда, бүтүндөй ири өлкөнүн жашоосунун негизги мазмуну болуп калды.

• Большевиктик Совет бийлигинин жергиликтүү элдин кызыкчылыгын баштапкы тоготпогону, Кокон автономиясын куралдуу күчтөр аркылуу жок кылганы аймакта жаңы түзүлүшкө ишенбөөчүлүктү жаратты. Орусиянын Эл Комиссарлар Советинен үлгү алган, курамында жергиликтүү калктан бир да өкүлү жок Түркстан Эл комиссарлар Совети динге каршы согуш жарыялап, шарият мыйзамдарын жокко чыгарган.

Түркстандын боштондук үчүн күрөшүнүн тарыхында "басмачылык" кыймылынын өзгөчө мааниси бар. Басмачылардын башчылары Калкожо, Аман Палван жана башка корбаштар болгон. Маргиланда басмачылар Мадамин бектин кол астына бириккен .

• Совет бийлигине каршы күрөштүн алгачкы этаптарында басмачылык кыймылы Улуттук-боштондук мүнөзгө ээ болгон жана аны басууга түркстандык большевиктердин күчү жетишсиз болгон.Ошол эле учурда Кыргызстандын түндүгүндө ак казак-орустар жана жер которгон дыйкандар козголоң чыгарышкан. Түркстан аймагы, анын ичинде Кыргызстан да айыгышкан салгылашуулардын аренасына айланды.

• Монстров менен Мухановдун "дыйкан армиясы" Мадаминбектин кошуундары менен бириккенден кийин козголоңчулардын күчтөрү кыйла өскөн. Алардын жалпы саны 20 миң адамга жеткен эле.

• 1919-жылдын күзүндө козголоңчу аскерлер Ош жана Жалал-Абад шаарларын ээлеп, 18-сентябрда Анжиянды курчоого алышкан. Басып алынган аймактарда Совет бийлиги жоюлган.

• 22-октябрь 1919-жылы Фергана аймагынын Иркештам айылында Корбашынын курултайы болуп, анда Фергана автономиясынын Убактылуу өкмөтү түзүлгөн. Өкмөт башчы болуп көрүнүктүү ишмер Мадаминбек шайланган.

7. Басмачылык кыймылынын башталышы. Боштондук кыймылын басуу.

• Кызыл Армиянын Түркстан бөлүктөрү контрреволюциячыл күчтөргө төрт фронтто каршы турууга аргасыз болушкан: Оренбург, Закаспий, Фергана жана Жети-Суу (Жети-Суу). Алардын ичинен Фергана жана Жети-Суу фронттору азыркы Кыргызстандын чек араларына жакын жайгашкан.
• 14-Август, 1919-жылы Түркстан фронту түзүлүп, Пишпектин жергиликтүү шартын жакшы билген, көрүнүктүү Большевик Михаил Васильевич Фрунзе командачысы болуп дайындалган.

• Курчоого алынган Анжиянга Казан полку жөнөтүлгөн. Кызыл армиячылар козголоңчу топторду күчтүү сокку менен кулатып, 21-сентябрь 1919-жылы Анжиянды курчоодон бошоткон.
• 26 - сентябрда Ош шаары , 30-сентябрда Жалал-Абад шаары кулады. Талкаланган козголоңчу отряддардын калдыктары Кыргызстандын түштүгүндөгү тоо капчыгайларына кеткен...

• Мадаминбек 1920-жылдын январында Совет бийлиги тарапка өткөн.

• Жергиликтүү Кызыл командирлер Сулайман Күчүков, Арстанаалы Осмонбеков, Исабек Бектемиров , Алымбек датка жана Курманжан Датканын неберелери - Жамшитбек Карабеков, Кадырбек Камчыбеков жана башкалар болгон.

1918-жылдан 1924-жылга чейин созулган улуттук боштондук күрөш же "басмачылык кыймыл" М. Фрунзе баштаган Түркстан фронтунун большевиктик күчтөрү тарабынан басылган. Анын айрым топтору гана 30-жылдардын башына чейин каршылык көрсөтүүнү улантышкан.

Атактуу кыргыздар большевиктик куугунтуктан улам мекенин биротоло таштап кетүүгө аргасыз болушкан. Алардын урпактары жана туугандары бүгүнкү күнгө чейин Чыгыш Түркстан, Түркия, Пакистан жана башка өлкөлөрдө жашашат.

Суроолор

• Кайсы адамдарды "басмачылар"деп аташкан? Алардын максаттары, социалдык базасы кандай болгон жана аларга ким жардам берген?
• Кыргызстандын түндүгүндөгү дыйкан козголоңдору менен түштүктөгү боштондук кыймылынын жарандык согуштун жалпы окуялары менен болгон байланышын ачып бер
• Совет бийлигинин калыптанышы жана анын алгачкы саясий-экономикалык жана социалдык кайра түзүүлөрү тууралуу айтып бериңизчи.
• "Согуш коммунизминин" саясаты кандай кесепеттерге алып келди?
• Бир партиялуу системаны орнотуунун себептери эмнеде?
• Большевиктердин агрардык саясаты жөнүндө айтып бериңиз. Эмне үчүн ал дыйкандарды нааразы кылды?

Үй тапшырмасы

• 3, 4, 5 параграфтарды окуп келүү. Оозеки сурамжылоого даярдануу