Къырымтатар эдебиятынынъ уянув деври

КЪЫРЫМТАТАР ЭДЕБИЯТЫНЫНЪ УЯНУВ ДЕВРИ

(1883 -1917 )

Айны шу девирде бир сыра миллий зиялыларымыз ве илери инсанларымызнынъ арекетлери медениетимизнинъ илерилеви не себеп олды . Исмаил Гаспринский тарафындан нешир олунгъан «Терджиман» газетасынынъ басылмасы, юзлернен китапларнынъ нешир олунувы эдебиятымызнынъ джанланмасына темель къойды . Ондан да гъайры онынъ ишлеп чыкъаргъан янъы усулы мектеплернинъ ачылмасына ёл ачты . «Зынджырлы» ве дигер медреселернинъ исляхы (реформа) Къырымнынъ ичтимаий аятына буюк тесир этти.

Къырымтатар халкъынынъ омюринде олып кечкен терен денъишювлер эдебиятымызда бир чокъ янъылыкълар пейда этти. Бу заманда шиириет, несирджилик ве драматургия саасында янъы рухнен ашланылгъан бир сыра эсерлер язылды .

Къырымтатар эдебиятында олып кечкен бу денъишювлер эсасен Исмаил Гаспринскийнинъ иджадий фаалиетинен багълыдыр. Къырымтатар эдебияты тарихында жанрлар черчивесини кенишлеткен Исмаил Гаспринскийнинъ «Молла Аббас» романы бунынъ айдын мисалидир. Тюркий эдебиятларгъа жанр джеэтинен нумюне олгъан бу роман, эдебиятымызнынъ тарихына язув услюбинен де муим янъылыкъ кирсетти.

ИСМАИЛ ГАСПРИІСКИЙ ( 1851— 1914)

Къырымтатар халкъынынъ ве бутюн тюрк дюньясынынъ улуогълу, маарифпервер ве муаллим, языджы ве алим, мутефеккир ве эрбап Исмаил Гаспринский 1851 сенеси мартнынъ секизинде Къырымнынъ дагълар ичинде сакълангъан Авджы койде дюньягъа кельди.

Бабасы — Мустафа Алиевге, Ордуда айрыджа бир нумюнели хызмет косьтергени ичюн, 1853 сенеси поручик унваны бериле ве онынъ ады мырзалар шеджереси китабына языла. Бу мунасебет иле о, Мустафа Гаспринский сойадыны ала.

Исмаил Мустафа огълу Гаспринский иптидаий бильгини кой мектебинде ала. Бабасы огълуна темелли бильги бермек ичюн, оны Акъмесджиттеки эркеклер гимназиясында окъута. Сонъра огълуны арбий окъувгъа ёллай. 1864 сененинъ он беш февралинден 1867 сененинъ он бир июнине къадар Исмаил Гаспринский Москвадаки эки санлы арбий гимназияда тасиль ала. Лякин он дёрт-он беш яшына кельген Исмаил арбий бильги алмакъны быракъып, кадет корпусындаки достларындан бирисинен Идиль, Къазанны кечип, Туна озени ве Азав денъизи бойлап Багъчасарайгъа къайта.

1870 сенеси майыснынъ биринде Исмаил Гаспринский Акъмесджиттеки 531 санлы гимназияны битирип, рус тили оджасы шеадетнамесини ала. Багъчасарайдаки Хансарай медресесинде рус тили оджасы олып чалыша. 1871 сенеси Исмаил Гаспринский Парижге кете ве тиджарет тешкилятларында терджиман олып чалыша. Франциядан Алманияны , ондан сонъ исе Испанияны да зиярет эте. О ерлерде алгъан унутылмаз теэссуратлары акъкъында макъалелер, эсерлер яза.

1876 сенеси Къырымгъа къайта ве оджалыкъ фаалиетини девам эте. 1883 сененинъ апрель айынынъ онундан «Терджиман» газетасыны нешир эте. Тюркий халкъларнынъ бирлештирильмеси ичюн газета вастасы иле чокъ хызметлер япыла.

Онынъ XIX асырнынъ сонъунда язгъан «Фрэнкистан мектюплери» (1887), «Судан мектюплери» (1889), «Къадынлар улькеси» (1890), «Делилер виляети» (1890), «Дар-ур-Рахат мусульманлары» (1904) киби эсерлер «Молла Аббас» романынынъ къысымларыны тешкиль этелер.

Исмаил Гаспринскийнинъ къырымтатар эдебиятынынъ уянув деврине къошкъан иссеси даа «Кунь догъды» (1906), «Юз йылдан сонъ» киби романларынен ве «Арслан къы з» (1893) адлы икяесинен бельгилене.

Бу эсерлернинъ эписи Исмаил Гаспринскийнинъ иджадий фаалиетини юксельткен ве шерефлендирген эсерлердир. Олар къырымтатар миллий эдебиятынынъ алтын хазинесини тешкиль этмектелер.