Къырымтатар тили ве эдебияты дерслеринде видеолевхаларнынъ къулланувы (Использование видеоматериала на уроках крымскотатарского языка и литературы)

Муниципальное казенное общеобразовательное учреждение

«Голубинская средняя общеобразовательная школа»

Бахчисарайского района Республики Крым

Къырымтатар тили ве эдебияты дерслеринде видеолевхаларнынъ къулланувы

Использование видеоматериала на уроках

крымскотатарского языка и литературы

Учитель

крымскотатарского языка и

литературы

Голубинской СОШ

Усеинова Э. Д.

«Мектепте дерслер ойле алынып барылмалы ки, талебелерде о меракъ догьурсын ве олар дерстен кейф алсынлар... Дерслернинъ мундериджесини алмаштырып турмалы. Бойле алда талебелер безмезлер, ёрулмазлар ве эртеси куню дерске истекнен келирлер... Дерслерни меракъсыз кечирмек ве янъы усуллардан файдаланмамакъ, халкъымыз огюнде гуняхтыр!»

И. Гаспринский

«Если мы будем сегодня учить детей так, как учили вчера, мы украдём у них завтра!»

Джон Дьюи

Къырымтатар тили ве эдебияты дерслеринде видеолевхаларнынъ къулланувы

Шимдики вакъытта видео ве мультимедиа технологияларны дерстте къулланмакъ пек актуаль сайыла. Видео материаллар талебелерде коммуникатив санатны шекилендирмеге ярдым этелер, яни талебелер нутукъны эшимектен гъайры, къонъушкъан инсанларны корелер, озьлерини оларнынъ ерине къоялар, балаларнынъ тасавур этюв къабилиети инкишаф эте. Видео джанлы тильни косьтере ве дерсни шимдики аятнен багълай. Балаларнынъ нутукъ инкишафына джиддий севиеде тесир эте ве догъру лаф этмеге огрете.

Къырымтатар тили ве эдебияты дерслеринде видеолевхаларны керекли усулларнен, ёлларнен файдаланмакъ керек. Видеоны ашагъыдаки этапларда къулланмакъ мумкюн:

• лугъат ишини алып баргъанда;

• бир метин узеринде чалышкъанда;

• диалог, субет тизип саналаштыргъанда;

• аудирлев вазифесини беджергенде;

• эдебият дерслеринде языджынынъ омюри ве иджадыны огренгенде.

Нумайыш этильген видеолевхалар бир сыра талапларгъа уймакъ керек: олар кейфиетли олмалы, къараманларнынъ сеси яхшы эшитильмели, левханынъ сюжети дерс мевзусынен багълы олмалы, персонажларнынъ нутукълары эр кеске анълайышлы, айдын айтылмалы ве тез олмалы зарур. Талебелер ичюн янъы сёзлернинъ сайысы чокъ олмамалы. Сюжет энъ чокъ 10-15 дакъикъа олмакъ керек, ве дерс девамында къысымларгъа болюнмеси мумкюн. Эр бир болюк там манасыны ташымасы шарттыр. Балалар видеоны бакъкъанда экранда тасвирленген муитке далалар, адамларнынъ озь арасында мунасебетлерини корелер, мимика, къол арекетлерини козь этелер.

Видеолевханы яхшы менимсемек ичюн дерске денъишмелер кирсетмек мумкюн:

1. Азырлыкъ басамагъы. Оджа талебелер иле сюжетнен багълы субет кечире, изаатлар бере, левхада расткеледжек янъы сёзлерининъ манасына анълата, балаларда видеогъа меракъ догъура.

2. Видеоны сейир этюв. Оджа къыйын сёзлерни, базы эпизодларны анълата биле, тариф эте. Талебелер видеолевха эсасында бир сыра ишлерни беджере билелер:

• бакъкъан фрагментини гъайрыдан айтмакъ;

• видеоны динълеп, янъы сёзлерни язып алмакъ;

• къараманларнынъ нутукъларында расткельген фразеологик ибарелерини, шиве сёзлерини язып алмакъ;

• айры эпизодларны экинджи кере сессиз косьтермек, талебелер анда айтылгъан сёзлерни хатырлап айтмакъ кереклер;

• левханы косьтергенде бир-де бир ерде токътатып сюжет насыл девам этеджеги акъкъында талебелернинъ тахминлерини динълемек;

• бир къач талебеге персонажлар таксимлене, олар сюжетни бакъкъанда озь ролюнинъ сёзлерини, арекетлерини акълында тутып, сонъ левха эсасында саналаштырувыны косьтермеге борджлу;

• балалар къыскъа бир фрагментнинъ сёзлерини эзберлейлер, сонъ бу фрагмент сессиз косьтериле, талебелер исе озьлери керек сёзлерни айталар.

• эгер фильм я да мультфильм рус тилинде олса, балаларгъа оны къырымтатарджа терджиме этип видеоны сеслендирмек вазифеси бериле (дубляж), терджимелерни башта музакере этип, энъ яхшысыны сечип алмакъ мумкюн;

• левханы парча-парча косьтерип, эр къысымлардан сонъ суаллер бериле;

1. Левханынъ косьтерювден сонъ. Нутукъ нумюнелерни пекитюв, янъы сёзлерни текрарлав, сюжет акъкъында оджанынъ суаллерине джевап берюв, левханынъ мундериджеси боюнджа музакере кечирюв, левхада косьтерильгенлерни къыскъадан язмакъ, сюжетни девам этип саналаштырувны косьтермек, видеолевханен багълы олгъан метинлерни окъумакъ, субет кечирмек мумкюн. Эвге балаларгъа видеолевхада котерильген меслелер акъкъында озь фикирлерини бильдирмеге вазифе бериле.

Азыр видеолевхалардан гъайры дерстте талебелернинъ джевапларны, диалогларыны я да сыныфтан тыш тедбирлерде талебелер япкъан чыкъышларны, саналаштырувларны видеогъа язып, сонъ дерстте косьтерип, талиль этмеге, музакере кечирмеге мумкюн. Балаларнынъ нутукъларында олгъан хаталарны чыкъышларнынъ мусбет тарафларны ачыкъламакъ мумкюн.

Юсуф Болат «Арзы къыз» пьесасы

1. Юсуф Болат акъкъында ролик бакъув.

2. «Арзы къыз» акъкъында саналаштырувыны сейир этюв.

3. Левха устюнде чалышув.

4. Джевабыны догъру яз:

1. Карточкаларнен чалышув (роллер боюнджа).

2. Эйкель акъкъында левханы косьтерюв (Амандус Адамсон акъкъында левха).

Къырымтатар эдебиятынынъ авдет деври акъкъында левха.

Эшреф Шемьи-заде «Алиме» поэмасы

1. «Крымская легенда» документаль фильмнен танышув.

2. «Память увековеченная в камне» адлы Алиме Абденнанова акъкъында догъмушларнынъ хатыравлары.

3. Февзи Биляловнынъ «Алиме» йырыны динълев.

4. Февзи Билялов акъкъында левханы сейир этюв.

Медений эрбаплары

К.Д. Ушинский йырларны дерснинъ файдасыны котерген бир усул оларакъ сая эди. «Сиз дикъкъат эттинъизми: сыныф болдургъанда, балалар дикъкъатсыз олалар, базылары эснемеге башлайлар, ярамазлашалар; бир де-бир тюркюни йырлатынъыз – эр кес тертипке келир, энергия гъайрыдан догъар, ве балалар эвельки киби чалышмагъа башларлар».

Ортанджы сыныфлар ичюн эдебият Программасыны бакъсакъ, 5-инджи сыныфта «Бешик йырлары», «Бозторгъай», «Сычан», «Къалайлы къазан» киби халкъ йырлары огениле. 8-инджи сыныфта халкъ йырларына багъышлангъан айры болюк бар, анда тарихий йырлардан «Порт-Артур», «Шомпол», «Урал дагъы», лирик ве мерасим йырларындан «Ай, дагълар», «Эля козьлюм» киби тюркюлернен таныш олмагъа тевсие этиле.

Айны 8-инджи сыныф ичюн азырлангъан эдебият дерслигинде муэллифлер къошма оларакъ бираз чокъча тюркюлер бердилер: «Алим» тарихий йырыны, мерасим йырларындан: «Наврез», «Агълама, келин», «Яр-яр», лирик йырлар сырасында «Ешиль япракъ арасында», «Ай ярыкъ геджесинде», «Эвлери вар сув башында», «Айшем» киби йырларнынъ сёзлери кирсетильген.

Программа боюнджа башкъа сыныфларда тюркюлер бельгиленмеди. Лякин буна бакъмадан, эльбетте, оджа халкъ йырларыны ве земаневий бестекяр ве шаирлернинъ эсерлерини талебелерге огретмеге борджлу.

Къырымтатар йырлары бизге гонъюль раатлыгъыны берелер, зевкъ ве хош дуйгъулар багъышлайлар, ана тилимизни огренмеге, санатымызны бильмеге ярдым этелер. Халкъымызнынъ эфсаневий йырджысы Сабрие Эреджепова мектепте ана тили оджасы оларакъ чалышкъанда: «Меним аман-аман эр дерсимнинъ сонъунда йыр дакъкъасы ола эди. Балаларнен берабер мектеп йырлары йырлар эдик», – деп хатырлай эди. Тюркюлер дерснинъ бир къач дакъкъасыны алсалар да, файдасы пек буюктир. Оларнынъ эмиети ольчелинмез, оджалар бу зенгинликтен файдаланмалы.

1. Сабрие Эреджепова. 11 сыныф «Йырджымыз» Диктантлар джыйынтыгъынынъ 89 с. Диктанткъа азырланув дерсинде.

2. Зарема Трасинова. Къырымтатар дерсликлерининъ иллюстрациясыны бутюнлей безеткен рессам-иллюстратор.

3. Джемиле Османова ве Зарема Алиева. Халкъымызнынъ медениетини юксеклерге котерип, миллетимизни бутюн дюньягъа таныткъан инсанлар. Раатлыкъ дакъикъаларында.

Нетидже:

Талебелерни халкъымызнынъ белли инсанларынен таныштырмакъ, олар акъкъында меракълы малюматларны тапып, дерстте къулланмакъ тарихимизни, кечмишни огретмек ве яшларны ватанпервер рухунда тербиелемек бизим, къырымтатар тили оджаларымызнынъ, мукъаддес боюн-борджудыр.

Осип келеяткъан яш несиль зенгин медениетли миллетнинъ векиллери олгъанларыны бильмек ве эдждатларынен гъурурланмакъ кереклер.

Сейтумер Эмининъ «Сен олмасанъ…» адлы шири.

Къулланылгъан эдебият:

1. Асанова Л. Н. Къырымтатар тили ве эдебияты дерслеринде видеолевхаларны къулланув. / Л. Н. Асанова. // Ана тили оджаларына. – 2013. – № 3 (11) – С. 6–7.

2. Асанова Л. Н. Къырымтатар тили ве эдебияты дерслеринде тюркюлерни къулланувы. / Л. Н. Асанова. // «İlmiy Qırım» milliy mecmua. – [электрон ресурс] – http://ilmiyqirim.blogspot.ru/2014/10/blog-post.html?m=1

3. Къырымтатарлар. Сайт о крымских татарах [электрон ресурс] – http://www.crimeantatars.club/