Къырымтатар урф – адетлери дюньясына сеяат»

Мевзу: «Къырымтатар урф – адетлери дюньясына сеяат»

Дерснинъ чешити: дерс-сеяат.

Дерснинъ тюрю: нутукъ инкишафы.

Дерснинъ макъсады: Окъутув макъсады: урф-адетлеримизнинъ миллий чизгилерини талебелерге косьтермек, оларнынъ чешитлерини бельгилемек;

талебелернинъ къырымтатар халкъ байрамлары акъкъында олгъан бильгилерни пекитмек, медениетимизге севги ашламакъ.

Инкишаф макъсады: мустакъиль, фааль чалышмагъа, фикир этмеге огретмек;

нутукъларыны, эстетик дуйгъуларыны инкишаф этмек.

Тербиевий макъсат: мераметлик, эйилик, ватанперверлик дуйгъуларыны ашламакъ; урф-адетлеримизге, ватанымызгъа ве ана тилимизге севги ашламакъ. Дерс донатылувы: мультимедиа тахтасы, презентация «Урф-адетлеримиз», Къырымнынъ харитасы, терек ресими, карточкалар, япракълар, дефтер.

Метапредмет нетиджелер:

Регулятив УУД: оджа ярдымынен дерстеки макъсадыны тайинлемек;

Мерифет УУД: дерсте берильген малюматнен къулланмакъ, беджерген ишлерининъ нетиджелерини чыкъара бильмек;

Коммуникатив УУД: озь фикирлерни агъзавий я да язма шекильде ифаде этмек, группа ичинде вазифелерни бирликте беджермек, оджа ве сыныфдашларынен эйи мунасебетте булунмакъ.

Предмет нетиджелер: окъулгъан метинлерни догъру файдаланмакъ, урф-адетлеримизнинъ миллий чизгилерини, оларнынъ чешитлерини бильмек.

Шахсий: - бильги къазанув фааллигини инкишаф этюв; огренген ве эшиткен бильгилерине ахлякъий къыймет кесмеге, огренилеяткъан малюматларгъа джанлы меракъ уятмагъа огренюв.

Иш усуллары: индивидуаль, фронталь, группаларда чалышув.

Окъутув усуллары: агъзавий, мустакъиль, амелий, диалог.

Иш шекиллери: язув, динълев, озь фикирлерини айтув, тюшюнюв, субет.

Дерснинъ этаплары:

I. Арекетлерни бельгилев.

Тешкилий къысым (селямлашув).(2 дакъкъа)

II. Мотивация. (1 дакъкъа)

III. Дерснинъ мевзу ве макъсадынен таныш этюв.( 4 дакъкъа)

IV.Таяма бильгилерни фааллештирюв.

Эв вазифесини тешкерюв. (5 дакъкъа)

V. Янъы бильгилерни ачув.

Янъы мевзуны огретюв. (10 дакъкъа)

VI. Раатлыкъ дакъкъасы.(3 дакъкъа)

VII. Лугъат иши.(4 дакъкъа)

VIII. Пекитюв.

Мустакъиль иш. (10 дакъкъа)

IX. Эв вазифеси.(2 дакъкъа)

X. Нетиджелев. Рефлексия.(2 дакъкъа)

XI. Баалав. (2 дакъкъа)

Дерснинъ кетишаты:

I. Тешкилий къысым. (Арекетлерни бельгилев).

Оджа: - Селям-алейкум, талабелер.

Шенъ чанъ къакъылды,

Дерске сизни чагъырды.

Дерсте сизлер ишлейджесиз,

Ве фикирни юрсетеджесиз.

- Дерске насыл кейф иле кельгенимизни бир-биримизге бакъып, косьтерейик.

II. Мотивация

- Бугунь мен сизлерни аджайип сеяат дерсине теклиф этем. Сиз билесинъиз ки, бизим Ватанымыз - аджайип Ешиль ададыр! Дерс боюнджа Къырым харитасынен ишлейджемиз.

- Бу мукъаддес топракъта асырлар девамында бизим баба-деделеримиз яшап кельгенлер. Къырымнынъ берекетли топрагъы, буллюр киби салкъын чокъракълары, ярашыкълы Къара денъизи бар.

Коресиз ки, тахтада терегимиз энди къыштан чыкъты, чырайы кульмей, даа ешермеген, чечекленмеген. Лякин бизим дерсимиз яхшы, файдалы кечсе, бу терек эм ешереджек, эм де гуллейджек, чырайы да куледжек. Лякин оны дерснинъ сонъунда корерик.

III. Дерснинъ мевзу ве макъсадынен таныш этюв.

Оджа: - Дерснинъ мевзусыны ве не акъкъында оладжагъыны бугунь озюнъиз бельгилейджексинъиз. - Бугунь дерсте группаларда чалышаджамыз, онынъ ичюн эки группагъа болюнейик.

- Сизге экишер конверт азырладым. Биринджи конвертлер ичинде сакълангъан арифлер ве сёзлер, экинджи конвертлер ичинде джеваплары.

- Биринджи группа сёзлерни тизип дерснинъ мевзусыны бельгилейджек. - Экинджи группа исе сёзлер тизип дерсимиз не акъкъында оладжагъыны айтаджакъ.

- Берильген арифлернен сёзлер тизинъиз, сонъ исе экинджи конвертлерни ачып джевапларыны бакъармыз:

1 группа 2 группа

АРКЪНУБ – къурбан МТАРЫТКЪАРЫ - къырымтатар ДЫЛХЕЗЫР – хыдырлез РУФ - урф

ВАЗЕНР – наврез ТЕЛИАДРЕ - адетлери

АЗОАР - ораза ЮСДЬЯНАЫН - дюньясына

РАВИДЕЗ – дервиза АЯСТЕ - сеяат

Оджа: - Машалла, энди тизильген сёзлерни тахтагъа тизийик. Мевзуны берабер окъуйыкъ.

- Дерсимиз не акъкъында оладжагъыны ким айта билир? Талебе: -Урф-адетлеримиз, байрамлар акъкъында. Наврез, Хыдырлез, Дервиза, Ораза, Къурбан байрамлары акъкъында.

Оджа: - Эльбетте, биз бугунь сизлернен къырымтатар урф – адетлери дюньясына сеяат этеджемиз.

- Бизим халкъымызда аджайип байрамлар бар. Энъ буюк байрамлары - Наврез, Хыдырлез, Ораза, Къурбан ве Дервиза байрамларыдыр. Оларнынъ арасында учь миллий ве эки дин байрамлары деп сайыла. Сизге суаль.

- Оларнынъ арасында насыл байрамлар миллий ве дин деп сайыла? Талебе: -Миллий байрамлар: Наврез, Хыдырлез ве Дервиза. Дин байрамлары исе: Ораза ве Къурбан байрамлар.

- Биз, озюмизнинъ ана тилимизни, урф-адетлеримизни огренмек, бильмек ве сакъламакъ борджлумыз. Сиз исе, достлар, бу иште ярдымджы олунъыз. Къырымтатар халкъ урф-адетлери дюньясына сеяатымыз башлайыкъ! Буюрынъыз!

IV. Эв вазифесини тешкерюв.( Таяма бильгилерни фааллештирюв).

Оджа: - Сизге эв вазифеси берильген эди. Биринджи группа талебелерине тахтада къайд этильген эр бир байрам акъкъында къыскъа малюмат азырлап кельмек.

- Экинджи группа талебелерине бу байрамларгъа багъышлангъан шиирлер тапып, эзберлемек керек эди.

V. Янъы мевзугъа кириш.

Сеяатымызны башлайыкъ. 1. Биринджи Наврез дурагъы.

Талебелер:

- Къырымтатар халкъынынъ меракълы ве зевкълы урф – адетлери, байрамлары бар. Бойле байрамлардан бири Наврез байрамыдыр.

Наврез байрамы - къырымтатарларда янъы йыл деп сайыла. Наврез фарс тилинде «янъы кунь» демектир. Адети узьре бу байрам мартнынъ 21-не къайд этиле. Бу куню куньдюзнен гедже бир ола. Къырымтатарларда Наврез байрамыны къадимий девирлерде шерефлеп башлагъанлар. Койлерде топракъ ишлери башлай.

Байрам арфесинде къадынлар эвлерини, азбарларыны джыйыштыра-яраштыралар, чешит лезетли кобете, бурмалар пиширелер. Балалар топлашып эв-эвден юрелер. «Наврез» йырыны йырлап, эв саиплерини хайырлайлар. Олар исе балаларгъа татлы емеклер, джевиз, къурулары берелер. Бу байрамны халкъ шенъ оюн-кулькю, шакъаларнен кечире. Чюнки бу гузель, къуванчлы кунеш байрамыдыр.

2. Экинджи дурагъына кельдик Хыдырлез байрамы.

- Хыдырлез байрамы майыс айнынъ биринджи афтасында къайд этиле. «Хыдырлез» сезю эки аддан асыл олгъан. Хыдыр – мусульманлыкъта шахс сайылгъан ве батаяткъан гемилердеки адамларны къуртаргъан, янгъынларны сендюрмеге ярдым эткен, адамларны тюрлю хырсызлардан ве хаинлерден къорчалагъан. Экинджи ад- Ильяс пейгъамбернинъ адыдыр. О. йылдырымгъа укюмдарлыкъ эткен, чокъракъларны, айванларны къоругъан. Олар бутюн дюньяны доланып, адалетли, мераметли, темиз гонъюлли адамларгъа ярдым эте экенлер. Тек Хыдыр дюньяны сагъ тарафтан айланса, Ильяс исе сол тарафтан. Олар йылда бир кере Хыдырлез олып келелер.

3. Учюнджи дурагъына келип еттик Ораза байрам

 - Ораза байрамы мусульманларнынъ байрамыдыр. Мусульманлар 30 кунь девамында ораза туталар. Байрамдан бир кунь огюне арфе куню ола. Бу куню къокъу чыкъарыла, къавалтылар пише. Экинджи куню исе сабадан акъайлар джамиге баралар. Байрам намазындан сонъ эр кес бири-бирини байрамнен хайырлай.

4. Сеяатымызны девам этемиз Къурбан байрам дурагъы

- Къурбан байрамы Ораза байрамындан 70 куньден сонъ къайд этиле.

Бу байрамда мусульманлар джамиге баралар, байрам намазындан сонъ къурбан чалалар ве къурбан этини фукъарелерге даркъаталар. Бу байрамда да ораза байрамдаки киби: «Байрам шерифлеринъиз мубарек олсун» - деген сёзлернен бири-бирлерини хайырлайлар.

Дервиза байрамы

- Дервиза байрамы - бу кузь байрамыдыр. Дервиза байрамы сентябрьнинъ 22-синде къайд этиле. Бу куню куньдюзнен гедже бир ола. Дервиза эки сёзден ибареттир: «дер» – къапы, «виза» – кирмек ичюн рухсет демек. Дервиза – бу янъы дюньягъа кирмек демектир.

Кузьлюк сачув ишлери екюнлене, койлюлер исе яйладан тюшкен чобанлардан озь къойларыны къабул этип алалар ве оларнен эсаплашалар. Бундан сонъ бутюн джемаат янъы чобанны сайлай я да эскисини къалдырыла. Дервиза байрамындан сонъ адети узьре тойлар мевсими башлана.

Байрам джемаатнен кечириле, эльбетте, дуа окъулып, къурбан чалына. Къызларгъа салынджакълар къурула. Къадынлар тёпеликтен элек тагъырталар. Элек насыл юварланып тюшеджегинден келеджек йылны берекетли я да берекетсиз оладжагъыны билелер.

Оджа: - Машалла, балалар. Эльбетте, бу энъ эсас байрамларымыз, урф-адетлеримиз, энъ къадимий девирлерден, несиль-несильден бизим кунюмизге къадар сакъланып кельгенлер.

- Сизлернен берабер бизде къырымтатар халкъ адетлери дюньясына сеяатында булундыкъ. Коресиз ки, пек дюльбер, аджайип адетлеримиз бар. Бу адетлерни, незакетли, сыралы олувны биз унутмамакъ, девам этмек керекмиз. Болдургъандырсыз, энди азчыкъ раатланайыкъ.

VI. Раатлыкъ дакъкъасы.

VII. Лугъат иши

Оджа: - Къайд этильген сезлеринен таныш олайыкъ, берабер окъуйыкъ.

Наврез – янъы кунь – новый день

урф-адетлер – традиции и обычаи

несиль – поколение

сеяат – путешествие

арфе - накануне

- Лугъат дефтеринъизни ачынъыз. Берильген сёзлерни язып алынъыз.

VIII. Пекитюв.

Оджа: - Дерсимизни девам этемиз. Дерсте байрамларымыз, урф-адетлеримиз акъкъында чокъ айтылды, шиирлер окъулды. Шимди исе эр бир группагъа вазифе.

- Дикъкъатнен окъунъыз ве къафие келиштиринъиз.

Дервиза байрам ----------- мусульманлар 30 кунь туталар.

Къурбан байрам --------- мартнынъ 21-не къайд этиле.

Наврез байрам ---------- сентябрьнинъ 22-синде къайд этиле.

Ораза байрам ----------- майыс айнынъ биринджи афтасында къайд этиле.

Хыдырлез байрам ----------- Ораза байрамындан сонъ 70 куньден сонъ къайд этиле.

Оджа: - Тешкерейик, насыл группа вазифени догъру беджерди.

- Бакъынъыз, балалар бу байрамларны эм Къырым ярымадасында, эм бутюн дюнья мусульман халкъы къайд эте. Сиз бизим келеджегимиз, сиз бизим ишанчымыз. Сиз бизим урф-адетлеримизни, байрамларымызны бизнен берабер девам этмек, къайд этмек, сакъламакъ керексиз.

Мустакъиль иш.

- Балалар, сизинъ къоранталарынъызда да энъ севимли байрамларынъыз бардыр. Сиз бу байрамларны эвде насыл кечиресиз? Байрам арфесинде ана-бабаларынъызгъа насыл ярдым этесинъиз? Насыл лезетли ашлар пиширесинъиз? Къайда барасынъыз? Кимни байрамнен хайырлайсынъыз? Бойле шекильде 2-3 дакъкъада озюнъизнинъ севимли байрамы акъкъында къыскъа икяе язмакъ керексинъиз.

- Дефтерлеринъизни ачып язынъыз:

Январьнинъ он секизи.

Сыныф иши.

Меним севимли байрамым.

(Талебелер икяелерни окъуйлар.)

Оджа: - Балалар, бойле аджайип куньлер акъкъында халкъымыз масаллар эфсанелер уйдургъан, йырлар йырлагъан, шаирлеримиз шиирлер токъугъанлар. Рессамджылар тувгъан Къырым табиатына, халкъымызнынъ тарихына, омюрине ве адетлерине багъышлап, бир чокъ аджайип ресимлер яраткъанлар.

IX. Эв вазифеси:

Сыныфымызда тизген икяемизни:«Меним севимли байрамым» эвде девам этмек.

X. Нетиджелев. Рефлексия Оджа: - Шимди исе терегимизге кечейик. Бу терек ешермек ичюн, гуллемек ичюн биз сизлернен берабер озь фикирлеримизни, дуйгъуларымызны ешиль япракъларгъа язып, терегимизге япыштырайыкъ.

- Тахтада язылгъан ибарелернен къулланмакъ мумкюн, лякин озь фикирлеринъизни де язмакъ мумкюн.

(Эр бир талебе окъуй ве терекке япыштыра).

- Энди терегимизнинъ чырайы кульди.

XI. Бааллав

Оджа: - Айтынъыз, балалар, биз дерсимизде насыл чалыштыкъ? Сизлерден эшитмек истейим. Биринджи группа талабелери экинджи группагъа къач баа къояр экен? Я, экинджи группа талебелери биринджи группагъа къач къояр экен, айтынъыз? Сизлер бизим урф-адетлеримизни темелли огренмеге тырышынъыз.

- Дерсимиз битти. Сагъ олунъыз. Сагълыкънен барынъыз!

- Корюшкендже.