11 сыныпқа арналған «Практикалық қазақ тілі» бағдарламасының жұмыс дәптері

9-11 орыс сыныптарына арналған «Практикалық қазақ тілі»

 бағдарламасының жұмыс дәптері

Алғы сөз

Қазақ тілінен жұмыс дәптері оқушылардың сабақ барысында алған теориялық білімдерін практикада тиімді қолданып, талдау жасай білуі үшін пайдаланылатын әдістемелік құралдардың бірі.

Ұсынылып отырған жұмыс дәптеріндегі тапсырмаларды орындау арқылы тіл білімімен қатар, коммуникативтік қызметті дамытуға тапсырмалар берілген. Әрбір оқушының дәрістегі тақырыптың мазмұнын жеңіл түсінуіне көңіл бөлінді.

Бұл материалдар оқушылардың грамматиканы толық меңгеріп, қазақша жазу дағдыларын дамытып, сөздік қорларын байытуға мол мүмкіндік береді. Оқушыларды өз бетімен жұмыс істеуге дағдыландырады.

Материалдардың әрқайсысы оқушыларды ойлануға, бұрын оқып білген грамматикалық материалдарын практика жүзінде ауызша да, жазбаша да пайдалана білулеріне негізделген.

І бөлім. Лексика

Тақырыбы: Сөздің тура және ауыспалы мағынасы

(Прямое значение и переносное значение)

Сөз мағынасы

Тура мағына	Ауыспалы мағына
Сөздің белгілі бір ұғымды білдіретін бастапқы мағынасы, яғни әрбір заттың , ұғымның өзіне ғана тән мағынасы.	Сөздің мағынасы ауысып, өзге мағынада қолданылуы. Ауыспалы мағына көбіне екінші сөзбен тіркескенде пайда болады.
Мысалы: терең көл ашық терезе адамның тілі далада күту	Мысалы: терең ой ашық мінез ана тілі қонақ күту

1.«Тапқыр болсаң, тауып көр». (Қайсысы қай мағынада?)

1. Тәтті  ұйқы, тәтті қиял, тәтті алма.

2. Ашық аспан, ашық әңгіме, ашық мінез.

3. Иненің көзі, байлықтың көзі, адамның көзі.

4. Өткір ой, өткір мінез, өткір пышақ. 

5. Алыс арман, алыс туыс, алыс жер.

2.Төмендегі кестеге тура, ауыспалы мағыналы сөздер тауып жаз.

Тура мағына	Ауыспалы мағына

Тақырыбы: Антонимдер. Омонимдер

Антонимдер — мән-мағынасы бір-біріне қарама-қарсы қолданылатын сөздер.

Антонимы — слова одной части речи, различные по звучанию и написанию, имеющие прямо противоположные лексические значения.

Мысалы (Например):

• ақ - қара : белый - черный

• жақсы - жаман : хороший - плохой

• жарық - қараңғы : светлый - темный

(МАБ және ҰБТ сұрақтарында кездесетін антоним қатары)

антоним сөздер	аудармасы
Арық-семіз
Ақылды-ақымақ
Ауру-сырқат
Бай-кедей
Биік-аласа
Жоғары-төмен
Жақсы-жаман
Жаңа-ескі
Жас-кәрі
Жылдам-ақырын
Жылы-суық (салқын)
Көп-аз
Күн-түн
Қатты-жұмсақ
Қорқақ-батыр
Қисық-түзу
Пайда-зиян
Ренжіді-қуанды
Соғыс-бейбітшілік
Солтүстік-оңтүстік
Терең-таяз
Тәтті-ащы
Оң-теріс
Үлкен-кіші
Ұзын-қысқа
Шығыс-кіріс
Шығыс-батыс

Омонимдер — шығуы жағынан да, мағына жағынан да басқа, айтылуы және жазылуы бірдей сөздер.

Омонимы — разные по значению, но одинаковые по звучанию и написанию слова, морфемы и другие единицы языка.

Мысалы (Например):

• Бет - лицо | щека | поверхность | сторона | страница | совесть

• Жүз - лицо | сто (сотня) | острие | название одного из трех объединений казахов

• Қара - чёрный | смотри (пов.) | злой (перен.) | чернь, простонародье (этн.)

Тақырыбы: Синоним сөздер

Синонимдер — тұлғалары әр түрлі, мағынасы жақын сөздер.

Синонимы — слова одной части речи, различные по звучанию и написанию, но имеющие похожее лексическое значение.

Мысалы (Например):

Отан, Атамекен, туған жер, туған ел - Родина

әдемі, әсем, көркем, сұлу - красивый

әйгілі, атақты, белгілі - известный

(МАБ және ҰБТ сұрақтарында кездесетін синоним қатары)

синоним сөздер	аудармасы
әдемі-әсем-сұлу-көркем-келбетті-ажарлы-көрікті-сымбатты
Ат-есім-ныспы
Аспан-көк-әуе
Астана-елорда
Апта-жеті күн-жұма
Ақылды-есті
Жәрдем-көмек
Қорқыныш-үрей
Бағыт-бағдар-беталыс
Баға-құн
Батыр-батыл-ержүрек
Бет-жүз-арай
Бірінші-алғашқы-тұңғыш
Жылдам-тез-шапшаң
Жуас-момын
Жоғары-биік
Көп-мол
Қайратты-күшті-батыл
Қала-шаһар
Қария-қарт-ақсақал
Қоныс-жер-мекен
Құрмет-сый
Мереке-мейрам-той
Мұғалім-ұстаз-оқытушы
Оқушы-шәкірт
Отан-туған жер –Ата-мекен, Ата-жұрт
Отбасы-жанұя
Сабырлы-салмақты
Сондықтан-сол себепті
Суық-салқын

 Тақырыбы: Тұрақты тіркестер. Мақал-мәтелдер.

Тұрақты тіркес — сөздердің орны әбден қалыптасқан және құрамындағы сөздерден мүлдем басқа мағына беретін тіркес.
Тұрақты тіркестің тқұрамындағы сөздердің орнын өзгертуге, басқа сөзбен ауырстыруға келмейді.
Мысалы :
ит өлген жер — алыс
тайға таңба басқандай — анық
Тілді үйіреді — тәтті
көз шырымын алу — ұйықтау

1.Тұрақты тіркестер    (жаттап ал)

 

Тұрақты тіркестерді жаттап ал	мағынасы	аудармасы
Қой аузынан шөп алмас
Ит өлген жер
Суық жүрек
Қоян жүрек
Қас пен көздің арасында
Бөркін аспанға лақтыру
Жүрек жұтқан
Зәре қалмау
Тойған қозыдай

Мақал-мәтелдер де тұрақталған, қалыптасқан сөздер тобы болып табылады. Мақал-мәтелдердегі сөздердің де орнын басқа сөздермен алмастыруға келмейді. Бірге айтылғанымен мақал мен мәтелдің бір-бірінен өзіндік ерекшелігі, айырмашылығы болады:

  1. Мақалдың мазмұнында істің себебі мен салдары бірге айтылып, шарты мен нәтижесі қатар беріледі. Мысалы, (Егер) ісім өнсін десең, (онда) еңбек ет. Ал мәтелде істің салдары айтылып, себебі айтылмайды. Мысалы, Сабыр түбі – сары алтын.

 

2. Мақал құрылысы жағынан көбінесе құрмалас сөйлем болып келеді. Мысалы, Еңбек етпесең, елге өкпелеме; егін екпесең, жерге өкпелеме. Ал мәтел құрылысы жағынан көбінесе жай сөйлемге құрылады. Мысалы, Көп түкірсе – көл. Басқа пәле тілден. т. б.

МАҚАЛ	МӘТЕЛ
Туған жердей жер болмас, Туған елдей ел болмас.	Саяз су сарқырап ағады.
Бірлік болмай, тірлік болмас.	Жеңілтектік жарға жығар.
Ұсталы ел озар, Ұстасыз ел тозар.	Қайтып кірер есікті қатты жаппа.

2.Берілген   мақал-мәтелдерді жаттап ал, аудармасын жаз.

Мақал- мәтелдерді жаттап ал	аудармасы
Еңбек түбі береке
Ер -елінде, гүл- жерінде
Әке балаға сыншы
Анаңа не қылсаң, алдыңа сол келер
Оқу-білім бұлағы, Білім- өнер шырағы
Ел-ердің анасы
Жер ырыстың кіндігі
Бірлік бар жерде тірлік бар
Жақсыдан үйрен, жаманнан жирен
Мектеп- кеме, білім-теңіз

3.Мақал- мәтелдерді толықтыр.

... сөз жан сүйсіндіреді. жақсы

... өрге жүзер. өнерлі

Өнерлігінің өрісі ... ұзақ

Туған үйдің түтіні ... жылы

Анаңа ... сөз айтпа. ауыр

... жолдас жолда қалдырар жаман

... би дауға алдырар. сәулетті

Дәулетті ел- ... әдепті

... елдің қыздары. жетелі

Қырмызы қызыл жібектей. жемісті

... ағаш жерге иеліп тәжім етеді.

... жігіт елге иіліп тәжім етеді.

ІІ бөлім. Фонетика

Фонетика – тіл білімінің тілдің дыбыстық жағын зерттейтін саласы.

Фонетика — раздел лингвистики, изучающий звуки речи и звуковое строение языка (слоги, звукосочетания, закономерности соединения звуков в речевую цепочку).

К предмету фонетики относится тесная связь между устной, внутренней и письменной речью. В отличие от других языковедческих дисциплин, фонетика исследует не только языковую функцию, но и материальную сторону своего объекта: работу произносительного аппарата, а также акустическую характеристику звуковых явлений и восприятие их носителями языка.

В отличие от нелингвистических дисциплин фонетика рассматривает звуковые явления как элементы языковой системы, служащие для воплощения слов и предложений в материальную звуковую форму, без чего общение невозможно. В соответствии с тем, что звуковую сторону языка можно рассматривать в акустико-артикуляторном и функционально-языковом аспектах, в фонетике различают собственно фонетику и фонологию.

Қазақ тілінде 42 әріп, 37 дыбыс бар.

В казахском языке 42 буквы и 37 звуков.

Тақырыбы: Дауысты дыбыстар (Гласные звуки в казахском языке)

Дауысты дыбыстар түрлері Виды гласных звуков Тілдің қатынасына қарай По подъему языка Жақтың қатынасына қарай По положению челюсти Еріннің қатынасына қарай По участию губ жуан твердые жіңішке мягкие ашық открытые қысаң сжатые еріндік губные езулік неогубленные а, о, ы, ұ, э, у ә, ө, і, ү, е, и а, ә, е, о, ө, э ы, и, і, у, ұ, ү о, ө, у, ұ, ү а, ә, е, э, ы, і, и Кестені ережеге сүйене отырып, толтырыңыз дауысты дыбыстар тілдің  қатысына қарай жақтың қатысына қарай еріннің  қатысына қарай А Ә Ы І Ұ Ү Е О Ө И

Тақырыбы: Дауыссыз дыбыстар (Согласные звуки в казахском языке)

Дауыссыз дыбыстар түрлері Виды согласных звуков Ұяң звонкие Үнді Сонорные Қатаң Глухие б, в, г, ғ, д, ж, з, һ й, л, м, н, ң, р, у к, қ, п, с, т, ф, х, ч, ц, ш, щ Әр сөзі дауыссыз дыбыстардан басталатын сөйлем құрап жазыңыз. Мысалы: Қыста қалың киім киеді. ______________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

 

Тақырыбы: Буын. Буынның түрлері.

Фонетика саласының бір түрі - буын. Сөз бірнеше фонетикалық бөліктерге бөлінеді. Мысалы:"А - на - ең ә - де - мі ә - уез - ді сөз"деген қанатты сөйлемде алты сөз бар. Бұл сөйлемдегі сөздер естілуі жағынан бірнеше шағын дыбыс тобына жіктеліп тұр. Әрбір фонетикалық бөлшек буын не бірнеше дыбыстан құралады.
Буын дегеніміз – сөз құрамындағы бір немесе бірнеше дыбыстардың тобынан жасалған фонетикалық бөлшек.
Буынға тән белгілер:
1. Дауысты дыбыссыз буын болмайды.
2. Дауысты дыбыстың бір өзі буын құрай алады. Дауыссыз дыбыстар буын құрай алмайды.
3. Сөздің құрамында қанша дауысты дыбыс болса, сонша буын болады.
4. Буында мағына болмайды.
5. Тіліміздегі байырғы сөздер, сондай - ақ буындар қатар келген екі дауыссыздан басталмайды.(Сқақ - Ысқақ, Сланов - Сыланов)
Буынның түрлері: Ашық буын, тұйық буын, бітеу буын.
Ашық буын деп - жалғыз дауысты дыбыстан құралған буын. Мысалы: А - та, и - не, а - ға, е - ре, о - ра, а - па т. б. Дауыссыздан басталып, дауыстыға бітеді. Мысалы: ке - ме, да - на, ба - ға, же - бе, са - ры, кө - ше - де, ме - ре - ке т. б.
Тұйық буын деп - дауыстыдан басталып, дауыссызға бітеді. Мысалы: ел, от, ер, ит, ар, ес, ұлт, ау, өрт, өс, ін, оқ, ор, ақ, іс, аш т. б.
Бітеу буын деп - дауыссыздан басталып, дауыссызға бітеді. Мысалы: серт, тон, мек - теп, төрт, сый - лық, нау - рыз, бай - лық, Бек - сұл - тан, Сұл - тан - мах - мұт т. б.

Буындар (Слоги):
1. Ашық: A, BA 
2. Тұйық: AB 
3. Бітеу: BAB, где 
A - дауысты (гласный звук) 
B - дауыссыз (согласный звук)

1.Кестені толықтырып жазыңыз.

Буын түрлері	мысалдар

2.Берілген мәтіндегі сөйлемдерді буынға бөліп, буынның қай түріне жататынын ажыратыңыз.

Әженің ақылы

Абай қарқаралыдан қайтып келген соң, күндіз-түні кітап оқыды. Оқыған кітаптарынан көп асыл бұйымдар тапты. Абай тарихи кітаптар мен Шығыстың дастан, хикаяларынан бас алмай оқыды. Кешкі шайдан соң, Абай кейбір оқып шыққан кітаптарын үй ішіне әңгімелеп айтатын. Зере Абайдың кітапқа ықыласын байқап:

• Қарағым, осының ақыл. Осы ала қағазыңнан айырылма.Басқа балаларға ұқсама,-деді.

Абай әжесінің сөзіне разы болып, күн сайын бір тамаша әңгіме айтатын болды.

Тақырыбы: Тасымал.Екпін

Жазу барысында бір жолға сыймаған сөз буын жігі арқылы екінші жолға тасымалданады. Тасымал дауыссыз дыбыстан басталып жасалады. Мысалы, қа - раторғай, қара - торғай, қаратор - ғай; күн - делікті, күнде - лікті, күнделік - ті, т. б. Санаулы сөздер дауысты дыбыстан басталып тасымалданады. Мысалы, ау - ыл, бу - ын, қи - ыр, жи - ын, т. б.

Төмендегі сөз түрлері тасымалданбайды:

1. Бір буынды сөздерді тасымалдауға болмайды: нан, көл, ор, ел, күрт, жұрт, т. б.
2. Жалғыз әріпті бірінші жолға қалдыруға немесе екінші жолға шығаруға болмайды.: ана, ата, ұлы, екі, ұя, үю, тыю, қия, т. б.
3. Қысқартылып жазылған адам есімін тегінен бөліп тасымалдауға болмайды: А. Құнанбаев, М. Әуезов, С. Торайғыров, Г. Дулатова, т. б.
4. Қысқартылып жазылған өлшем атауларын алдындағы саннан бөліп тасымалдауға болмайды: 11 - сынып, ХХІ ғасыр, 2012 жыл, 22 наурыз,
70 км, 52 кг, 120 г, т. б.
5. Бас әріптері, бас әріп пен сөздің басқы буынынан қысқарған сөздер тасымалданбайды: ҚР, БҰҰ, ҚазҰУ, ҚБТУ, т. б.
Сөз ішіндегі бір сөздің, бір буынның, бір дыбыстың көтеріңкі айтылуы екпін деп аталады. Қазақ тілінде екпін сөздің соңғы буынына түседі.

  Тасымалға мысал келтіріңіз.

	Сөз	тасымал
1	балалар	ба-лалар;  бала-лар
2
3

Тақырыбы:Үндестік заңы

Үндестік заңы – түбір мен қосымшаның және сөз аралығындағы дыбыстардың бір-біріне ықпал жасап, өзара үйлесіп, айтылуын үндестік заңы дейміз.
 Оның екі түрі бар: 1) буын үндестігі, 2) дыбыс үндестігі.
Тіліміздегі    сөздердің басым көпшілігі не біркелкі жуан, не біркелкі жіңішке айтылады.
Мысалы:
Жуан сөздер: балалар, қалалар, қызылдау.
Жіңішке сөздер: жерлерді, ініміз, күнделік.

Кесте № 4

үндестік заңы
буын үндестігі	дыбыс үндестігі	үндестік заңына бағынбайтын қосымшалар

ІІІ бөлім . Сөзжасам

 

 Тақырыбы: Түбір мен қосымша

Сөздің бастапқы мағыналы бөлшегін түбір дейді. Мысалы: жолдастық, сауыншылар, мектептердің, көрінген т. б. сөздердің түбірлері — жол, сау, мектеп, көр. Себебі бұлар қосымшасыз тұрып та белгілі бір мағынаны білдіреді: жол — із немесе сапар, сау — сүт алу, мектеп — оқитын орын, көр — көзбен байқау.
Осы түбірлерге жалғанған -дас, -тық (жолдастық деген сөзде) -ын, -шы (сауыншы деген сөзде), -тер, -діқ (мектептердің деген сөзде) -ін, -ген (көрінген деген сөзде) бөлшектері қосымша деп аталады.
Қосымша жеке тұрғанда ешбір мағына білдіре алмайды. Жоғарыдағы -дас, -тық, -ын т. б. дегендерде ешбір мән жоқ. Түбірге қосылғанда, оған бүтіндей жаңа мағына қосады, мысалы, жол — із я сапар болса, жолдас — жолға бірге шығатын адам я серік; не қосымша мән үстейді: мектеп — оқу оқитын орын болса, -тер деген қосымша сол мектептің біреу емес көп екенін ғана білдіреді. Сөйтіп, қосымша түбірсіз қолданылмайды және оның мәні тек түбір арқылы айқындалады.
Қосымша екі түрлі: жұрнақ және жалғау. Жұрнақ өзі жалғанған сөздің мағынасын езгертеді немесе жаңа мағына тудырады. Жалғау өзі жалғанған сөздің мағынасын өзгертпейді, ол сөзді басқа сөзбен байланыстырады. Жұрнақтын өзі екі түрге бөлінеді: сөз тудырушы жұрнақтар және сөз түрлендіруші жұрнақтар. Түбірдің негізгі мағынасын өзгертіп, жаңа мағына үстейтін жұрнақты сөз тудырушы жұрнақтар дейді. -ын және -шы жұрнақтары жаңа сөз тудырып тұр. Жол деген із немесе сапар мәнін беретін сөз болса, оған -дас қосылып, жолдас — серік мәніндегі адам, оған -тық қосылып, жолдастық — адамдар арасында болатын қарым-қатынас, сау деген сүт алу мәнін беретін, қимылды білдіретін сөз болса, оған -ын қосылып, саууға байланысты жаңа мағынадағы заттық ұғым, оған -шы қосылып саууды іске асыратын адам, сондай мамандықтың иесі сияқты жаңа мағыналарды беріп тұр. Осындай жұрнақтар арқылы жасалған сөздер туынды түбір немесе туынды сөз деп аталады. Сөйтіп, жол, сау деген сөздер — негізгі түбірлер де, жолдас, жолдастық, сауын, сауыншы деген сөздер — туынды түбірлер.
Бір сөзге бірнеше жұрнақ жалғана береді. Бір түбірден жасалған әр түрлі сөздер түбірлес сөздер деп аталады. Мысалы: өнім, өндіріс, өніс, өнгіш сияқты сөздердің негізгі түбірі — өн.

Берілген сөздердің  түбірі мен қосымшасын ажырат

сөз	түбір	жұрнақ	көптік	септік	тәуелдік	жіктік
бишілер	би	ші	лер
өздерімізден
адамдардың
Отанымызға

1.Мына сөздердің құрамында қанша түбір бар, бұл сөздер қалай аталады ?

Бірнеше , бір талай, ақбөкен, Ақтөс, Алатау, Сарыөзек, Ақтөбе, Ұзынбұлақ, қарлығаш, демалыс,бүгін,ешқайда,Ербол, таңғажайып,әуежай, таңертең,көзқарас.

2.Берілген түбірлерден туынды сөз жаса, сондай сөздер кездесетін мақал-мәтелді есіңе түсір.

Еңбек, жол, мақтан, ақыл, мал, ел, жыр, жел, сен, өнер, күл.

3. Мына сөздердің түбірін, жалғанып тұрған сөз тудырушы ма, сөз түрлендіруші жұрнақ па? Олардан алдымен тіркес жаса, сөйлем құра.

Мазасыздану,дәріхана,оқытушы,майлы,бұлттар, жаңбырлы, ерекшелік, сәнді, сәнқой, көтеріңкі, көгілдір, білгіш, айтқан, бармаған, жақсылық, таңбалы, суретте, қасиетті, үлкендеу, алыңқыра, келетін, келгіште, қабаған, апай, үйшік, үлкенірек

ІV бөлім. Морфология

Тақырыбы:Зат есім

Зат есім - заттың, құбылыстың атын білдіріп, кім? не? деген сұраққа жауап беретін сөз табы. Күнделікті өмірде кездесетін, әдеттегі жай нәрселерді ғана емес, табиғат пен қоғамдық өмірдегі ұшырасатын әр алуан құбылыстар мен уақиғаларды, ұғымдар мен түсініктерді де қамтиды.

Мысалы:құс, тас, су, шыны, адам, қол деген сөздермен қатар, жаңбыр, найзағай, сайлау,

1) зат есімнен зат есім тудыратын жұрнақтар:

• -шы, -ші: етік-ші, балық-шы, аң-шы т.б.

• -лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік: жақсы-лық, дос-тық, шын-дық т.б.

• -ша, -ше: бөлім-ше, кітап-ша, маңдай-ша т.б.

• -шық, -шік: ойын-шық, үй-шік т.б.

• -хана, -стан, -кеш: дәрі-хана, кітап-хана, Қазақ-стан, арба-кеш т.б.

2) етістіктен зат есім тудыратын жұрнақтар:

• -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе: бөл-ме, тоқы-ма, кес-пе т.б.

• -ым, -ім, -м: бөл-ім, біл-ім, тоқта-м т.б.

• -қы, -кі, -ғы, -гі: шап-қы, бұр-ғы, сүз-гі, ашыт-қы т.б.

• -ыс, -іс, -с: жең-іс, айт-ыс, тала-с т.б.

• -ық, -ік, -қ, -к: қаз-ық, көр-ік, сұра-қ, тіле-к т.б.

• -ыш, -іш, -ш: қуан-ыш, өкін-іш, қызған-ыш т.б.

• -уыш, -уіш: тырна-уыш, еле-уіш, түйре-уіш т.б.

  Зат есім

 

сұрақтары	Мағынасына қарай	Құрамына қарай	Тұлғасына қарай	Зат сеім жасайтын жұрнақтар	Зат есім жасайтын жұрнақтарға мысал келтір

Көптік жалғау

Көптік жалғау — жалғанған сезіне көптік мағына беретін қосымша. Көптік жалғауының дыбыс үндестігіне қарай алты варианты қолданылады: -лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер(қала-лар, мекеме-лер, ғалым-дар, езен-дер, ат-тар, шөп- тер). Көптік ұғымды білдіру үшін жалғанатын бұдан басқа екі түрлі морфологиялық форма бар. Оның бірі -ыз (-із, -з) формасы қазіргі тілімізде кене заманнан қалған сарқыншақ ретінде бірен-саран сөздерде кездеседі. Мысалы, "мен" сөзінің көпше түрі "біз"есімдігіндегі -з формасы сөздің бөлінбейтін бөлшегіне айнапған. Екіншісі жүрді-к, айтты-қ, кетті-к, жетті-к дегендегі -к, -қ формасы да ерте кездегі көптік мағынаны білдерген қосымшалар. Көптік жалғау көптік мағынаға қосымша мынандай әр алуан ұғымды білдіреді.

1. Біртекті нәрселердің жиынтығын, белгілі бір адамдар тобын (мектеп-тер, үй-лер, жас-тар);

2. Сын есім мен есімшені субстантивтендіреді (жақсы-ларды, ақылды-ларды, оқыған-дарды);

3. Сан есімге, мезгіл үстеуге жалғанып, болжалдау, шамалау, мелшерлеуді білдіреді (жасы отыз-дарда, са-ғат үш-терде, былтыр-лар);

4. Бір нәрсенің жалпыға бірдей ортақтығын, меншіктеуші адамның көптігін білдіреді (жалғыз қыз-дарың, Сапар әке-лерің, мектеп-терің). Көптік жалғау бірыңғай мүшенің соңғысына ғана жалғанады. Көптік мағына Көптік жалғауның қатысынсыз лексикасыз, морфологиясыз, синтаксистік тәсілдер арқылы берілетін сөздер де бар (түз, ұн, құрт-құмырсқа, мәдениет, феодапизм, ақыл, достық, бала-шаға, кәрі-жас, жолдас-жора, ыдыс-аяқ). Көптік ұғымның сөз тіркесінен аңғарылатын тұстары аз емес. Мысалы, онсыз да көптік ұғымды білдіретіндіктен: барлық, көптеген, қанша, әр, бірнеше, сантүрлі, санмың, біраз сөздерімен, сондай-ақ сан есіммен тіркәсіп келгенде көптік жалғауы қажет болмайды: 5 адам, барлық адам, көп адам.

Көптік жалғауларын сәйкестендір

№	зат есім	-лар	-лер	-дар	-дер	-тар	-тер
1	Бала	+
2	Мектеп
3	Қыз
4	Гүл

Септік жалғаулар

Тілімізде 7 септік жалғау бар. Олар: атау септік, ілік септік, барыс септік, табыс септік, жатыс септік, шығыс септік, көмектес септік. 
Септік жалғаулары — зат есімдердің мағыналарын түрлендіріп, оларды басқа сөздермен байланыстыратын қосымшалар. Мысалы: Абай Найманның дауына билігін айтып қойған еді. (М.Ә.) Бұл сөйлемдегі Абай деген сөзді атау септік баяндауышпен (айтып қойған еді), Найманның дегендегі ілік септік ол сөзді тәуелдік жалғаулы сөзбен (дауын) байланыстырып, дауына дегендегі барыс септік, билігін дегендегі табыс септік ол сөзді айтып қойған еді деген етістікпен байланыстырып тұр. 
Сөйтіп, септік жалғаулары сөздерді бір-бірімен байланыстыру қызметін атқарады. Қазақ тіліндегі септіктің аттары, сұраулары және жалғаулары мыналар: 
Атау – кім? не? 
Ілік – кімнің? ненің? –ның, -нің, -дың, -дің, -тың, -тің. 
Барыс – кімге? неге? қайда? –ға, -ге, -қа, -ке. 
Табыс – кімді? нені? -ны, -ні, -ды, -ді, -ты, -ті. 
Жатыс – кімде? неде? қайда? –да, -де, -та, -те. 
Шығыс – кімнен? неден? қайдан? –нан, -нен, -тан, -тен, -дан, -ден. 
Көмектес – кіммен? немен? –мен, -бен, -пен.

  Ережеге сүйене отырып, кестені толтырыңыз

Септік	Сұрақтары	Жалғаулары	Мысал
Атау			Ән
Ілік	Кімнің?ненің?	-ның,-нің
	Кімге? Неге ? ... ...., ... ...
Табыс		-ны,-ні,-ты,-ті, ды,-ді,-н
Жатыс	Кімде?Неде? Қайда?
	Кімнен? Қайдан?... ...?	-дан,-ден,-тан,-тен,...
Көмектес		-мен,-пен,-бен

Тақырыбы:Тәуелдік жалғаулар

Тәуелдік жалғау, әдетте, бір заттың басқа бір затқа тәуелді екенін білдіретін қосымша. Негізінде зат есімге тән қосымша бола тұрса да, зат есім қызметін атқаратын, демек, субстантивтенетін (заттанатын) сөздердің барлығына да жалғана береді. Мысалы: әкем, дәптерім деген сөздер зат болса, Түйенің үлкені өткелде таяқ жейді (мақал) деген сөйлемдегі үлкені сын есімі субстантивтеніп тұр. Ердің екі сөйлегені - өлгені; еменнің иілгені - сынғаны (мақал) дегендегі сөйлегені, өлгені, иілгені, сынғаны деген сөздер - зат есім орнына қолданылып тұрған есімше формалар.

Жақ-жақтың көрсеткіші ретінде қызмет ететін тәуелдік жалғау қосымшалары мыналар:

Жақ	Соңғы дыбыс
	Дауысты		Дауыссыз
	Жуан буын	Жіңішке буын	Жуан буын	Жіңішке буын
1. I жақ	-м	-м	-ым	-ім
2. II жақ	-ң	-ң	-ың	-ің
3. II жақ	-ңыз	-ңіз	-ыңыз	-іңіз
3. III жақ	-сы	-сі	-ы	-і

Бұл қосымшалар жалғанған сөздер, әдетте, өздерінен бұрын ілік септік жалғауда тұрып тіркесетін жіктеу есімдіктермен тікелей байланысты болады. Сол себептен тәуелдеулі сөздің жақ жалғаулары да жіктеу есімдіктерінің жақтарына сәйкес келіп отырады. Мысалы: менің қаламым; сенің қаламың; сіздің қаламыңыз, оның қаламы.

Сөзді тәуелдеп барып, жікте:

Жақ	Түбір	Тәуелдік жалғау	Жіктік жалғау
I жақ	бала
II жақ	бала
	бала
III жақ	бала

  Өздігінен орында тәуелдік жалғау 

	Тәуелдік жалғаулар
	дауыстыдан кейін		дауыссыздан кейін
жақ	жекеше	көпше	жекеше	көпше
І жақ
ІІ жақ
сыпайы түрі
ІІІ жақ

Тақырыбы: Жіктік жалғау

Сөздің жіктік жалғауларын қабылдауын жіктелу дейді. 
Жіктік жалғауы негізінен етістікке жалғанады. Сондай-ақ есім сөздерге де жалғана беред Бірақ жіктік жалғауы кез келген есім сөзге жалғана бермейді. Тек  адамның кім екенін қандай екенін білдіретін және кәсібін көрсететін есім сөзге жалғанады.(Мен оқушымын. сен ақылдысың, сіз үшіншісіз, мен кіммін? т.б.)
Жіктік жалғауының да үш жағы бар, бірақ үшінші жақтың арнайы қосымшасы (зат есім, сын есім, сан есім және есімдікте) жоқ. Есім сөздің жіктелуі:
Жақ Жекеше Көпше
І Мен дәрігермін, оқушымын Біз дәрігерміз, оқушымыз
ІІ Сен дәрігерсің, оқушысың. Сіз дәрігерсіз, оқушысыз Сендер дәрігерсіңдер, оқушысыңдар. Сіздер дәрігерсіздер, оқушысыздар.
III Ол дәрігер, оқушы. Олар – дәрігерлер, оқушылар.

Жіктік  жалғау

	Тәуелдік жалғаулар
	дауыстыдан кейін		дауыссыздан кейін
жақ	жекеше	көпше	жекеше	көпше
І жақ
ІІ жақ
сыпайы түрі
ІІІ жақ

Тақырыбы:Сын есім

Сын есім деп заттың сапасын, сипатын, қасиетін, көлемін, салмағын, түсін (түр-реңін), дәмін және басқа сол сияқты сыр-сипаттарын білдіретін лексика-грамматикалық сөз табын айтамыз.

Сын есімдер семантикалық мағыналары мен грамматикалық ерекшеліктеріне қарай, сапалық (негізгі) сын және қатыстық (туынды) сын деп аталатын екі салаға бөлінеді. Бұл сындардың қай-қайсысы болса да қандай? қай? (қалай?) деген сұрауларға жауап береді.

Сапалық сын есімдер

"Сапалық сын есімдер" деп мағынасы жағынан заттың әр алуан сыр-сипатын, атап айтқанда, түрі мен түсін (ақ, қара, сұр т. б.), сыры мен сапасын (жақсы, жаман, тәуір, нашар т. б.), көлемі мен аумағын (үлкен, кіші, ауыр, жеңіл т.б.), дәмі мен иісін (ащы, тәтті, күлімсі т.б.) білдіретін және заттың басқа да қасиет-белгілерін білдіретін сөздерді айтамыз.

Қатыстық сын есімдер

Қатыстық сын есімдер деп бір заттың белгісін басқа бір заттың я іс-амалдың қатысы арқылы білдіретін сөздерді атаймыз.

Осы ерекшелігіне қарай, қатысты сын есімдер тиісті жұрнақтар арқылы басқа есімдер мен етістіктерден жасалады да, заттың сыртқы түрі мен түсіне, кескіні мен келбетіне, сыры мен сынына, ішкі қасиеті мен сипатына, мекен мен мезгілге және басқа да сол сияқты белгілеріне қатысты сындық ұғымдарды білдіреді. Мысалы: Балалы үй базар, баласыз үй мазар (мақал); Өткір пышақ қол кесер (мақал); Бұл - жазғы жайлы қоныс .

Кесте № 12   Сын есім

Сұрақтары
Мағынасына қарай түрлері(мысал келтір)
Сын есімнің шырайлар атауы (жасалу жолдары және мысал келтір)
Сын есімнің сөйлемдегі қызметі

Тақырыбы: Сан есім

Сан есім - заттың санын, мөлшерін, ретін, шамасын білдіретін сөз табы. Сан есім жеке айтылғанда абстракт сандық ұғымдардың атауы болатындықтан, нақты мағыналары басқа сөздермен қарым-қатынасқа түсу кезінде, оларды сан жағынан анықтау барысында айқындалады. Сан есім өзі анықтайтын сөздің алдынан келіп, атау тұлғасында тұрады, субстантивтенгенде (заттанғанда) көптеледі, жіктеледі, тәуелденеді, септеледі. Сан есім морфол. құрамына қарай негізгі және туынды болып жіктеледі, оның дара, күрделі түрлері бар. Семантик.-морфол. тұрғыдан есептік, реттік, болжалдық, жинақтық, топтық, бөлшектік аталатын топтарға бөлінеді. Есептік Сан есім өзге Сан есім топтарының жасалуына негіз болады (мыс., бір, екі). Реттік Сан есім есептік сандарға -ыншы, -інші (бірінші, екінші), жинақтық Сан есім бірден жетіге дейінгі есептік Сан есімге -ау, -еу аффикстерінің (біреу, алтау), топтық Сан есім -дан, -ден, -тан, -тен қосымшаларының (алтыдан, жүз-жүзден) жалғануы арқылы жасалады. Болжалдық Сан есім заттардың санын дәл көрсетпей, шамамен, мөлшермен атайды (жүз шақты), бөлшектік Сан есім математикада жиі қолданылады (оннан екі бөлігі). Сан есімге ұқсас жарты, жалғыз, сыңар, қадақ, шақырым, қозы көш жер, ет асым, т.б. сөздер уақыт, салмақ өлшемдері ретінде қолданылғанымен Сан есімге жатпайды, нумеративтік сөздер болып табылады.

 

Кесте № 13   Сан есім

Сан есімнің түрлері	1.	2.	3.	4.	5.	6.
Жұрнақтары
Мысалы

Тақырыбы: Есімдік

Есім сөздердің орнына қолданылатын есімдік деп атаймыз.

Местоимение – самостоятельная часть речи, которая указывает на предметы, признаки, количество, но не называет их.

Есімдіктің түрлері (Виды местоимений): 
құрамына қарай:

• Дара (простое – один корень)

Мысалы: мен, сен, ол.

• Күрделі (сложное – несколько корней)

Мысалы: бірнеше, кейбіреу, қай-қайсысы.
тұлғасына қарай:

• Негізгі (непроизводное – нет суффикса)

Мысалы: бұл, міне.

• Туынды(производное – есть суффикс)

Мысалы: біреу, мынау, барлық.
мағынасына қарай:

• Жіктеу (личное)

Мысалы: мен, сен, сіз, ол, олар, біз.

• Сілтеу (указательное)

Мысалы: бұл, сол, мынау, осы, міне, анау.

• Сұрау (вопросительное)

Мысалы: кім? не? неше? қай? қалай? қашан?

• Өздік (возвратное)

Мысалы: өз, өзім, өзі.

• Белгісіздік (неопределенное)

Мысалы: кейбіреу, әлдеқайда, әлдеқандай, әрқалай.

• Болымсыздық (отрицательное)

Мысалы: ешкім, ешқашан, ешқайда, ешқандай.

• Жалпылау (определительное)

Мысалы: бәрі, бүкіл, барлық, бүтін, түгел.

1. Есімдіктің түрлеріне сай кестені толтырыңыз

Есімдіктің түрлері	мысалы

2.Есімдіктерге сөйлемдегі мағынасына қарай жалғау жалға.

/Біз/ ісіміз бітті.Ол енді / мен/ құтыла алмас. /Мен/ сөзіме ашуланбады./Мен/ ешқандай оқ тиген жоқ. Бибігүл / мен / салғыласып жатпады. Апам /мен/ көпке дейін жанынан шығармады./Бұл/ әрі не болғанымды білмеймін.Әбіл /ол/ қолынан жетеледі./Осы/ кейін Рахима еден жумайтын болды. Мені /өз/ көмекші етпек. Атай /бұл/ сезіп қойды. Кешке қарай /өз/ атпен барамын./Өз/ үйдің тұсына келгенде естідім./Бұл/ Шаншар атай риза болды. Мына қарауылдың /өз/ қосып аламыз.

Тақырыбы: Етістік .Тұйық етістік.

Заттың іс-әрекетін қимыл білдіріп Не істеді? Не істеп жатыр? Не істейді? сұрақтарына жауап береді.

Глагол — часть речи, которая обозначает действие и отвечает на вопросы что делать? что сделать?

Етістік түрлері (Виды глаголов): 
құрамына қарай:

• Дара (простое – один корень)

Мысалы: сөйле, жаз, әкел.

• Күрделі (сложное – несколько корней)

Мысалы: бара жатыр, сатып алды.
тұлғасына қарай:

• Негізгі (непроизводное – нет суффикса)

Мысалы: кел, бар, айт.

• Туынды (производное – есть суффикс)

Мысалы: амандас, ойнайды.

мағынасына қарай:

• Болымды (утвердительное)

Мысалы: бар, кел, жаз.

• Болымсыз (отрицательное)

Мысалы: оқымайды, айтпайды.

• Салт (непереходное)

Мысалы: тұрады, ойлайды.

• Сабақты (переходное)

Мысалы: оқыды, көремін.

Тұйық етістік (Начальная форма глагола): Түбір + У(жұрнақ).

Мысалы: бару, жазу, айту.

1.Нақыл сөзді оқып, ішіндегі тұйық етістікті көшіріп жазып, септік жалғауын жалғаңыз.

Өмір-көп салалы кітап. Сол өмірдің ішінде- арамнан сақтану, адал еңбек етіп, жақсы тұрмыс құру, үлкенге зет-құрмет, кішіге қамқорлық,ағайынға ықылас көрсету, ата-анаңа ұят келтірмеу, ешкімге қиянат жасамау керек.

(Амандық шешен)

Тақырыбы: Есімше

Есімше — етістіктерше де, есімдерше де түрленетін және солардың қызметін атқара алатын етістіктің бір түрі.

Причастие — самостоятельная часть речи, которая обозначает признак предмета по действию, объединяет в себе свойства прилагательного и глагола

Есімшенің жұрнақтары (Суффиксы причастий):

• Дағдылы: атын, етін, ушы, уші

• Мақсат: мақ/мек, бақ/бек, пақ/пек

• Өткен шақ: ған/ген, қан/кен

• Осы шақ: шы/ші

• Келер шақ: ар, ер, р, с

  Есімше

Есімшенің жасалуы (жұрнақтары, )	мысал

 

Тақырыбы: Көсемше

Негізгі қимыл, амалды білдіретін немесе оны айқындай түсіп, қосымша қимыл, амалды білдіру қызметінде жұмсалатын етістіктің түрі көсемше деп аталады.

Деепричастие — особая форма глагола, которая обозначает добавочное действие при основном действии, выраженном глаголом.

Көсемшенің жұрнақтары (Суффиксы деепричастия):

• Шарт: майынша, мейінше

• Мезгіл: ғанша/генше, қанша/кенше

• Өткен шақ: ып, іп, п

• Осы шақ: а, е, й

• Мақсатты келер шақ: ғалы/гелі, қалы/келі

 

Көсемшенің жасалуы (жұрнақтары, )	мысал

Тапқырыбы: Етістік шақтары – Времена глаголов.

• Осы шақ (настоящее время)
  - нақ (Түбір + а, е, й, ып, іп, п + жатыр/отыр/жүр/тұр) + Ж.Ж.

Мысалы: оқып жатырмын, бара жатыр.

- ауыспалы (Түбір + а, е, й) + Ж.Ж.

Мысалы: отырамын.

• Келер шақ (будущее время)
  - болжалды (Түбір + ар, ер, р) + Ж.Ж.

Мысалы: барармын.

- мақсатты (Түбір + мақ/мек, бақ/бек, пақ/пек + шы/ші) + Ж.Ж.

Мысалы: көрмекшімін.

- ауыспалы (Түбір + а, е, й) + Ж.Ж.

Мысалы: көрмекшімін.

• Өткен шақ (прошедшее время)
  - жедел (Түбір + ды/ді, ты/ті) + Ж.Ж.

Мысалы: жақсы көрдім.

- бұрынғы (Түбір + ған/ген, қан/кен, ып, іп, п) + Ж.Ж.

Мысалы: барған.

- ауыспалы (Түбір + атын, етін, йтын, йтін) + Ж.Ж.

Мысалы: келетін.

Тақырыбы: Етістік райлары – Наклонения глаголов.

1.Ашық

2.Бұйрық (повелительное)

I жақ:	Мен Түбір + айын, ейін	Біз Түбір + айық, ейік
II жақ:	Сен Түбір	Сендер Түбір + ыңдар, іңдер
	Сіз Түбір + ыңыз,іңіз	Сіздер Түбір + ыңыздар, іңіздер
III жақ:	Ол Түбір + сын, сін	Олар Түбір + сын, сін

3.Шартты (условное)

Түбір + са/се + Ж.Ж.

4 .Қалау (желательное)

ғы/гі, қы/кі + Т.Ж.

 Тақырыбы: Етістік шақтары – Времена глаголов

• Осы шақ (настоящее время)
  - нақ (Түбір + а, е, й, ып, іп, п + жатыр/отыр/жүр/тұр) + Ж.Ж.

Мысалы: оқып жатырмын, бара жатыр.

- ауыспалы (Түбір + а, е, й) + Ж.Ж.

Мысалы: отырамын.

• Келер шақ (будущее время)
  - болжалды (Түбір + ар, ер, р) + Ж.Ж.

Мысалы: барармын.

- мақсатты (Түбір + мақ/мек, бақ/бек, пақ/пек + шы/ші) + Ж.Ж.

Мысалы: көрмекшімін.

- ауыспалы (Түбір + а, е, й) + Ж.Ж.

Мысалы: көрмекшімін.

• Өткен шақ (прошедшее время)
  - жедел (Түбір + ды/ді, ты/ті) + Ж.Ж.

Мысалы: жақсы көрдім.

- бұрынғы (Түбір + ған/ген, қан/кен, ып, іп, п) + Ж.Ж.

Мысалы: барған.

- ауыспалы (Түбір + атын, етін, йтын, йтін) + Ж.Ж.

Мысалы: келетін.

Нақ осы шақтың жалаң түрі-қалып етістіктері

Жекеше	отыр	тұр	жатыр	жүр
І жақ
ІІ жақ
Сыпайы түрі
ІІІ жақ
Көпше
І жақ
ІІ жақ
Сыпайы түрі
ІІІ жақ

  Күрделі нақ осы шақта жікте: келе жатырмын

 

жақ	жекеше	көпше
І жақ
ІІ жақ
Сыпайы түрі
ІІІ жақ

  

Келер шақтың түрлері (жұрнақтары, мысал )

 

Болжалды келер шақ	Мақсатты келер шақ	Ауыспалы келер шақ

   Өткен  шақтың түрлері (жұрнақтары, мысал )

 

Жедел өткен шақ	Бұрынғы өткен шақ	Ауыспалы өткен шақ

Кесте   Етістіктің райлары

 

№	райлары	жасалу жолы	мысалы
1
2
3
4

Тақырыбы: Етіс

Етістер — етістіктен етістік тудыратын, өздерінше морфологиялық және синтаксистік сипаттары басқашалау болып келетін, бір алуан жұрнақтардың жүйесі.

Етіс жұрнақтары (Суффиксы залога):

Өздік (возвратный): ын, ін, н

ол өзі сұранды.

Ырықсыз (страдательный):  ыл, іл, л

онан жөн сұралды.

Ортақ (взаимный):  ыс, іс, с

олар бір-бірінен жөн сұрасты.

Өзгелік (побудительный):  ғыз/гіз, қыз/кіз, дыр/дір, тыр/тір

ол онан жөн сұратты.

Ережеге сүйене отырып, етіс тақырыбына төмендегі кестені толтырыңыз.

Етіс (жұрнақтары, мысал)
өздік етіс	өзгелік етіс	ырықсыз етіс	ортақ етіс

 Тақырыбы: Үстеу

Үстеу - қимылдың түрлі белгісін (мезгілін, мекенін, себебін, мақсатын, мөлшерін, амалын) білдіретін сөз табы.

Наречие – самостоятельная часть речи, которая обозначает признаки действий, признаки признаков и отвечает на вопросы как? куда? когда? где?

Үстеу түрлері: 

құрамына қарай:

• Дара (простое – один корень)

Мысалы: ертең.

• Күрделі (сложное – несколько корней)

Мысалы: бүгін, биыл, таңертең.
тұлғасына қарай:

• Негізгі (непроизводное – нет суффикса)

Мысалы: ерте.

• Туынды(производное – есть суффикс)

Мысалы: қыстай, осыншама, жемейінше.
мағынасына қарай:

• Мекен (место)

Қайда?

• Мезгіл (время)

Қашан?

• Себеп-салдар (причинно-следствие)

Неге? Не себепті? Неліктен?

• Қимыл-сын (действие)

Қалай? Қалайша?

• Мөлшер (размер)

Қанша?

• Күшейткіш (усиление)

Қалай? Қандай?

• Мақсат (цель)

Қалай? Қандай мақсатпен?

    Үстеудің мағыналық түрлері

 

№	Түрлері	Мысалы
1
2
3
4
5
6
7

 Тақырыбы: Шылау сөздер

Шылау сөздер лексикалық мағынасы жоқ, бірақ басқа сөз таптарымен тіркесіп, сол сөз таптардың мағыналарын толықтырады және айқындайды. Сөздерді, сөз тіркестерін және сөйлемдерді байланыстыратын сөз табы. Шылаулар сөйлем мүшесі бола алмайды.

Служебные слова не имеют самостоятельного лексического значения, но сочетаясь с частями речи, дополняют и уточняют их значение, обеспечивают связь слов, словосочетаний и предложений друг с другом. Служебные слова не могут быть самостоятельным членом предложения.

Атқару қызметіне байланысты шылаулар 3 топқа бөлінеді:

В зависимости от функции служебные слова делятся на 3 группы:

1.Септеуліктер (Послеслоги, являются аналогами предлогов)

2.Жалғаулықтар (Союзы)

3.Демеуліктер (Частицы)

Септеуліктер — белгілі бір септікте тұрған сөзбен ғана тіркесіп қолданылады. Сөздерді сабақтастыра (бағындыра) байланыстырады. Септеуліктер мезгіл, мақсат және себеп-салдар мағыналарын айқындап, сөзден кейін қолданылады. Зат есім, сын есім, сан есім, есімдік, кейбір етістік түрлерімен тіркесе алады.

Послеслоги применяются только со словом, находящимся в определенном падеже. Связывают слова подчинительной связью. Послелоги выражают временные, целевые, причинные значения слов и находятся после слова. Могут сочетаться с именами существительным, прилагательным, числительным, местоимением и некоторыми формами глагола.

Сочетание послеслогов с падежами:

Атау септікті меңгеретін септеуліктер	Үшін,сайын,сияқты,туралы Арқылы,бойы, бойымен шамалы, шақты, қаралы ғұрлы (ғұрлым)
Барыс септікті меңгеретін септеуліктер	Дейін (шейін) қарай, таман салым, тарта, жуық, таяу
Шығыс септікті меңгеретін септеуліктер	Гөрі,кейін соң бұрын,бетер,бері
Көмектес септікті меңгеретін септеуліктер	Қатар Бірге Қоса

Мысалы (Пример):

• университетке дейін - до университета

• жыл бойына - в течение года

• айтуы бойынша - по его рассказам

• сабақтан соң - после урока

• түстен кейін - после обеда

• сен арқылы - через тебя

• шаруашылық туралы - о хозяйстве

• сен үшін - ради тебя

• оқу үшін - для учебы

• былтырдан бері - с прошлого года

• менен бұрын - раньше меня

• әрі отыр - сядь подальше

Жалғаулықтар — сөздерді, сөз тіркестерін, сөйлемдерді байланыстырады.

Союзы служат для связи слов, словосочетаний, частей сложного предложения, а также предложений друг с другом.

Жалғаулықтар түрлері:

Ыңғайластық (соединительные)	Және Әрі Мен/бен/пен Да/де, та/те
Талғаулықты (разъяснительно-разделительные)	Әлде, біресе,бірде,не,немесе я,яки,болмаса,кейде
Қарсылықты (противительные)	Бірақ,алайда,дегенмен, Әйтпесе,әйткенмен сонда да
Себеп-салдарлық (причинно-следственные)	Себебі,өйткені сондықтан
Шарттық (условные)	Егер,онда
Ұштастырғыш (смыкающие)	Ендеше,демек,яғни

Мысалы (Пример):

Демалыс күндері – сенбі және жексенбі. - Выходные дни - суббота и воскресенье.

Ол қатал, әйткенмен әдiл адам. - Он строгий, однако справедливый человек.

Не  мен барамын, не сен бар. - Или я пойду, или ты иди.

Ол таңертең телефон соқпайды, себебі уақыты болмайды. - Он не позвонит утром, потому что у него не будет времени.

Жаңбыр көп жауды, сондықтан егін жақсы шықты. - Дождя много было, поэтому урожай был хороший.

Егер олар келмесе, онда біз өзіміз барамыз. - Если они не придут, тогда мы сами пойдём.

Демеуліктер өзгермейді, түрленбейді, тіркескен сөздеріне қосымша мағына үстейді.

Частицы не изменяются, придают словам или предложениям различные значения.

Демеуліктер түрлері:

Сұраулық (вопросительные)	Ма/ме, ба/бе, па/пе
Күшейткіш (усилительные)	Ау, ай, ақ
Нақтылық (уточняющие)	Ғой, қой
Шектік (ограничивающие)	Ғана, қана Тек
Болымсыздық (отрицательные)	Түгіл Тұрсын Тұрмақ
Болжалдық (приблизительные)	Мыс/міс Екеш

Мысалы (Пример):

Сен киноға бардың ба? - Ты ходил в кино?

Ол айтты ғой. - Он ведь сказал.

Сөзде ғана, істе жоқ. - Лишь на словах, но не на деле.

Кесте № 26   Шылаудың түрлері

 

№	Түрлері	Мысалы
1
2
3
4
5
6
7

Тақырыбы: Одағай

Одағай - сөз табы. Одағай сөздер көбінесе адам сезімінің алуан түрлі күйін білдіретін дыбыстар сияқты болып келеді. Бірақ олар жай ғана дыбыстар емес, жұртшылыққа әбден түсінікті болып, белгілі дағды бойынша сөз ретінде пайдаланатын дыбыстар. Олар жұртшылыққа әбден түсінікті болып қалыптасқандықтан, жай ғана дыбыстардың қатарынан шығып, белгілі сөзге айналған. Мысалы: Уау, жігіттер-ау, бұл қалай? (Ғ. Сланов); Па, сабаз, мал болғаныңа! (бұ да); Түу, қандай тымырсық түн (бұ да); Е, жолдас, жақсы жатып, жай тұрдыңыз ба? (С. Мұқанов) дегендердегі уау, па, түу, е деген одағайлар үйреншікті сөздерге айналып, жұрттың бәріне түсінікті болып кеткен.

Кесте № 27

                                                     

№	Түрлері	Мысалы
1
2
3
4
5
6
7

 

Тақырыбы: Оқшау сөздер (Обособленное слово)

Оқшау сөз- сөйлемнің құрамында тұрса да, басқа мүшелермен грамматикалық байланысқа түспейтін мүше. Оқшау сөздің 3 түрі бар: қаратпа сөз, қыстырма сөз, одағай сөз.

Қаратпа сөз (обращение)	Қыстырма сөз (вводное слово)	Одағай сөз (междометие)
Біреудің назарын өзіне аудару үшін қолданылатын сөз (Слово обращенное к кому-то)	Сөйлеушінің ойға қатысты көзқарасын білдіретін сөз (Слово, выражающее мнение)	Сөйлеушінің түрлі көңіл-күйін білдіретін сөз (Слово, выражающее настроние)
*Самат, ертең сынақ болады. *Ұялма, балам, жоғары шық. *Ендігі кезек сенде, қарағым.	*Меніңше, сенің айтқаның дұрыс. *Бұларды, әрине, жасау керек. * Өзі осында келген, сірә.	*Қап, оны кеше сұрау керек еді. *Қазақтың даласы, шіркін, кең байтақ қой! *Аз сабыр етсең қайтер еді, ә?
О қшау сөздердің тыныс белгісі (знаки препинания): *Оқшау сөз сөйлемнің басында келсе, одан кейін үтір қойылады. О , . *Оқшау сөз сөйлемнің ортасында келсе, оның алдынан үтір қойылады. *Оқшау сөз сөйлемнің соңында келсе, оның алдынан үтір қойылады.

V бөлім.Синтаксис

Тақырыбы: Сөйлем. Сөйлем түрлері

Сөйлем

(предложение)

Сөйлем-біршама тиянақты ойды білдіретін сөз тобы. Сөйлемнің айтылу мақсатына қарай 4 түрі бар:

1.Хабарлы сөйлем

2.Сұраулы сөйлем

3.Бұйрықты сөйлем

4. Лепті сөйлем.

Ережесі мен тыныс белгісі:

№	Түрі	Ереже	Тыныс белгісі
1	Хабарлы сөйлем	Хабарлау, баяндау, суреттеу мақсатында айтылады.	Сөйлем соңында (.) қойылады.
2	Сұраулы сөйлем	Бір нәрсе жайлы сұрап білу мақсатында айтылады.	Сөйлем соңында (?) қойылады
3	Бұйрықты сөйлем	Бұйыру, тілек-өтініш ету мақсатында айтылады.	Сөйлем соңында нүкте немесе көтеріңкі интонациямен айтылса леп белгісі (!) қойылады.
4	Лепті сөйлем	Сөйлеушінің көңіл-күйін білдіру мақсатында айтылады.	Сөйлем соңында көтеріңкі интонациямен айтылса леп белгісі (!) қойылады.

Тақырыбы: Жай сөйлем. Жай сөйлемнің түрлері.

Сөйлемнің құрылысына қарай түрлері

№	Түрі	Ереже	Тыныс белгісі
1	Жақты сөйлем	Бастауышы бар сөйлем	Мен ауылға бардым. Кітап-білім бұлағы.
2	Жақсыз сөйлем	Бастауышы мүлдем жоқ сөйлем	Менің оқығым келеді.Оны алуға болмайды.
3	Жалаң сөйлем	Тек тұрлаулы мүшеден тұратын сөйлем	Ол келді. Бала-шағасы келіп кетті.
4	Жайылма сөйлем	Тұрлаусыз мүше қатысқан сөйлем	Ол ерте келді. Жаңбыр қатты жауып тұр.
5	Толымды сөйлем	Ойға қажетті мүшелердің бәрі қатысқан сөйлем	Олар арттарына мәңгі із қалдырды.
6	Толымсыз сөйлем	Айтылуға тиісті мүшелердің бірі түсіп қалған сөйлем	-Балам, қайлан келдің? -Астанадан.
7	Атаулы сөйлем	Іс-оқиғаның ,құбылыстың атауын ғана көрсететін сөйлем	Жаз. Қайнаған күн. Егіс даласы.

Жай сөйлемге синтаксистік талдау жасау үлгісі:

Ертең балалар М.Горький атындағы орыс драма театрына барады.

(Жай, хабарлы, жақты, жайылма, толымсыз)

1. Сөйлемді жалғастыр:

Мөлдір__________, __________________бұлттар жүзеді.

Бұлттың түсі __________, ______________________ жарқырап тұр

1. Тірек сөздердің үш түріне сөйлем құра

1) Әнші 2) Биші 3) Күйші

____________________________________________________

Тақырыбы: Сөйлем мүшелері

Сөйлем мүшелері- сөйлем құрауға қатысатын, сұраққа жауап беретін және сөйлемдегі басқа сөздермен байланысатын мағыналы сөздер.

Сөйлем мүшелері тұрлаулы мүше, тұрлаусыз мүше болып екіге бөлінеді.

Тұрлаулы мүше	Тұрлаусыз мүше
Сөйлем құрауға негіз болатын мүше	Сөйлем құрай алмайтын, тек сөйлемдегі ойды толықтыратын мүше
Бастауыш	Анықтауыш
баяндауыш	Толықтаыш
	пысықтауыш

Орысша	Главные члены	Второстепенные члены
Аудармасы

Члены предложения	подлежащее	сказуемое	определение	дополнение	обстоятельство
Аудармасы
сұрақтары

Тақырыбы: Салалас құрмалас сөйлем

Салалас құрмалас сөйлемнің түрлері

Қ ұрмалас сөйлемдер 3 топқа бөлінеді:

Сложные предложения бывают 3 видов:

• Салалас (Сложносочинённое предложение)

• Сабақтас (Сложноподчинённое предложение)

• Аралас (Сложная синтаксическая конструкция)

	Салалас құрмалас сөйлемдер
1	Ыңғайлас салалас құрмалас сөйлем  да, де, та, те, және  Мұғалім сыныпқа кірді де, оқушылар тұрды.
2	Қарсылықты салалас құрмалас сөйлем  бірақ, ал, дегенмен, әйтсе  Мұғалім сыныпқа кірді, бірақ оқушылар тұрмады
3	Кезектес салалас құрмалас сөйлем  не... не, немесе, әлде, біресе... біресе  Далада біресе жаңбыр жауады, біресе қар жауады.
4	Талғаулы салалас құрмалас сөйлем  не... не, я... я  Дүкенге я мен барамын, я сен барасың.
5	Себеп-салдар салалас құрмалас сөйлем  сондықтан, себебі, өйткені  Мұғалім сыныпқа кірді, сондықтан оқушылар тұрды.
6	Түсіндірмелі салалас құрмалас сөйлем  сонша, мынау  Менің айтарым сонша, ...

1.Мына жай сөйлемдерді мезгіл бағыныңқы сабақтасқа айналдырып жазыңыздар.

1. Жанна үйге кіріп кетті.

2. Сыныптас балалар есік алдында қалды.

3. Отан сүйер ер болар.

4. Еліміздің атағы көтеріледі.

2.Ережеге сүйене отырып, төмендегі кестені толтырыңыз.

Мағынасына қарай	жұрнақтары	мысалдар
Ыңғайлас салалас
Қарсылықты салалас
Түсіндірмелі салалас
Себеп-салдар салалас
Талғаулы салалас
Кезектес салалас

 Тақырыбы: Сабақтас құрмалас сөйлемдер

1	Мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем  (-ған, -ген, -қан, -кен) + (-да, -де, -ша, -ше, -ғалы, -гелі)  Мұғалім сыныпқа кіргенде, оқушылар тұрды.
2	Шартты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем  -са, -се  Мұғалім сыныпқа кірсе, оқушылар тұрады.
3	Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем  (-са, -се) + (-да, -де, -та, -те)  Мұғалім сыныпқа кірсе де, оқушылар тұрмады
4	Мақсат бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем  -у + үшін  Балаларды үйрету үшін, Алтынсарин мектептерді ашты..
5	Себеп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем  (-ған, -ген, -қан, -кен) + (-дықтан, -діктен)  Мұғалім сыныпқа кіргендіктен, оқушылар тұрды.
6	Қимыл-сын бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем  -ып, -іп, -п; -а, -е, -й  Мұғалім сыныпқа кіріп, оқушылар тұрды.

Құрмалас сөйлемге синтаксистік талдау жасау үлгісі:

Мұғалім сыныпқа кірді, бірақ оқушылар тұрмады.

(Хабарлы, қарсылықты салалас құрмалас сөйлем

1-Жай,жақты,жайылма, толымсыз;

2-Жай,жақты, жалаң,толымсыз)

 

1.Сабақтас құрмалас сөйлемдердің жасалу жолдарын түсіндіріп, мына сөйлемдерге синтаксистік талдау жасаңыздар.

1. Шоқан қазақ, қырғыз, ноғайлы әдебиетінің жазба мұраларын жинап, олар жөнінде ғылыми талдаулар жасады.

2. Құрманғазы Динаны соғ,ы рет көргенде, оған өз домбырасын сыйлайды.

3. Шілдехана думанды болса, сәби сергек, қызықты өмір сүред.

4. Мұражайдағы еңбек құралдары, ыдыстар және әшекей бұйымдарға қарап, археологтер біздің бабаларымыздың тұрмыс-тіршілігін анықтайды.

Лексикалық тақырыптар бойынша материалдар

Қазақстан

1. Қазақстан батыс, солтүстік батыс және солтүстікте қандай елмен шектеседі? – Ресей

2. Қазақстан туының түсі – Көгілдір

3. Тудың сол жағында не бейнеленген – Ою-өрнек

4. Алматы қаласы Қазақстан Республикасының астанасы болған жылдар– 1929 - 1997 ж.

5. Республика астанасы Астана қаласына қашан көшірілді– 1997 ж.

6. Қазақстанның жер көлемі – 2700 мың шаршы шақырым

7. Атақты «Менің Қазақстаным» әнін жазған композитор – Ш.Қалдаяқов

8. Елбасының «Қазақстан - 2030» Жолдауы жарияланған жыл – 1997

9. Елтаңбадағы шаңырақтың мағынасы– Ата-баба үйі, аспан әлемі

10. «Қазақтың Швейцариясы» атанған жер – Көкшетау, «Бурабай»

11. Елтаңбаның түсі – Алтын және көгілдір түсті

12. Қазақстан тәуелсіздігі күні– 16 желтоқсан, 1991 ж

13. Қазақстан республиқасының Мемлекеттік Елтаңбасында не бейнеленген– Пырақтар

14. Қазақстанмен шектескен мемлекеттер– Ресей, Түркіменстан, Өзбекстан, Қырғызстан, Қытай

15. Мемлекеттік туымыздың түсі ненің белгісі? – Аспан

16. Мемлекеттік тудың авторы кім– Ш.Ниязбеков

17. Қазақстан Республикасының рәміздері– Елтанба, ту, әнұран

18. Желтоқсан оқиғасы болған жыл – 1986 ж.

19. Көк түс ненің белгісі– Адалдықтың, тазалықтың

20. Қазақтың ұлттық теңгесі шыққан жыл– 1993 ж.

21. Мемлекеттік Елтаңбада шаңырақ бейнесі нені білдіреді– Отанымыздың біртұтастығын

22. Елтанбаның жоғарғы жағында не бейнеленген– Жұлдыз

23. Қазақстан қандай ел – Егеменді, тәуелсіз

24. Мемлекеттік Тудың ені мен ұзындығы – Ені - 1 метр, ұзындығы – 2 метр

25. Қазіргі Қазақстан астанасы орналасқан облыстың атауы – Ақмола облысы

26. Қазақстан Елтаңбасының пішінін (форма) табыңыз – Шеңбер

27. Мемлекеттік Елтаңбада киіз үйдің қай бөлігі бейнеленген– Шаңырақ

28. Мемлекеттік тудағы қыран құс ненің белгісі– Бостандықтың

29. Қазақстанның ең алғашқы астанасы– Қызылорда

30. «Егемен» сөзінің аудармасын табыңыз -Суверенный

31. Елтанбаның төменгі жағында қандай жазу бар екенін көрсетіңіз – «Қазақстан» жазуы

32. Қазақстанның орналасқан жерін анықтаңыз – Еуразия құрығында

33. Қазақстан елінің ақшасы – Теңге

34. Қазақстанда неше облыс бар екенін көрсетіңіз – 14

35. Қазақстанның ең алғашқы астанасын белгілеңіз – Орынбор

Мерекелер

1. Көктем мерекелері – Наурыз мерекесі, Ынтымақ күні, Жеңіс күні

2. 22 қыркүйек – Қазақстан халықтарының – Тілдері күні

3. 30 тамызда өтетін мемлекеттік мереке– Конституция күні

4. Әжелерді, аналарды, апа, қарындастарды құттықтайтын халықаралық мереке– Халықаралық әйелдер күні

5. Қаңтар айының 1-ші күні қандай мереке – Жаңа жыл

6. Қазақстан тәуелсіздігі күні– 16 желтоқсан, 1991 ж

7. Наурыз мейрамы – 22 наурыз

8. Наурызда не тойланады – Жылдың басы

9. Күзде болатын мереке– Білім күні

10. «Тілашар» тойы қашан өткізіледі – Бала мектепке барғанда

11. 1 мамырда болатын мейрамның атауы– Қазақстан халықтарының бірілгі мейрамы

12. Соңғы қоңырау мерекесі өтетін ай– Мамыр

13. Баланың ең алғашқы қадам басуына байланысты дәстүр– Тұсау кесу

14. Еуропаша Жаңа жылды атаңыз – 1 қаңтар

15. Тілдер мерекесі қай айда өтетінін анықтаңыз - Қыркүйек

16. Сөйлемді толықтарыңыз.

Наурыз мейрамында әрбір үйге ... келеді деген сенім бар - Қыдыр ата

Отбасы

1. Мектепті бітіргенде оқушы қандай білім алады– Орта білім

2. Қазақ халқының ежелгі баспанасы – Киіз үй

3. Отбасы мүшелерінің атауы - Әке, шеше, ата, ана

4. Дүниеге ең қымбат адам – Ана

5. Әкеңнің шешесі сізге кім - Әже

6. Бір отбасындағы 2 ұл бала бір-біріне кім– Ағалы-інілі

7. Киіз үйдің төр жағында кімдер отырады– Қонақтар

8. Бала неше жаста мектепке барады? – 7

9. Наурыз көже неше дәмнен пісіріледі– 7

10. «Қой ауызынан шөп алмас» фразеологиялық тіркесінің антонимін – Момын

11. Шешесінің әкесі балаға кім болады– Нағашы ата

12. Жоғары оқу орнына түсетін бала– Талапкер

13. Киім тігумен айналысатын адам– Тігінші

14. Аптаның бірінші күні– Дүйсенбі

15. Киіз үй қай халықтың баспанасы болған– Қазақ

16. Сырға, белізік алқа жасайтын адам– Зергер

17. Киіз үйге қатысты сөздер– Шаңырақ, кереге

18. Досыңның мінезіне сәйкес сөз– Мейірімді

19. Баланың ең алғашқы қадам басуына байланысты дәстүр – Тұсау кесу

20. Үй ішіне қатысты сөздер– Еден, қабырға

21. Сөйлемді толықтарыңыз.

Наурыз мейрамында әрбір үйге ... келеді деген сенім бар - Қыдыр ата

Өнер

1. Қазақ музыкасын әлемге тұңғыш танытқан әнші - Ә.Қашаубаев

2. «Қазақфильм» киностудиясынан шыққан тұңғыш фильм – «Аманкелді»

3. Ә.Қастеевтің «Қарындасым» портреті қай өнер түріне жатады – Графика

4. Қазақ бейнелеу өнерінің негізін қалаушы, адам - Ә.Қастеев

5. Әбілхан Қастеев кім– Суретші

6. 1925 жылы Парижде ән шырқаған әнші - Әміре Қашаубаев

7. Алматыдағы қазақ мемлекеттік академиялық драма театры...– М.Әуезов атында

8. Қазақтың ұлттық саз өнері аспабы – Домбыра

9. Сахнада Еңлік, Қыз Жібек бейнелерін ойнаған бұлбұл әнші – Күләш Байсейітова

10. Ш.Айманов еңбек еткен саласы – Кино өнері

11. Сөйлемді толықтырыңыз. Алматыдағы мемлекеттік академиялық опера және балет театры ... атында – Абай Құнанбаев

12. Қазақ халқының ұлттық ойыны– Тоғызқұмалақ

13. Қазақ киностудиясы кімнің атында– Ш.Айманов

14. Атақты «Отырар сазы» оркестрінің бас дирижері– Нұрғиса Тілендиев

15. Қазақ театрының алғаш шымылдығын ашқан пьеса– «Еңлік-Кебек»

16. Қазақтың тұңғыш журналистері– Ешмұхан Абылайханов, Дінмұхамед Сұлтанғазин

17. Қазақтың ұлттық аспаптары – Домбыра, қобыз, жетіген

18. Қазақ халқының бұлбұлы атанған әнші– Б.Төлегенова

19. Қазақтың көне музыка мәдениетінің өкілдері – Қорқыт, Әбу Насыр әл-Фараби

20. «Қазақфильм» киностудиясы кімнің атында– Ш.Айманов

21. Қалибек Қуанышбаев кім – Актер

22. Сырға, белізік алқа жасайтын адам– Зергер

23. Республикада Ә. Қашаубаев атында жыл сайын ... өтеді - Әншідер байқауы

24. Қазақ бейнелеу өнерінің негізін қалаушы, адамды белгілеңіз - Әбілхан Қастеев

25. Қазақтын тұнғыш кинорежиссерін белгілеңіз – Ш.Айманов

26. Сөйлемді аяқтаңыз: Бейнелеу өнерінің бір түрі – Мүсін

27. Е.Г.Брусиловскийдің жазған операсын белгілеңіз – «Қыз Жібек»

28. Сөйлемді толықтырыңыз. Мақал-мәтелдер біздің халық ауыз әдебиетінің ұрпаққа қалдырған ... байлығы – Рухани

Табиғат

1. Жаз айлары – Маусым, шілде, тамыз

2. Көктемдегі табиғат өзгерістері – Қар ериді, күн жылынады, жер көгереді

3. Күзден кейін келетін жыл мезгілі – Қыс

4. Күзде күн қандай болады? – Қысқарады

5. Жыл басы, қыстың ортасы болатын ай – Қаңтар

6. Жыл мезгілі, анықтаңыз. Жаңбыр жиі жауады, құстар жылы жаққа ұшып кетеді – Күз

7. «Қансонарда бүркітші шығады аңға ...» өлеңінің авторын көрсетіңіз – Абай

8. Экологияның анықтамасы – Қоршаған ортаны зерттейтін ғылым

9. Бір айда неше апта бар– Төрт

10. Көктемде қандай өзгерістер болады – Жер көгереді

11. Аптаның бірінші күні– Дүйсенбі

12. Күзден кейін келетін жыл мезгілін көрсетіңіз - Қыс

13. Күн мен түн теңелетін ай - Наурызда

14. Сөйлемді толықтарыңыз.

Тарих

1. Қазақ хандығында ең жоғарғы билеуші – Хан

2. Қазақ халқының ежелгі баспанасы – Киіз үй

3. Республика астанасы Астана қаласына қашан көшірілді? – 1997 ж.

4. Қаз дауысты Қазыбек қай жүздің биі – Орта жүздің

5. Қазақтың батыр қыздары - Әлия, Мәншүк

6. 1925 жылы Парижде ән шырқаған әнші - Әміре Қашаубаев

7. «Жеті Жарғы» заңдар жинағын жазуға қатысқандар – Төле би, Қазыбек би

8. Елбасының «Қазақстан - 2030» Жолдауы жарияланған жыл – 1997

9. Қазыбек би қандай адам болған? – Шешен

10. Қабанбай батырдың шын аты – Ерасыл

11. Абылайханның кеңесшілері болған билер – Төле би, Әйтеке би, Қазыбек би

12. XIX ғасырдың басында «Ақмешіт бекінісі» атанған қала– Қызылорда

13. Желтоқсан оқиғасы болған жыл – 1986 ж.

14. Жәнгір ханның хан болып, тарихта қалған баласы – Тәуке

15. Алматы ... жылдан астана болды – 1929

16. Төле бидің өмір сүрген уақыты – 17-18 ғасыр

17. Рейхстагқа жеңіс туын тіккен батыр – Р.Қошқарбаев

18. И.В.Панфилов кім– Генерал

19. Астанаға дейіндегі Қазақстанның астанасы – Алматы

20. Отырар қаласының алғашқы атауы – Фараб

21. Ұлы жүздің төбе биі– Төле би

22. Орта жүздің биі– Қазыбек би

23. «Билеушілер» деген мағынаны білдіретін синонимдер– Хан, патша, сұлтан

24. XIX ғасырдың басында «Ақмешіт бекінісі» атанған қаланы анықтаңыз – Қызылорда

25. Қазақстан шығыста және оңтүстік шығыста қандай елмен шектеседі? - Қытай халық республикасы

26. Қазақстанның ең алғашқы астанасын белгілеңіз – Орынбор

27. XVIII ғасырда қазақ халқының бостандығы үшін күрескен ханды белгілеңіз – Уәлиұлы Абылайхан

Ұлы адамдар

1. Қазақ музыкасын әлемге тұңғыш танытқан әнші - Ә.Қашаубаев

2. Құрманғазының шәкірті – Дина

3. Кіші планетаға аты берілген қазақтың ғылымы – Қ.Сәтпаев

4. Шоқан Уәлихановтың шын аты– Мұхамедханафия

5. Елтаңбаның авторлары – Ж.Мәлібекұлы, Ш.Уәлиханов

6. «Музыканың ұлы кітабы» жазған ғалым - Әбу Насыр Әл Фараби

7. «Диуани лұғат-ат түрік» кітабының авторы– Махмұд Қашғари

8. Қазақ бейнелеу өнерінің негізін қалаушы, адам - Ә.Қастеев

9. Әбунасыр Әл-Фарабидің туған қаласы – Отырар

10. Әбілхан Қастеев кім– Суретші

11. Қаз дауысты Қазыбек қай жүздің биі – Орта жүздің

12. Қазақтың батыр қыздары - Әлия, Мәншүк

13. 1925 жылы Парижде ән шырқаған әнші - Әміре Қашаубаев

14. Қазақтың алғашқы академигі – Қ.Сәтпаев

15. «Қазақ» газетінің бас редакторы – Ахмет Байтұрсынов

16. Сахнада Еңлік, Қыз Жібек бейнелерін ойнаған бұлбұл әнші – Күләш Байсейітова

17. «Жеті Жарғы» заңдар жинағын жазуға қатысқандар – Төле би, Қазыбек би

18. Сидней олимпиаднасының чемпионы атанған Қазақстан спортшысы – Б.Саттарханов

19. Ғарышқа ұшқан тұңғыш қазақ азаматы – Т.Әубакіров

20. «Невада-Семей» қозғалысының президенті – О.Сүлейменов

21. «Екінші Аристотель» деп атанған ғалым- Әл-Фараби

22. Атақты «Менің Қазақстаным» әнін жазған композитор – Ш.Қалдаяқов

23. Құрманғазы Сағырбайұлы кім – Күйші

24. Елбасының «Қазақстан - 2030» Жолдауы жарияланған жыл – 1997

25. Ш.Айманов еңбек еткен саласы– Кино өнері

26. Сөйлемді толықтырыңыз. Алматыдағы мемлекеттік академиялық опера және балет театры ... атында – Абай Құнанбаев

27. Қазақ қырғыз халықтарының әдеби мұраларын зерттеген ғалым– Шоқан Уәлиханов

28. Қазақ киностудиясы кімнің атында– Ш.Айманов

29. «Тіл құрал» оқулығынығың авторы – А.Байтұрсынов

30. Қазыбек би қандай адам болған? – Шешен

31. Қабанбай батырдың шын аты – Ерасыл

32. Атақты «Отырар сазы» оркестрінің бас дирижері– Нұрғиса Тілендиев

33. Абылайханның кеңесшілері болған билер – Төле би, Әйтеке би, Қазыбек би

34. Қазақтың тұңғыш журналистері– Ешмұхан Абылайханов, Дінмұхамед Сұлтанғазин

35. Мемлекеттік тудың авторы кім– Ш.Ниязбеков

36. Қазақ халқының бұлбұлы атанған әнші– Б.Төлегенова

37. Қазақтың көне музыка мәдениетінің өкілдері – Қорқыт, Әбу Насыр әл-Фараби

38. Жәнгір ханның хан болып, тарихта қалған баласы– Тәуке

39. «АЗиЯ» зертеу кітабының авторы, белгілі қоғам қайраткері– О.Сүлейменов

40. Көк түс ненің белгісі– Адалдықтың, тазалықтың

41. Әміре Қашаубаев кім? - Әнші

42. Жасына ұшқыш болуды армадаған екі мәрте кеңес Одағының батыры – Т.Бигельдинов

43. Мұқан Төлебаев кім– Композитор

44. Шығыс қыздарынан тұңғыш рет Батыр атағын алған кім - Ә.Молдағұлова

45. Шоқан Уәлиханов кім? – Ғалым

46. Рейхстагқа жеңіс туын тіккен батыр– Р.Қошқарбаев

47. Әлемнің екі дүркін чемпионы Дәулет Тұрлыханов айналысқан спорт түрі– Күрес

48. И.В.Панфиловтің кім– Генерал

49. Қазақ фольклорын зерттеген орыс ғалым– В.Радлов

50. Жамбыл Жабаевтың өмір сүрген жылдары– 1846-1945

51. Ұлы жүздің төбе биі– Төле би

52. «Қазақфильм» киностудиясы кімнің атында– Ш.Айманов

53. Орта жүздің биі– Қазыбек би

54. Қалибек Қуанышбаев кім – Актер

55. Талғат Бигельдинов кім – Ұшқыш

56. Қазақ бейнелеу өнерінің негізін қалаушы, адамды белгілеңіз - Әбілхан Қастеев