Ағзалардың жеке дамуы - онтогенез.

Ағзаның жеке дамуы - онтогенез.

Сабақтың мақсаты:

Мақсаты: Жеке дамудың жасушалық және генетикалық механизмдерін зерттеу арқылы ағзаның жеке дамуы, қалыптасуы және оған әсер ететін факторлар туралы түсіндіре отырып, ақиқат құндылығының мәнін ашу. Онтогенездің генетикалық механизмдерін, жеке дамудағы гаметогенез кезеңдерін (сперматогенез және овогенез), жыныс жасушаларының құры лысын, ұрықтану процесінің кезеңдерін эмбриогенез реттелуінің генети калық механизмдерін және эмбриональдық дамудың негізгі кезеңдері мен ақаулықтарын меңгеру; Білімділік : оқушыларға ағзаның жеке дамуы, қалыптасуы және оған әсер ететін факторлар туралы түсінік беру. Дамытушылық: ағзаның дамуы мен қалыптасуы барысындағы құбы лыстар мен ерекшелігін аша келіп, олардың бойында ақиқат құндылығын дамыту. Тәрбиелік: сабақ барысында ақиқат құндылығының мәнін аша отырып, оқушылырды мейрімділікке, адамгершілікке, салауаттылыққа тәрбилеу.

Онтогенез- дараның жеке дамуы

Тікелей емес (түрленіп) даму

Тікелей даму: -жұмыртқада жетілy

- Жатырда жетілу

Онтогенез кезеңдері:

1. Прогенез (преэмбриональды кезең)

2. Антенатальдық туылғанға дейінгі (эмбриональдық және фетальдық) кезең

• Постнатальдық немесе туылғаннан кейінгі (репродукцияға дейінгі, репродуктивті және пострепродуктивті) кезең

1.Прогенез – онтогенездің бастамасы

Ұрықтану

1. гаметалардың жақындауы;

2. жұмыртқа жасушасының белсенділігі;

3. гаметалардың қосылуы (сингамия):

- акросомалық реакция; (ж.қаб ериді) - кортикалық реакция ;(ж.қ бөлектенеді)

Гаметогенез

2. Эмбриональдық кезең

Сатылары:

1. Бөлшектену – митоз жолмен жүреді, нәтижесін де көпжасушалы ұрық бластоцистаның пайда болуы. Бластоцис тада жасушалар маманданбаған жіктелмеген – олар бағана лық жасушалар деп аталады. Бөлшектену арқылы 6-7 рет бөлініп бластомерлер саны 64-128-ге жетеді. Бөлшектену –бір қабатты ұрық бластуланың пайда болуымен аяқталады.

Бластула –іші сұйықтыққа толтырылған көпіршік

2. Гаструла -2 немесе 3 қабатты ұрық гаструланың пайда болу құбылысы. Гастроцель - ішкі қуысы. 4 типке бөлінеді: инвагинация, эпиболия, деляминация, иммиграция.

3. Нейрула, морфогенез (гисто- және органогенез)

Бөлшектену және бластула сатысы

Бластула – көпжасушалы бірқабатты ұрық

Адам онтогенезінің кезендерге бөлінуі.

Кезендер

Сатылар

1. Ұрық пайда болғанға дейінгі кезең.

Фазалар

• Спермотогенез.
• Онтогенез

2. Дүниеге келгенге дейінгі/антенаталдық/ кезең.

Сперматозоидтардың, жұмыртқа жасушасы ның пайда болуы.

1. Ұрықтық саты /ұрықтанғаннан - 8 аптаға дейің/

а) зигота

2. Құрсақтағы бала сатысы /9-40 аптадан дүниеге келгенге дейін/

б) бөлшектену

өсу

в) бластула

г) гаструланың п.б.

д) гисто-органогенез

3. Дүниеге келген нен кейінгі/ постна тальдық / кезең

1. Балалық шақ 13-15 жасқа дейін

2. Жетілген шақ /жыныстық жетілген кезен/

а) нәрестенің дүниеге келуі

3. Кәрілік шақ.

б) емізілу бала- 11 күннен 1 жас

а) бозбала бойжеткен 17-21; 17-21 жас

б) жігіт/ бойжеткен

г) Қария 61-75 жас

в)сәби -2-3 жасқа дейін

д) егде адам 75-90 жас е)ұзақ жасаушылыр – 90 жастан г/дүние салу.

г) бөбек 4-6 жас (бүл діршін 7-11 жас/ жеткіншек 11-13 / 12-15/ жас

22-35 жас

в) орта жас -36-50 жас жігіт ағасы 51-60

Гаструляция – 2 немесе 3 қабатты ұрық

Инвагинация (ішіне қарай кіру), Эпиболия (қаптай өсу) Деляминация (қабаттану), Иммиграция (орын ауыстыру) .

Морфогенез (гисто- және органогенез)

“ Бинго” лотерия ойыны

Бинго

Прэмбриональдық

1

Сериясы

Антенатальдық кезең

Ф-11

кезең

1

2

Постнатальдық кезең

Билет № 1

1

2

4

2

4

4

5

3

3

5

7

5

3

7

8

6

7

8

6

8

6

10

9

10

9

10

9

1.Онтогенез деген не. (ағзаның жеке дамуы) 2. Метоморфоз қай сатыда жүреді (личинкалы). 3. Ұзақ уақыт жұмыртқа ішінде даму қалай аталады.(личинкасыз) 4. Ұрық пен ана ағзасының арасындағы плацентамен байланыс жасайтын тип түрі.(жатырішілік) 5. Адам онтогенезінің кезеңдерін ата.(преэмбриональдық,антенатальдық, . постнатальдық) 6. Антенатальдық онтогенез кезеңдері.

(бастапқы, ұрықтық, фетальдық) 7. Постнатальдық онтогенездің кезеңдері (12 кезен) 8. Бластула жасушалары қалай аталады ( бластомерлер) 9. Жасушаның генетикалық механизмдері

(жасушаның пролиферациясы, миграциясы, сұрыпталу, апоптоз, некроз) 10. Нейруляция (мүшелер жүйесінің қалыптасуы)

ІІ

1. Прогенез деген не(онтогенездің бастамасы)

2. Жұмыртқа жасушасы қалай аталады? (овогенез)

3.Сперматозоид жасушасы қалай аталады (сперматогенез)

4.Жыныс жасушаларының қосылып диплоидты жиынтығы бар жасуша (ұрықтану)

5.Гаметалардың қосылуынан не түзіледі (синкарион)

6.Ұрықтың кеңістік құрылымын не анықтайды(сарыуыз,жасуша полярлығы)

7.Жұмыртқа жасушасындағы ішкі сапаның әртүрлі болуы (ооплазмалық сегрегация)

8.Бластоциста қалай пайда болады (бөлшектену)

9.Бластоциста сатысындағы маманданбаған жіктелмеген сатысының атауы

(бағаналық жасуша)

10.Плюрипотентті (барлығына бастама болады)

ІІІ.

1.Потенция деген не (ұрық элементтерінің максимальды мүмкіндіктері, даму бағыттары)

2.Гаструляция деген не(2немесе 3 ұрық жапырақшаларынан тұратын көпқабатты ұрық)

3.Инвагинация (ішіне қарай ену)

4.Эпиболия (қаптай өсу)

5.Деляминация(қабаттану)

6.Иммиграция (орын ауыстыру)

7.Гистогенез (маманданған ұлпалардың аз жіктелген жасушадан пайда болуы)

8.Органогенез (мүшелердің қалыптасуы)

9.Детерминация ағза бөлімдерінің дамуындағы сапалық айырмашылық)

10 Дифференциация (арнайы жасуша мен даму барысындағы айырмашылықтардың . . пайда болуы мен өзгерісі)

Мүшелер жүйесі аттары жазылған үлестіріледі оларды өз қабаттарына орналастырады .

Эктодерма

Мезодерма

Эктодерма

Онтогенездің жасушалық механизмдерінің түрлерін жасырылған сан тылсымды шешу:(қызылмен белгіленген сандардың оқылуы орыс тілінде ) анықтамасы айтылады.

1.60-3; 40-3; 10-1; 6-2; 20-2; Ф; 2-1; 4-3; 6-1; 20-5 ; 20-2; 5-2 ;

2. 1000-1; 20-2; 8-3; 40-3; 60-1; 20-5; 20-2; 5-2 ;

3. 8-1; ұ; 40-3; 6 – 4; 70- 4; 4-1; 60-1; 6-2;

50-3;

4. 6-1; 70-4; 10-1; 60-3; 90-1; 9- 2; 9-5.

10-2; 2-1; 80-3; 40-3; 10-1; 8-5;

Биологиялық диктант”Онтогенез”

1. Ішкі сұйықтыққа толы ұрықты қорғайтын қап ----------------- деп аталады

2.--------- ----------дамыған ағза бөліктері басқамен әрекеттесіп, бағытын анықтайды.

3. Цитоплазмадағы ерекше гистондардың бірігуінен түзілетін құрылым -------------деп аталады.

4. ------------- - мүшенің мүлдем дамымауы, болмауы

5. Мүшенің нашар дамыған бастамасының болуы - --------------

6. Мүшенің толық жетілмеуі- --- ----- -----------деп аталады.

7. Мүше салмағының салыстырмалы түрде ұлғайып өсуі- --- --- --------, ал нәрестенің не құрсақтағы баланың дене салмағының аз болуы - ----- ----- ----- деп атаймыз.

8. ------------------------- нәресте денесінің ұзын болуы.

9. ------------------------------- кейбір мүшелерде өздеріне тән емес жасушалардың, ұлпалардың немесе басқа мүшенің түгелдей бір бөлігінің кездесуі.

10. --------------------- - кейбір ұлпалардың жіктелуінің бұзылуы

11. ----------------------- - мүше орнының ығысуы, яғни оның өзіне тән емес жерлерде орналасуы

12. -------------------------------- - қуыс мүше арнасының мүлдем болмауы

13. ------------------ – қуыс мүше арнасының тесігінің тарылуы.

.

Даму сатыларына тәуелді пренатальды онтогенез ақаулықтары:

ПАТИЯ

Г

Б

А

Л

М

Э

М

А

Ф

Е

Е

С

Т

Б

О

Т

Т

Р

О

О

И

О

Ғасырдан ұзақ ғұмыр

Ұрықтық кезеңге саяхат.

1.Ұрықтанған жұмыртқа жасушасы тез екіге бөлінеді, 10 сағаттан кейін тағы да митоз, болашақ адам енді 4 жасушадан тұрады. 1 жұмадан кейін жасушаның саны 100-ге жетеді, салмағы 1 грамдай ғана ұрық жатырға бекініп, дами бастайды.

2. 1-айы 1 аптада менде қағанақ пен кіндік пайда болады, 18 күнде жүрегім соға бастайды. Айдың соңында өкпе, бауыр, бүйрек, ми, көз бен құлақ пайда болады. Ұзындығым 5 мм.

3. Дамудың 2-айы. Жүйке жүйем дамуда. Миым үлкен адамның миындай қыртысты. Инфекциядан қорғайтын тимус безім жұмсақ қыртысты. Аяқ-қолым өсіп келеді. Саусақтарым қалыптаса бастады. Бойым 2-3 см. Барлық мүшелерім қалыптасып болды.

4. Дамудың 3-айы. Бойым 5-6 см. Ұрық демей, бала дейді мені. Анамның қуанышын, ренішін сезе аламын.

5. Дамудың 4-айы. Бойым 10-16 см. Салмағым 40-50 гр. Басыма алғашқы шаш шықты. Ана құрсағында еркін жүзіп жүремін. Анам аяғымның қозғалысын анық сезеді.

6. Дамудың 5-айы. Сыртқы дыбыстарын сезе бастадым. Анамның маған арнаған жылы сөздерінен масайрап қаламын, шарап немесе арақ ішсе бет аузымды тыржитып, жаратпағанымды білдіріп, аяғыммен тебе бастаймын.

7. Дамудың 6-айы. Бұл айды қозғалу айы деп атайды. 30 минутта 20-60 рет қозғаламын. Ана құрсағы маған тарлық ете бастады. Жарық дүниеге шығуға дайындалып, басымды төмен бұрдым.

8. Дамудың 7-айы. Көзімді аштым, құрсақтың іші қараңғы болсада да қабағымды қақбастан айналама қараймын. Түрлі себептермен жарық дүниеге шығу керек болса, дәрігерлердің көмегімен өмір сүруге қабілеттімін.

9. Дамудың 8-айы. Мен кішкентай адаммын. Жүрегім минутына 120-140 рет соғады. Бойым 40 см. Салмағым 1700 гр. Анамның көбірек дем алып, жиі тамақтанғанын қалаймын, күн санап жүрмін.

10. Дамудың 9-айы. Өте тез өсемін. Бойым 50-55 см ,салмағым 3000-3300 гр жетеді. Анамның тар құрсағын кеңітіп, омырауын иітіп, мен өмірге келдім.

• Өмірдің бір кездері
• Өмірдің бір кездері
• Өмірдің бір кездері
• Өмірдің бір кездері

Нәресте болып өмірге Келдің бірақ ұқпайсың Сәби деген – періште Қойнында ана ұйықтайсын

Шіркін жарқын бала кез. Ойынға бір тоймайтын. Гүл далада ерте кеш. Еркелеуді қоймайсың.

Жасөспірім кездер –ай Түнде ұйқы көрмейтін. Қап- қара әсем көздер –ай Бір көрмесең шөлдейтін.

Ғашықтың соңы – үй болу Өмірдің заңы тамаша. Жарыңды силап сүй оны Тұрмыс құр енді жаңаша

Қарттық келмей тұрмайды Денсаулыққа көңіл бөл. Жаман болсаң ол қайғы Сүйікті ата-әже бол!