Етим Эмин. Жизненный и творческий путь.

План-конспект открытого урока

по лезгинской литературе в 9 классе по теме

« Етим Эминан уьмуьр ва яратмишунар.

«Дуьньядиз».

Подготовила и провела:Шихвеледова И. А.

Тарсунин мурадар: алатай тарсара к1елайбур тикрарур;

Етим Эминан уьмуьрдикайни яратмишунрикай

малуматар гун;

к1елунин устадвал хкажун.

Тадаракар: учебник-хрестоматия,

Етим Эминан шииррин к1ват1алар, шикилар.

2019-йис

Тарсунин финиф:

1. Тарс тешкилун. (Звучит песня Назани)

• Аялар, куьне тарсуниз гьазурвал акунани? Исятда за квез са манидихъ яб акалун теклифда, куьне дикъетдалди яб це?

• Чидай мани яни квез? Ам ни лугьузва? Чалар ни кхьенвайбур я?

• Куьн фикирдали, чун къе тарсуна никай рахада?

1. Тарсунин кьил ва метлебар ачухарун.

- Къенин чи ачух тарсунин тема « Етим Эминан уьмуьр ва яратмишунар» я. И тарсуна чна к1елунин устадвал хкажда, алатай тарсарай авай чирвилер ахтармишда ва Етим Эминан уьмуьрдикайни яратмишунрикай ц1ийи малуматар гуда.

2. Ц1ийи темадин винел к1валах.

1. Ч!ехи шаирри халкьдин рикера ч!ехи чкани кьазва. Абур асирралди рикелай фидач, абурукай шиирар, манияр, риваятар теснифда. Абуракай сад тир Етим Эмин Заз, чиз, Етим Эминан твар квез сад лагьай сеферда ван къвезвач, гьавиляй за адан биография ахтармишун патал за ви фикирдиз тест гъизва. Гьар са суал келиз, дуьз жаваб жагъура, веревирд ая, за абурун бинедал алаз цийи делиларни гуда.

2. Етим Эмин гьи йисара яшамиш хьана?

(В какие годы жил Етим Эмин?)

а)1770-1820-йисара

б)1838-1884-йисара

в)1767-1812-йисара

г)1869-1937-йисара

Муаллим. 19-асирдин 2-лагьай паюна Етим Эмин хьтин ч!ехи шаир майдандиз экъеч!на. 19-асирда Лезгистанда авай гьалари ва халкьдин уьмуьрди ихьтин шаир атун фадлай т!алабзавай. Вичин уьмуьрда жезвай гьар са квалах фикирда кьаз, Эминавай вичин чалара халкьдин ацукьун-къарагъун, адан кьадар-кисмет, вичиз аквазвай вакъиаяр къалуриз ва абуруз вичин къимет гуз алакьна. Адан шиирар, адан фикирар гьакI вири дуьньядин кьадарда важиблу я. (Изучая быт народа, наблюдая развитие социальных событий, Етим Эмин пытался передать в своих стихах все увиденное и пережитое.

2. Ам гьи хуьряй тир? (С какого он села?)

а) Кьурагь (Курах).

б)Ахцегь (Ахты)

в)Ялцугъ(Ялцуг)

г) Кьасумхуьр (Касумкент)

Чlехи шаир ва камалэгьли, лезги ва Дагъустандин литературайрин XIX асирдин машгьур классик Етим Эмин (Севзиханан хва Мегьамед-Эмин) 1838-йисуз Куьре округдин Ялцугъ хуьре дидедиз хьана. Гележегдин шаирдин буба Севзихан, Цилингрин хуьряй куьч хьана, ина къази тир.

3. Етим Эминан халисан т!вар гьим тир?

(Настоящее имя Етима Эмина?)

а) Амир

б)Мегьамед-Эмин

в)Мегьамед

г)Эмин

Эмин, чьё подлинное имя Магомед-Эмин, взял себе псевдоним «Етим» – «Сирота» вовсе не потому, что, когда ему было 15 лет, умер отец, и мать, оставив на Эмина двух младших братьев и сестру, заново вышла замуж, а потому, что этим псевдонимом поэт обозначил «сиротство» своего лирического героя – добросовестного человека в этом в мире, где «люди – или волки, иль ягнята. Кто честен – жертва…». Поэт, в отличие от собратьев по перу, своим литературным именем как бы выделил социальную направленность своего творчества. (Арбен Кардаш «Величие Етима Эмина»)

4. Е. Эмина чирвилер гьи алимдивай къачуна?

(У какого ученого-просветителя обучался Етим Эмин?)

а) Алькьвадар Гьасан (Гасан Алкадари)

б) Ярагъ Мегьамед (Магомед Ярагский)

в) А. Агъаев (Ахед Агаев)

г) Мирза Али (Мирза Али Ахтынский)

Чтобы представить круг интересов Етима Эмина, достаточно назвать имена тех исторических лиц, представителей светской и духовной власти, сотрудничавших с русской властью, в кругу которых находился Етим Эмин. Это – Исмаил Яраги – шариатский судья Кюринского округа, Гасан Алкадари – историограф, просветитель, поэт, автор знаменитой книги «Асари Дагестан», содержащей ценнейшие исторические сведения о Стране гор, Казанфар Зульфукаров – помощник лингвиста-кавказоведа П.К. Услара в исследовании лезгинского языка, автор первой «Кюринской азбуки», изданной в 1871 году.

5. Буба кьейила, адал гьи къуллугъ тапшурмишна?

(Кем стал Етим Эмин после смерти отца?)

а) фекьивал (муллой)

б) къазивал (судьей)

в) чубанвал (пастухом)

г) муаллимвал (учителем)

(Буба кьейила, акьуллу, къени къилих, хъсан чирвилер авай жегьил гада халкьди къазивиле хкяна. Етим Эмин Куьре округдин са шумуд хуьруьн къази хьана. Ада вичин эхир нефесдалди и къуллугъ намуслудаказ, гьахълувилелди кьилиз акъудна.)

6. Етим Эмин гьихьтин кас тир?

(Каким человеком был Етим Эмин?)

а) Девлетдал рик алай. (Любитель богатства).

б) Ханарин, девлетлуйрин тереф хуьдай. (Сторонник и защитник богачей и властителей)

в) Гьахъ кани, намус михьи, кесибрин пад хуьдай. ( Правдивый, совестливый, защитник бедных и обделенных).

г) Къаних, такабурлу, туьнт. (Жадный, гордый, строгий).

(Етим Эмин руьгьдиз михьи, гьахъ кани, намуслу, инсандин дерди-баладикай хабар кьадай кас тир. И жигьетдай, зи гафар кьурубур тахьун паталди, за куь фикирдиз адан уьмуьрда хьайи са дуьшуьш гъизва, ам к!елайла, куьн гъаврда акьада).

-Вуч чирна хьана квез?

-Гьихьтин фикирар къвезва кьилиз? (Ам гьахъ гвай, инсанвал квай, нефс авачир инсан тирди. Адан къуллугъда ибур гзаф чарасуз къилихар я)

7. Эмина гьи чалал кхьизвай вичин эсерар?

(На каком языке писал Эмин свои произведения?)

а) урус (на русском)

б) араб (на арабском)

в) лезги (на лезгинском)

г) туьрк (;на турецком)

(Етим Эмин (1838–1884) – поэт, который одним из первых попытался адаптировать арабский алфавит к лезгинскому языку и сотворил непреходящие образцы высокой поэзии, заложил основы лезгинского стихосложения, внёс в национальную литературу твёрдые поэтические формы Востока и создал новые формы и стихотворные размеры…

Во многих своих творческих проявлениях ему было суждено быть первым, основоположником и классиком новой литературы, зарождающейся в 60–80-е годы ХIХ века, когда в Дагестане происходили глубокие изменения в жизни и сознании горцев, появлялись предпосылки прогрессивного развития общественной мысли в Дагестане.

1. Етим Эминан муьгьуьббатдин твар вуж тир?

(Как звали возлюбленную Етима Эмина?)

а) Севдуьгуьм

б) Назани

в) Туьквезбан

г) Саимат

( Гьакъикъатда, Туьквезбана Етим Эминан уьмуьрда еке чка кьунвай. Ам вуж тирта, абурун кьадар-кьисмет гьик хьанат!а килигун патал, за ваз теклифзава адан шиират ахтармишзавай алим, Фейзудин Нагъиева вуч лугьузват!а. — (очень крупный исследователь эминовского наследия что говорит по этому вопросу, послушайте, пожалуйста)

9. Агъадихъ ганвай шииррикай Етим Эминан шиирар гьибур ята, лагь.

(Из нижеприведенных назовите стихи Е. Эмина).

а) «Билбил», «Девлетлуяр, чиновникар», «Судуяр».

б)»Хуп ярашугъ я», «Билбил», «Тумакь яц».

в) «Чубарук», «Аквазвач заз», «Хандиз».

г) «Малла Иса», «Ахцегьар», «Багълара».

10. Етим Эминаз гьи хуьре гуьмбет эцигнава?

(В каком селе воздвигнут крупный памятник Е. Эмину?)

а) Кьасумхуьрел (в Касумкенте)

б)Эминхуьре (в Эминхюре)

в) Цилинграл (в Цилингах)

г) Ялцугърал (в Ялцуге)

Хъсан я, заз аквазва ваз хъсан чирвилер ава Е. Эминакай. За чиз, ви чирвилер къе мадни артух хьана.

Чlехи шаир ва камалэгьли, лезги ва Дагъустандин литературайрин XIX асирдин машгьур классик Етим Эмин (Севзиханан хва Мегьамед-Эмин) 1838-йисуз Куьре округдин Ялцугъ хуьре дидедиз хьана. Гележегдин шаирдин буба Севзихан, Цилингрин хуьряй куьч хьана, ина къази тир. Мегьамед-Эмина сифте вичин бубадивай кIел-кхьин чирна, ахпа Кьеанрин, Алкьвадрин ва Вини Ярагърин медресайра чирвилер къачуна. Адакай лезги, араб, фарс ва туьрк чlаларал савадлу, и чIаларал вичин эсерар теснифзавай зари хьана. Буба кьейила, адан къуллугъ жемятди жегьил Мегьамед-Эминал тапшурмишна.
Етим Эмин умун къилихрин, рикI ачух, чарадан дердиникай хабар кьадай инсан тир. Къазивал ийидай йисара ада датIана гьахълувилин тереф хвена. Шаирдин кагъазрай аквазвайвал, ада къунши хуьрерин къазийривайни кесиб инсанрин дердияр туькIуьрун тIалабна.
Сифте чIаларилай башламишна, Етим Эмин халкьдин арада машгьур хьана: адан гьар са шиир ( "Билбил", "Туьквезбан", "Гуьзел яр" ва мсб.) сиверай-сивериз, дафтаррай дафтарриз фена, чкlана. Гьахъсузвилери агъавалзавай дуьньяда шаир гележегдикай умуд хкатна амукьнач. Адаз зулумкарри кесибриз ийизвай гужарин эхир къведайди чизвай: "Пачагьдин кIеви зулум са къуз вичиз жеда къалум", - лагьана шаирди "1877-йисан бунтариз" шиирда.
Етим Эмина вичин эсерра хайи халкьдин жуьреба-жуьре къатарин векилрин къаматар теснифна, абурун мурад-метлеб, фикир-фагьум ва къилихар къалурна. Муьгьуьббатдикай ва дагъви дишегьлидикай лап гуьзел жавагьирар кхьена. Ам вичел чан аламаз милли шаирдиз элкъвена.
Етим Эмин 1884-йисуз яргъал чIугур залан азардик кечмиш хьана. Ам Ялцугърин сурара кучукнава.
Лезги ва Дагъустандин литературайрин классик Етим Эминан эсерар чи республикадин халкьарин ва урус чIалариз таржума авунва, абур милли мектебра, педколледжра ва университетра чирзава, композиторри музыкадал зцигнава, артистри сегьнедилай лугьузва.
Ялцугъар куьч хьанвай арандин цIийи хуьруьз 1998-йисуз "Эмин-хуьр" тlвар гана, 1999-йисуз ана шаирдиз художник-скульптор Гь.Гьейбетова яратмишнавай гуьмбет эцигна.

1. Аялри « Туькезбан» мани ягъун. ( Шаирди Агъамирзе-эфендидин медресада к1елдай вахтунда и касдин рушал ашукь хьанвай. А рушан т1вар Туькезбан тир. Ярдиз лагьанвай и шиир чаз виридалайни фад туьк1уьрайди яз жгъизва. Тарихдин рекьяй къачурт1а, ам тахминан 1860 лагьай йисуз кхьенва. Шиирда Эмина вичин яр « ширин вирт я, хуш нямет я» лугьузва.

1. Етим Эмин еке чирвилер авай кас тир. Адаз вичин девирдин инсанрин уьмуьрда кьиле физвай вакъиайриз дуьз къимет гудай алакьун авай. Муьгьуьббатдин шииррилай башламиш хьайи адан яратмишунар халкьдин социальный гьаларин дережадиз хкаж хьана.

Ам яшамиш хьайи девир халкьдивай истисимарчийрин к1валахар мад эхиз жезмачир вахт тир. Девлетлуйрини урус пачагьлугъдин векилри халкь ч1уру гьалдиз гъанвай. Гьахълувилиз рехъ гузвачир, кесибар гьисаба кьазвачир, абуруз куьмек гузвачир.

Халкьдин арада и татугайвилериз акси фикирар арадиз къвезвай.

Етим Эмина и ч1урувилер вичин эсерра гзаф хъсандиз шииратдин ч1алалди ачухарзава.

Адаз, къази тир вахтара, инсанрин арада авай вири ч1урувилер, дуьньядин, яни обществодин туьк1уьр хьун дуьзди туширди аквазвай.

Етим Эмина дуьньядин ва яшайишдин вакъиайрикай туьк1уьрнавай поэзия вилик тухвана, ам халкьдин уьмуьрдив мадни мукьва авуна. Ада лезги халкьдин еке гъам - хажалат алай ч1авуз дуьньядал адалат, инсанвал патал ван хкажна. Шаирди са шакни алачиз дуьнья, яни жемят кьве чкадал, кьве классдиз: девлетлуйризни кесибриз пай хьанвайди кьат1ана, гьахълу ксариз дуьньядикай файда авачирди къалурна.

Ада “Дуьньядиз’' шиирда лугьузва:

Фана дуьнья, вуна, гьей,

Куда шумуд фугъара.

На зи гьалар сефилна,

Рик1 ч1улавна и къара.

Къурхуни я вахъай заз,

Ят1ани за лугьуда:

Шак авач хьи, дуьнья, вун

Фитнечи я ашкара.

Шумудни сад, дуьнья, ви

Залум ава зулумиз;

Шумудни са фугъара,

Сефил ийиз, магьрумиз.

Словарь.

• Ашкара - виридаз малум, тайин чидай.

• Гъафил - гъавурдик квачир, гъавурда авачиз хьун, хабардар яз тахьун.

• Мадара - кьенят авун.

• Фугъара - язух, юхсул инсан

• Къурху - кич1е, кич1ерар гун.

Амма вужар я шумудни са зулум? Шаирди, Кьуьчхуьр Саида хьиз, абурун т1вар кьазвач, белки кьунни чарасуз туш жеди. Т1варар кьун тавурт1ани чаз чир жезва рахун никай физват1а, ачухдиз чир жезва. Анжах са кардин гьакъиндай лугьун лазим я: шаирдивай “дуьньядин” месэладиз жаваб гуз хьанач. “Дуьньядиз” шиирда Эмина хиве кьазва хьи, “кьуна хабар рахайла, дуьньядихъ са жаваб хьанач”. Ада гьатта, эхир гьик1 жедат1а чизавайди хьиз махсус шиирни туьк1уьрна - “Жаваб це, дуьнья”. Инал суал вугузва “Фана дуьнья, вавди я зун: вав буьтуьн гъам жедани?” Амма шаирдиз жаваб жагъанач. Ик1 ят1ани Етим Эмина вичин са шиирда вичин вил галай дуьньядин суьрет ч1угуна: “Нехирбанни чубан хьайила дустар, чанах, чанта санал вегьин я къастар, кьведни санал хьайила, чан я дуьньяда”.

1. Балаяр, чун XXI - лагьай асирда яшамиш жезва. Чи уьлкведа адалатлудаказ яшамиш хьун четин хьанва, вучиз лагьайт1а капитализмдин шарт1ари, къайдайри ва къанунри жуван зегьметдал фу незвай инсанар к1еве твазва.

Ят1ани, балаяр, куьн руьгьдай садрани аватмир. Хъсандиз к1ела. Диде-бубадин кефи хамир. Халис инсан хьун патал дат1ана женг ч1угу. Муаллимрин кефи хамир. Абур куь вафалу дустар я!

Муаллимриз ая гьуьрмет, зегьмет ч1угу, чан балаяр.

Чирвилер мягькемарун патал суалар:

1. И эсерди квез гьихьтин таъсир авуна?

2. Етим Эмина суьгьбетзавай дуьнья гьихьтинди я? Лазим тир цlapap вакуплетар ишлемишиз жавабар це.

3. Етим Эмин яшамиш хьайи девир чи девирдив гекъиг.

Гьарда жуван фикирар куьрелди тетрадра кхьихь ва я тарсуна лагь.

1. Дуьньядиз шиир хуралай чира.

2. Етим Эминан “Яру ц1ару гуьллуь чит ” алава яз к1ела.

1. Муаллимди «Эмина, вич рекьидайла, лагьай ч1ал» к1елун.

И дуьнья са фана багъ я,

Куьне квез гьуьрмет ая тIун.

Гваз фидайди вад юкI агъ я,

ШейтIандиз лянет ая -тIун.

Гьарам немир куьне квез чиз –

Халкь авуна вири рекьиз.

Чун халкь авур чи халикьдиз

Шукур гъиз минет ая-тIун.

Шукур хьуй, я сад Аллагь, ваз,

ГьикI фида чун гунагьар гваз

Кьийилани, яраб и чаз

Вунани рягьмет ая-тIун.

Гьахъ я, чун рекьида вири,

Амукьдач гьич са кас гъейри.

Нече шумуд ажуз-дири...

Са касдиз мугьлет ая-тIун.

А Эмина лагьай гафар

Дуьнья акваз, рикI хьана дар.

Я сад Аллагь, чи пайгъамбар

Рази жер гьуьрмет ая-тIун.

1. Тарсунин нетижа кьун.

- И тарсуна чун гьи шаирдикай рахана?

- Квез Етим Эминакай ц1ийи вуч чир хьана?

1. К1валин к1валах гун. Биография суьгьбетиз, са шиир хуралай чириз.