Fotosintez hadysasy netijesinde ýaprakda kömurturşy gazyndan, suwdan organiki maddalaryň emele gelmegi we erkin kislorodyň bölünip çykmagy

Fotosintez hadysasy netijesinde ýaprakda kömurturşy gazyndan, suwdan organiki maddalaryň emele gelmegi we erkin kislorodyň bölünip çykmagy

Öý işini soramak

• Fotosintez näme we onuň nähili ähmiýeti bar?

• Ýaprakda krahmalyň emele gelmegi üçin nähili şert gerek?

• Ýagtylykda ösümligiň haýsy synasynda krabmal emele gelýär?

• Ýagty ýerde ösen ýaprakda krahmalyň emele gelýändigini nähili bilmek bolýar?

• Oba hojalyk ekinlerinden ýokary hasyl almak üçin olary nähili usulda ekmeli?
• Fotosinteziň tebigatdaky ähmiýeti?

• Fotosinteziň janly organizmler üçin ähmiýeti?

Geçilen temany jemlemek

Ýapraklaryň ýagtylykda kömürturşy gazyny sorup alşy hem-de kislorody böliip çykaryşy

• Ýaşyl ýapraklarda krahmalyň diňe ýagtylykda emele gelýändigini, siz eýýäm bilýärsiňiz. Krahmal emele gelen wagtynda ösümligiň ýaprakary kömürturşy gazyny sorup alýar hem-de kislorody bölüp çykarýar.

• Iki sany çüýşe gaby alalyň. Olarda otag ösümliginin ýaprakly şahajygyny ýerleşdireliň. Soňra çüýşe gaplaryň içini howa bilen dolduralyň. Gaplarda kömürturşy gazynyň bardygyný bilmek üçin, olaryň içine ýanyp duran otlyçöpi elteliň. Eger olarda kömürturşy gazy bar bolsa, onda otlyçöp söner. Soňra gaplaryň agzyny gapak bilen pugta ýapyp, olaryň birini ýagty ýerde, beýlekisini bolsa garaňky ýerde goýalyň.

Birnäçe şagat geçenden soň gaplaryň içiniň howasyny otluçöp eltip barlap göreliň. Şonda ýagty ýerde goýlan gapda otluçöpüň ýanmagyny dowam etdirýändigini, garaňky ýerde goýlan gapda bolsa onuň sönýändigini görmek bolýar. Diýmek, ýaşyl ýapraklar diňe ýagtylykda kömürturşy gazyny siňdirip, kislorody bölüp çykarýar.

• Ösümligiň ýagtylykda kömürturşy gazyny siňdirip, kislorody bölüp çykarýandygyny ýene bir tejribe bilen subut etmek bolar. Onuň üçin otjumak ösümliklerden birini, meselem, tozgany alalyň. Onuň bimäçe ýaprakly şahajygyny kesip alyp, içi suwly çüýşe gabyň içinde ýerleşdireliň. Gapdaky suwda kömürturşy gazyny köpeltmek üçin, oňa turbajyk arkaly howa goýbereliň. Soňra tozganyň üstüne çüýşe guýguç düňdereliň. Guýgujyň ujuna bolsa içi suwly çüýşe turbajygyny geýdireliň. Şondan soň gaby şol durşuna ýagty ýerde goýalyň. Biraz wagtdan soň tozganyň şahajyklaryndan gaz düwmejikleri çykyp başlaýar . Şol gaz düwmejikleri turbajygyň içine ýygnanyp, suwy aşak basýar. Turbajyk gazdan mazaly dolandan soň, onuň agzyny pugta ýapyp, gapdaky suwdan çykaralyň. Indi turbajykda ýygnanan gazyň nähili gazdygyny bilmek üçin onuň agzyny açyp, içine otluçöp elteliň. Şonda otluçöp derrew ýanmaga başlar. Bu bolsa turbajygyň içine ýygnanan gazyň kislorotdygyny subut edýär.

• Yokardaky tejribeler ýaşyl ösümlikleriň ýagtylykda howanyň kömürturşy gazyny özüne kabul edip, kislorody bölüp çykarýandygyny görkezýär.
• Kömürturşy gazy ýapragyň öýjüklerindäki hloroplastlarynyň içinde suw bilen birleşýär.

• Kömürturşy gazynyň suw bilen birleşmegi netijesinde ilki bilen şeker (glýukoza), soňra krahmal emele gelýär. Tozganyň ýagtylykda saklanýan ýapragyna mikroskop astynda seredilende, onuň ýapragynyň ýaşyl öýjüklerindäki hloroplastlarynyň içinde krahmaly görmek bolýar.
• Diýmek, krahmal hloroplastlarynda emele gelýän eken.

• Ösümlikleriň öýjüklerinde şeker hem-de krahmaldan başga, belok maddalary-da emele gelýär. Belogyň emele gelmegi üçin diňe bir kömürturşy gazy bilen suw ýeterlik däldir. Olardan başga dürli mineral duzlar hem gerekdir. Ýagtylygyň täsir etmegi bilen ýapraklarda kömürturşy gazyndan, suwdan hem-de mineral duzlardan her dürli organiki maddalar emele gelýär.
• Bu organiki maddalar ösümligiň durkunyň gurulmagyna hem-de onuň öýjükleriniň köpelmegine sarp edilýär. Ondan başga-da, organiki maddalar ösümligiň tohumynda, miwesinde we beýleki synalarynda ätiýaçlyk iýmit hökmünde toplanýar.
• Ösümlik özünde köp organiki maddalary emele getirmek üçin, elmydama ýeterlik mukdarda ýagtylygy, suwy, mineral duzlary hem-de kömürturşy gazyny talap edip durýar. Medeni ösümliklere şunuň ýaly şertler döredilse, olardan gyş paslynda hem ýokary hasyl almak bolýar.

Geçilen temany berkitmek

• Fotosintez näme we onuň nähili ähmiýeti bar?

• Ýaprakda krahmalyň emele gelmegi üçin nähili şert gerek?

• Ýagtylykda ösümligiň haýsy synasynda krabmal emele gelýär?

• Ýagty ýerde ösen ýaprakda krahmalyň emele gelýändigini nähili bilmek bolýar?

• Oba hojalyk ekinlerinden ýokary hasyl almak üçin olary nähili usulda ekmeli?
• Fotosinteziň tebigatdaky ähmiýeti?

• Fotosinteziň janly organizmler üçin ähmiýeti?

Geçilen temany berkitmek

• Ösümlik ýagtylykda howadan iýmitlenende haýsy gazy bölüp çykarýar?
• Krahmal ýapragyň haýsy öýjüklerinde we nähili maddalardan emele gelýär?
• Tozganyň suwdan kömürturşy gazyny sorup alşyny nähili bilmeli?
• Ýaprakda emele gelen organiki maddalar nämä sarp edilýär we ösümligiň haýsy synalarynda ätiýaçlyk iýmit bolup toplanýar?

?

Öý işini tabşyrmak

• &41 Sahypa: 117-119
• Sahypa 119 daky ýumuşlary ýerine ýetirmeli