Кара соьзли шыгармадынъ интерпретациясы. Ф.А.Абдулжалилов "Куьшлилердинъ аьели"

Муталимова Р.А.,

МКОУ «Червленно-бурунская СОШ им.З.М.Акмурзаева»

Кара соьзли шыгармадынъ интерпретациясы.

Ф.А.Абдулжалилов «Куьшлилердинъ аьели».

Тувган тил. 6 класс.

Кетти оьмир - савлай оьмир.

Шаьйде сеси соьнди ме?

Кара соьзи-оьткир соьзи

Татувлыгын йойды ма ?

Заманында от шыгарган –

Шаьйде сеси эш соьнмес.

Кара соьзи кан кайнаткан-

Эш бир заман мутылмас.

Алып китап , кызыксына

Асыл соьзге замандас.

Халкына язган аьр сыдыра

Оьмир бойы ол-мырас.

Тешкерип айткан аьр

бир соьзи –

Сув ярмастай сары тас.

Шегилип салган аьр бир ойы-

Дав ярмастай ол-сынтас 1,с.1

Фазиль Апас улы Абдулжалилов(1913-1974) ногай совет адабиатынынъ негизин салувшысы, ногай адабиатынынъ классиги.

Онынъ кара соьзли шыгармаларынынъ аьлемет тили бизди дайым оьзине бойсындырады. Оларды окып шыксанъ, акыллыкты коьрип, кенъесуьвди сезип, ярасык табиат суьвретлерине сукланып, шынты саьниетли усталыкты коьрип, муьсиревли болып каласынъ.

Оьсип оьрленип бараятырган язувшыдынъ йолын Уьйкен Аталык кавга бувады. Ол бириншилердинъ ишинде оьз эрки мен согыска кетеди. Тек 1945 йылдынъ сонъында бизим уьйкен язувшымыз яна калемин колга алмага амал болады. Ол янъы куьш пен, янъы ойлар ман ногай адабиатына кайтады.

Ф.А.Абдулжалиловтынъ яратувшылыгы кавгадан сонъгы йылларда боьтен де оьрленеди эм 1950-ншы йылда шыккан «Куьшлилердинъ аьели» деген хикае бизим адабиат яшавында биринши болады. Автор бу хикаесинде Аталык согыстынъ темасын коьтереди онда ногай халктынъ коьрсеткен баьтирликлерин коьрсетеди. Онда автордынъ кайдай бек уьйкен усталыгын, тилге шебер экенин, келбетлерди соьйтип бир ашык коьрсетип билуьвин коьремиз.

Ф.Абдулжалиловтынъ Уьйкен Аталык согыстан сонъгы йыллардагы яратувшылык сапатын А.И.-М.Сикалиев булай береди: «Совет власти куралганлы бери ногай язувшыларынынъ язып шыгарган баягы 60 кара соьзли китапларынынъ йырмага ювыгын Ф.Абдулжалилов язган. Адабиатымыздагы 25 хикаединъ онавын ол язган. Адабиатымыздынъ доьрт романнынъ экевин ол язган. Соьле бизим халктынъ туьбиннен алып эки айырыш болып биткен проза терегимиздинъ эки юван бутагынынъ бириси – Ф.А.Абдулжалиловтынъ прозасы», -дейди .2, с.2

Кавгадан сонъгы йыллардагы ногай адабиаты тема эм асар бойынша бек кенъееди эм туьрленеди. Сосы шыгармаларда Аталык согыстынъ тарыйх маьнесин шешип, баьтир совет халкы фашистлерди оьз ериннен калай кувганларын язганлар, сол йыллардагы туьрли миллетлердинъ тил эм куьш бирлигин коьрсетпеге шалысканлар.

Кавгадан сонъгы йыллардагы адабиатта энъ маьнели орнынды Фазиль Апас улынынъ хикаеси «Куьшлилердинъ аьели» тутады.

Хикаединъ сюжети бек кыйын да тувыл. Кавга йыллардынъ бир куьнинде, согыс куьнлерде, ондай куьнлер коьп болганга себеп, (мундагы оьзгерислер ногай авылда эм онынъ болган) душпанлар совет самолетын янып соьндиредилер. Энди совет летчиги парашют пен явдынъ ерине туьседи.

«Куьшлилердинъ аьели»хикаединъ бас келбети карт Батал. Автор бир неше соьз бен бизди оны ман таныстырады эм эс эттиреди. «Бу тенъиз туьбиндей терен, Карлытавдай эртеги карт, не затлар акында ойланады экен». - Оннан сонъ окыймыз: «Совет летчигин немецлердинъ обыргусы согып туьсиргенин картка кишкей йиени Харун келип айтканда, карт бек кайгырды, сав экенин билгенде немецлерден де коркпаганлай, оны куткармага аьзир экенин, онынъ тавысыннан, коьзлериннен билмеге болаяк эди. «Карт Батал летчикти данъыл уьйинде тавып ,ога ярдамга келгенин айтканда, летчик бир аз оларга сенмейтаганын анълатканда, карттынъ бек хаьтери калады. «Мен де советский аьдеммен, - деди карт колларын коькирегине салып.- Солай болатаган болса, бизим янымыз, канымыз бир эм мен сонынъ уьшин мунда келгенмен. «Карт, ногай аксакалы орыс ясты оьзининъ увылындай коьрип, ярдамга алгасады. Мине сосы затта биз совет халкынынъ куьшин, аллалыгын, йигитлигин, бир де душпанга енъилмеслигин сеземиз. Карт Батал орыс летчигин ,оьзининъ улындай этип, саклайды эм онынъ юзинде летчикти ясыратаганын эш биревге де билдирмей яшайды: летчик карт Баталдынъ уьйине киргеннен сонъ, ол маьнели яшав манн, тек оьзине тувыл, баска аьдем уьшин де яшайтаганын анълайды.

Ол оьзининъ карт досы Мазанга да сырын билдиргиси келмеди. Ама Мазан эрте анълаган карт Баталдынъ ясыртын сырын. Сол затка Мазаннынъ бек хаьтери калады Баталга. «Эгер сен бурын байларга ыргат юрген болсанъ, мен эки кабат артык юргенмен. Эгер сага Совет власть баа болатаган болса,ол власть мага кем баа тувыл. Совет власть сеникидей болып эм меники, ол сенинъ эм меним янымыз - канымыз, ырыз - намысымыз, коьрген куьнимиз, сенгенимиз эм суьйинишимиз».

Бу хикае оьзининъ дурыслыгы ман эм халклар ара кардашлыгы ман куьшли. Халкка кыйынлык туьскенде,биргелесип эм куьплесип хикаединъ бетлеринде суьвретленип,коьрсетиледи.

Карт Батал летчикти фашистлерден куткарады,ама оьзи олардынъ колына туьседи. Туьссе де бир соьз де айтпай, оларга селеке этетаганын, оларды мисетке санамайтаганын оьзининъ турысы ман, соьйлеген соьзи мен коьрсетеди. «Карт Батал оьзининъ Карлытавдай каты экенин немецлерге коьрсетти…авызы-бурны канга баткан, коьзлери сискен эм сакалы-мыйыгы куьйген Батал, Рикчеди манъгазысын ашпага аькетти».

Тоьбеленген эм коьгерген карт летчикти сатпайды. Сол куьн ок есирге алынган картты авылдан душпанлар оьзлери мен алып кеттилер. Аьр бир окувшыга белгили: не зат куьтип туры карт Баталды. Ф.А.Абдулжалилов ногай карт Баталдынъ келбети мен йигитлик(патриотизм)эм кардашлык куьшин эш бир зат пан да коркыстып болмаягын коьрсетеди.

Ама карт Баталдынъ келбетине карсы этип ,наьлет экенин коьрсетип,староста Баймырзадынъ,полицайлар Темей мен Досыйдынъ келбетлерин де береди. Язувшыдынъ усталыгы оларды суьвретлегенинде де коьринеди. Бир эки соьз бен олардынъ ишки ойларын,не зат уьшин яшайтаганларын коьрсетеди. Орыс летчигин ыслаганга мынъ маьнет береегин эситкен полицайлар ,аьдем акында тувыл,ол акшага не зат алмага болаягын ойлайдылар. Акыллы карт аксакалыларга Батал ман Мазанга карсы коьрсетилип салынган намысларын,оьз Элин саткан Досый, Темей, Баймырза.

Ф.Абдулжалилов бу хикаесин уьйкен билим мен язган. Онынъ не туьзилиси ягыннан орынласувы, не тил шеберлиги, не келбетлердинъ суьвретленуьви –уьйкен усталыкты, баьрисининъ оьз орнында экенлигин коьрсетеди.

Биз коьргенлей эм анълаганлай,бир кишкей кавга йылдынъ оьзгериси (эпизоды) хикаединъ сюжети. Хикаединъ энъ де басында автор ман берилген табиатты суьвретлеви - алынган сюжетке бек келисли (кесек-кесекке юлкылынган, ябагыга усаган карагошкыл ак булытлар акырын ялдап бара эди;биревден ясырынгандай болып,куьннинъ коьзи карай тура эди), бу ят ердинъ кумырайып турган табиаты, Виктор Диденкодынъ юрегине неге де сувыклык, шийкенуьв аькеледи (Виктор Диденкога бу кабакларын туьйген булытлар да, … арасында ялдап юрген куьннинъ коьзи де, ясырынып турган авыл да, юректи авыртканга еткерип, карагылары-коьргилери келмей тургандай болып коьрине эдилер). Композиция –адабиат шыгармадынъ туьзилиси болады. 3, с.4 Аьр бир художестволы шыгармадагы ислер оьз йосыгы ман оьсип барадылар.

Художестволы шыгарма экспозициядан (коьрсетуьв) басланады. Язувшы коьрсетуьвде катнаскан келбетлердинъ аьллери мен ,хаьсиетлери мен аьли де шыгармадынъ ислери (действие) басланмай турып окувшыларды олар ман таныстырады: «Куьшлилердинъ аьели» хикаединъ экспозициясы (коьрсетуьви)- парашют пен туьсип келеяткан Виктор Диденкодынъ аьли мен табиаттынъ аьлининъ суьвретленуьви бек келисли эди (…эм ол оьзи-оьзин куьнаьлидей коьрип» эй, сен…машинанъды йойдынъ, авызашык! Аьши бу зат кайтип болды э …Уьндемейсинъ. Сен де летчикпен дейсинъ. Летчик. Эх, сен! - сондай соьзлер айтып, Виктор оьзин-оьзи соьге эди).

Коьрсетуьвден сонъ завязка (ислердинъ энъ басы ) барады. Бу хикаединъ энъ басы –Батал ман Харун Виктордынъ колтыгыннан ысладылар да, бу уьшеви данъыл уьйден шыкпага деп, эсик бетке йоьнедилер.

Оннан сонъ баьри ислер кульминацияга (йогары, басы) аькеледи. Йогары-басы художестволы шыгармада истинъ оьсуьв йолынынъ энъ йогары аьли, ери. Хикаединъ йогары аьли – немецлер калтанълап, ама бакырыспай –кышкырыспай, манъгазы ман бирге Баталдынъ уьйин курсап алдылар да Баталдынъ оьзин управага аькеттилер. Манъгазыдынъ иши бос эди. Онда совет летчиги йок эди. Совет летчиги Виктор Диденко ман яс Харун десе агаш иши мен … бизикилерге оьтип бара эдилер – бу хикаединъ развязкасы (шешилуьви) болады.

Автор хикаесин кереклинше ярасыклав кеплевинде туьрли ярасыклав амаллар кулланады: тенълестируьвлер, янландырувлар, метафоралар, эпитетлер, айтувлар эм с.б.

Хикаеде кулланылган тенълестируьвлер : немецкий самолет (обыргус), парашют (куьндикке усаган ), карт (тенъиз туьбиндей терен, Карлытавдай эртеги; тап бир сынтас); староста (ийттинъ ийти, бакадай коьпкен, тузакка капалган туьлкидей) эм с.б.

Янландырув: боран (бизге йолдас), танк (коькте ушпайды); ер де шийкенеди; кабагына кар явган; аяз шымтыйды; яны оькшесине кетти;

Метафоралар: ак юрек аьдем, алтын аьдемлер, танъ алал юрек карт, касарткы немецлерди, улпадай юмсак кар;

Айтувлар эм такпаклар: койдан ювас, мынъ соьз айтсанъ, бир соьз кайтарып билмеген; басын тесип, коьзин шыгарып; оттан коьйлек кийип; ондай халкты кызыл юмыртка ман алдап болмас; тилди тыйып билмеклик.

Литература

1. А.Сикалиев. – Сынап карап, сырласып… Черкесск, 1975г.

2. Кусегенова Ф.А. – Ногай адабиат терминлериннен соьзлик. Махачкала, 2012г.

3. Ф.Абдулжалилов. – Повесть «Куьшлилердинъ аьели», Черкесск, 1950г.

4. Муталимова Р.А. – автор стиха.