А.И.Софронов драмаларын оскуолага үөрэтии методиката.
А.И.Софронов драмаларын сиэргэ – майгыга иитэр өрүттэрин уруокка ырытыы суолтата.
Литература биир ураты көрүнэ драма огону сайыннарар, өйдүүр, чочуйар уйулгатын сырдатар суолталаагын өйдөөн, кэлинни сылларга оскуолага бэһис кылаастан сагалаан үөрэтиллэр буолла. Драманы оскуолага үөрэтии литература атын жанрдарыттан уратылаагын чинчийээччилэр бэлиэтииллэр. Ол, биллэн турар, кини сыанага оонньуурга ананан суруллубут айымньы буоларыттан тахсар. [ 40; 132 ]
Драма литературнай айымньы быһыытынан уон тохсус үйэ бастакы анарыгар өрө тутуллубута. Бу кэмнэ драманы сыанага көрөрдөөгөр аагары ордороллоро. Гете этэн турар: « Произведения Шекспира – не для телесных очей». Ол аата, бу айымньылары көрбүттээгэр аахпыт ордук диэн этэр.
Персонаж тылыттан тутуллан турар айымньыны драматическай айымньы диэн ааттыыбыт. Горькай эппитэ: «Пьеса требует, чтобы каждая действующая единица характеризовалось словом и делом самосильном, без подсказывания со стороны автора».
Драматическай айымньы киһи көрөн, истэн ылынарыгар аналлаагын учуоттаан, айымньыны үөрэтиигэ театральнай искусство ньымаларын туһаныы көдьүүстээгин, айымньы ис эйгэтигэр киллэрэр кыахтаагын чинчийээччилэр этэллэр. Театральнай искусство ньымалара киһи уйулгатыгар тирэгирэр буоланнар, кини киһи айылгаттан бэриллибит ис кыахтарын уһугуннарар аналлаахтар. [ 40; 133 ] Француз Николя Буало театральнай искусство туһунан маннык этэн турар: «Театр требует преувеличенных широких линий, как в голосе, декламации, так и в жестах».
Драматургия жанра үөскээбит биричиинэтин туһунан А.Веселовскай бу курдук этэр: «Ясно, что не качества общественной среды вызвали драму, а внезапный подьем народного самосознания, воспитанного недавними победами в уверенности в грядущих, широкие исторические и географические горизонты, поставившие национальному развитию новые общечеловеческие цели, новые задачи для энергии личности». [ 13; 52 ]
Литература – ологу кытта ыкса ситимнээх. Олоххо буолбуту, буолары уонна буолуон сөбү уус – ураннык дьонно – сэргэгэ тиэрдэр аналлаах. Олохпут уларыйан истэгин аайы, литература эмиэ сана таһымна тахсан иһэр. Онон литература – олох сиэркилэтэ, олох саамай толору күлүгэ.
Уус – уран литература тыл искусствота буоларын быһыытынан, кини модун эмоциональнай күүһүгэр киһи олого уустаан – ураннаан хоһуйуллар искусство ураты көрүнэ, уустук эйгэтэ буолар. Итинэн сирдэттэххэ, литература биһиэхэ ологу биллэрэриттэн ураты, биһиги иэйиибитин таарыйар: үчүгэйи биһирэтэр, үөрдэр; оттон куһагантан хомотор, абаланнарар. Бу этиллибит киһи ис туругун, иэйиитин киһи оскуолага үөрэнэриттэн сагалаан таба хайысхалыахтаах. Онно литература уруога тирэх буолар. Оттон литература анала – дьон – норуот кутун – сүрүн, кини өйдүүр өйүн, саныыр санаатын, сүмэтин – сүөгэйин булуу, ону барытын сөптөөхтүк аагааччыга тиэрдии. Оскуолага уус – уран айымньыны тиэрдээччинэн учуутал буолар. Учуутал литература уруогар ого айымньыны ылынарыгар сүрүн күүс буолар.
Төһө да А.И.Софронов драмалара революция иннинэ суруллубуттарын иһин, кини драмаларын бэйэбит олохпутугар « саналыы харагынан» көрөбүт. Олохпут уларыйар, ону кытта Алампа драмалара сана таһымна тахсан иһэллэр. Ол курдук, Шекспир айбыт айымньылара билигин да тыыннаахтар, сыанага биһирэбили ылаллар, олох уларыйдагын ахсын бу улуу киһи уобарастарынан тугу тиэрдиэн багарбыта саналыы көрүллэн, арылла тураллар. А.Аникст суруйар: «Шекспир – одно из тех чудес света, которым не перестаешь удивляться: история движется гигантскими шагами, меняется облик планеты, а людям все еще нужно то, что создал этот поэт, отделенный от нас несколькими столетиями». [ 48; 5 ] Анемподист Иванович Софроновы Шекспиры кытта тэнниэххэ сөп. Кини айбыт сүдү айымньылара кэм кэрдии аастагын аайы саналыы көрүллэн кэрэхсэнэ тураллар, билигин да пьесалара дьон биһирэбилин ылаллар.
А.И.Софронов айыы санаа, хара дьай курдук көстүүлэр хантан кэлэллэрий, куһаганы онорорго кинилэри туох сирдиирий диэн курдук боппуруостарга эппиэт көрдүүр, ону уобарастарыгар көрдөрөр.
Алампа айымньыларын кэлэр көлүөнэгэ, сиэр – майгы өттүнэн үрдүк иитиилээх буолалларын туһугар, анаабыт буоллагына, Шекспир эмиэ маннык боппуруостарга төбөтүн үлэлэтэрэ: « Откуда берется зло в человеке, как проникает оно в души людей, что побуждает их коверкать свою жизнь и жизнь других, сеять смерть и разрушение вокруг себя и в конце концов погибать, не достигнув настоящего счастья?» [ 48; 20 ]
Нуучча литературатыгар драманы үөрэтиини анаан чинчийбит методистарынан Т.С.Зепалова, Т.Г.Маранцман, В.А.Никольскай, Л.С.Якушина буолаллар. Саха литературатын методикатыгар Е.К.Иевлев, С.К.Колодезников, Е.М.Поликарпова, В.Н.Протодьяконов, Н.И.Филиппова биирдиилээн драмалары үөрэтии ньымаларын чинчийбиттэрэ биллэр.
Оголор толкуйдуур дьогурдарын сайыннарарга, драманы иэйиилээхтик ылыналларыгар, ырыталларыгар О.Ю.Богданова маннык сүбэлиир: «В методике уроков по драме на первое место следует поставить выразительное и комментированное чтение, затем – подготовленное чтение по ролям, беседа о сценической истории пьесы, анализ событий и характеров. Посещение спектакля и обдумывание режиссерского замысла повышает общий интерес к читателю и анализу драматического произведения, к пониманию его конфликта и того, что К.Станиславский называл « сквозным действием». [9;166]
Е.М.Поликарпова уус – уран литература ыччакка дьайар күүһүн үрдэтии төрүтүнэн үөрэнээччи айымньыны ылынар дьогурун сайыннарыы ньымаларын чинчийэр. Уус – уран айымньыны ылыныы аагыыны кытта быстыспат ситимнээгин итэгэтиилээхтик дакаастыыр. Драманы үөрэтиигэ хоһоонноохтук аагыы бастакы миэстэгэ турар. Ол аата, айымньы ис дьинэр, хас биирдии уобарас иэйиитигэр киирэн, ис номогун биэрэн аагыы ааттанар.
Билигин уус – уран литератураны үөрэтиигэ үөрэнээччилэр айымньыны биир халыыптаахтык, тэн таһымнаахтык ылыныыларыгар дьулуһууттан аккаастанан ого хас биирдии айымньыны тус бэйэтин иэйиитинэн ылыныытын хааччыйар сорук турар. Бу сорук ситиһиллэр эйгэтэ үөскээтэгинэ эрэ, үөрэнээччи литература уруогар айымньылаахтык толкуйдуур, үлэлиир кыахтанар, кини өйө - санаата, иэйиилэрэ сайдар суолга киирэллэр. [ 34; 3 ]
Уус – ураннык ааган, оголор толкуйдуур, айар дьогурдара сайдар, уобарастарынан ааган иэйии араас умсулганыгар тиийэллэр. Оруолларынан аагыыны тэрийии айымньылаах сыһыаны эрэйэр. Айымньыны билсиһиигэ оруолларынан учуутал уонна айымньыны үчүгэйдик билэр, эрдэттэн бэлэмнэммит биир – икки ого аагыахтарын сөп. Өссө уруок таһыгар оруолларынан аагыллыахтаах сыаналары анаан бэлэмнэннэххэ уруокка үлэ өссө таһаарыылаах буолар. Маннык аагыыга айымньы ис хоһоонун арыйыыга ордук суолталаах сыаналары дирин психологическай ис номохтоох монологтары уонна таптал, иэйии туһунан диалогтары учуутал аагара ордук. Кылааска аагыы сүрүн сыала тиэкис ис хоһоонун өйдөөн, персонажтар санааларын, иэйиилэрин истээччилэргэ тиэрдэргэ дьулуһуу буолар. Онон оруолларынан аагыыны айымньыны билсиһии, ырытыы түмүгэр ыытар ордук. [ 34; 42 ]
А.И.Софронов драмаларын кытта үөрэнээччилэр тохсус уонна онус кылааска билсэллэр. Тохсус кылааска – түөрт оонньуулаах «Таптал» драма үөрэтиллэр. Манна оголор тапталга, дьолго тардыһыы күүһэ хайдах бэриллибитин, дьол туһугар киһи хайдах олох ыарахаттарын, моһоллорун кытта «охсуһан» тиийэ сатыырын Кэтириис уобараһыгар көрөллөр. Былыргы олоххо дьахтар дьылгата бэйэтиттэн тутулуга, бырааба суогун туһунан билсэллэр. Драма геройдара олох, анал, дьол туһунан өйдөбүллэрэ хайдах бэриллибитин аагаллар. Кырдьык иһин туруулаһар киһини биһирээһин уонна өйөөһүн, үөрэхтээх уонна үтүө санаалаах Бүөтүрүнэн сирэйдэнэн бэриллэр. Оголор драма жанрын уратытын, психологизмын, философиятын ааган, ырытан билэллэр.
Алампа «Олох оонньуура» драматын кытта үөрэнээччилэр онус кылааска билсэллэр. Драма философскай – этическэй санаалара манныктар: майгы – сигили, бэйэ дьылгатыгар, тулалыыр эйгэгэ эппиэттээх буолуу проблематын көтөгүү курдук көстүүлэр киирэллэр. Драма уус – уран ситиһиитин кытта билсэллэр. Бу маннык хайысханан оголор уруокка үлэлииллэр.
Драманы үөрэтии этаба уонна көрүннэрэ бу курдук буолаллар:
Киирии.Суруйааччы ологун туһунан билиһиннэрии.
Драманы оголор иэйиилээхтик ылыналларын ситиһии, бэлэмнээһин, словарнай – фразеологическай үлэ.
Драма тиэкиһин аагыы.
Драманы ырытыы.
Түмүк.
Холобур, А.И.Софронов «Таптал» драматын үөрэтиэх иннинэ драма диэн туох ааттанарын, сахалыы драма хаһан үөскээбитин, бастакы драманы ким суруйбутун, ханнык суруйааччылар төрүттэспиттэрин кэпсиэххэ наада. Онтон, суруйааччы ологун, айар үлэтин билиһиннэрии кэлэр. Манна Алампа күүһэ, кыага дьайыыларыгар, уус – уран айар тылыгар көстөрүн бэлиэтиэххэ наада. Кини айымньылара кэлэр көлүөнэни кэрэгэ сирдииллэрин, сиэр – майгы өттүнэн иитэллэрин итэгэтиэххэ наада. Оччого эрэ суруйааччы оголор харахтарыгар үтүө сүбэһит буолан көстүөгэ. Салгыы, драманы иэйиилээхтик ылыналларын ситиһиэхтээхпит, оголору үлэлиир турукка киллэрэбит, драма тиэкиһин аагыы, онтон ырытыы кэлэр. Ырытыыга учуутал боппуруостары сатаан онорор буолуохтаах. Айымньыны ырытыы «түгэх сыалы» ситиһэргэ туһуланар. «Таптал» драмага маннык ыйытыылар бэриллэллэр:
Суруйааччы үөрэхтээх Бүөтүрүнэн сирэйдээн хайдах киһини көрдөрбүтүй?
Кэтириис таптала Бүөтүрү, Күлүк Сүөдэри уларытарын ханнык түгэннэргэ көрөбүтүй?
Кэтириистээх Бүөтүр тапталлара төһө кырдьыктаахтык бэриллибитий?
Кэтириис бэйэтин үс төгүл сиэртибэлэнэр. Ону ханнык түгэннэргэ көрөбүтүй? Айымньыттан булун.
Сүөдэр того Күлүк диэн ааттаммыта буолуой? Санаагытын үллэстин.
Кэтириис дьоллоох, көнүл олоххо тиксэн баран, быһыыта – майгыта төһө уларыйда?
Айыы санаалаах дьонно кимнээги киллэриэ этигитий? Дакаастаа.
Ыстапаан Тураахап уонна Сис Сэмэнэ сидьин быһыыларын туохтан көрөбүтүй?
Бу драма того «Таптал» диэн ааттаммытый?
Анемподист Иванович Софронов бу айымньытынан кэлэр көлүөнэни туохха ынырбытый?
Алампа – үтүө сүбэһит. Суругунан үлэ толорторобун.
647
83 639 
