Նշանավոր հայդուկներ

ՆՇԱՆԱՎՈՐ ՀԱՅԴՈՒԿՆԵՐ

Ֆիդայական շարժումը սկիզբ է առել 19–րդ դարի  80-ական թվականներին։ Դա մի նոր անհատական-պարտիզանական, վրեժխնդրական շարժում էր։ Ֆիդայի արաբերեն բառ է եվ նշանակում է անձնազոհ։ Ունի հոմանիշներ՝ հայդուկ հունգարերեն՝ պարտիզան է նշանակում

• Հայ առաջին ֆիդայիներից էին Կարապետը՝  Սեբաստիայում , և ֆիդայական շարժման ռահվիրա  Արաբոն  (Առաքել, Ստեփանոս Մխիթարյան)՝ Սասունում ։ Առաջին հայդուկային խմբերն ստեղծվել են  Տարոնում ,  Սասունում ,  Վասպուրականում ,  Կեսարիայում ։ Առավել հայտնի են  Մարգար Վարժապետի  (Մարգար Ամիրյան),  Արաբոյի ,  Ռուբեն Շիշմանյանի  (Դերսիմի քեռի),  Գալուստ Արխանյանի  (Մնձուրի առյուծ),  Արամ Աչըքպաշյանի (Գրիգոր Կարապետյան), Մինասօղլու ( Հովհաննես Մինասյան ) խմբերը։  1880 -ական թվականների վերջին  Սեբաստիայի  վիլայեթում կազմավորվել են զինված ջոկատներ՝ չելլոներ, որոնք ներկայացել են իբրև քրդեր (թուրքերի վրեժխնդրությունը հայերի նկատմամբ չսրելու համար)։ Այս շրջանում որոշ ֆիդայապետներ (Արամ Աչըքպաշյան և ուրիշներ) փորձել են համաձայնեցնել կամ նույնիսկ միավորել անջատ գործող հայդուկային խմբերի գործողությունները։ Սակայն շոշափելի արդյունքի չեն հասել։ Չի իրականացել որոշ հայ գործիչների գաղափարը՝ օսմանյան կայսրության ոչ թուրք ժողովուրդների, մասնավորապես քրդերի ազգազատագրական շարժման հետ դաշինք ստեղծելը:

ԱՐԱԲՈ

Հայտնի հայդուկ Արաբոն (Առաքել Մխիթարյան) ծնվել է 1863թ. Սասունի Կոռթեր գյուղում։ Սովորել է Մուշի Առաքելոց վանքի դպրոցում։ Սկզբից նա եղել է վրիժառու, ով հարձակումներ էր գործում թուրքերի դեմ՝ քրդի անվան տակ։ Նրան հաջողվում է ձերբակալել, բայց նա փախնում է Այսրկովկաս, որտեղ 1892թ. մտնում է դաշնակցության շարքերը և ներկայանում որպես Սասունի ներկայացուցիչ։ 1893թ. նա տասնվեց հոգու հետ անցնում է Արմ. Հայաստան, որտեղ քրդերի ու թուրքերի դեմ կռվի ժամանակ մահանում է։ Նրա մահն անհավատալի էր ժողովրդի համար։ Նրա մասին պատմող շատ երգեր են հյուսվել:

Աղբյուր Սերոբ

Մյուս անվանի հայդուկներից էր Աղբյուր Սերոբը։ Ծնվել է Խլաթի Սոխորդ գյուղում։ Երբ պատանի էր, սպանում է մի քրդի, և այդ դեպքից դրդված՝ ընտանիքի հետ տեղափոխվում է Կ. Պոլիս։ Հետո նա անցնում է Ռումինիա, որտեղ մտնում է դաշնակցության շարքերը։ Գալով Բաթում, իսկ ապա՝ Կարին՝ 1895թ. վերդառնում է ծննդավայրը՝ Խլաթ։ Նա այդտեղ պաշտպանում է իր ժողովրդին համիդյան ջարդերից։

1898թ. հոկտեմբերի 20-ին Բաբշենի կռվում հաղթանակ է տանում թուրքերի դեմ, որից հետո նրան սկսում են կոչել Նեմրութի հսկա կամ Ասլան և դառնում հայերի ազատարարի խորհրդանիշը։

1899թ. Գելիեգուզան գյուղում քուրդ ցեղապետ Բշարե Խալիլը թունավորել է տալիս նրան, շրջապատում իր զորամասով նրա տունը, սպանում որդուն և թիկնապահներին։ Իսկ Սերոբի կինը՝ Սոսե մայրիկը, շարունակում է ամուսնու գործը։ Բշարե Խալիլը սպանվում է Անդրանիկի և Գևորգ Չավուշի կողմից։ Թաղվում է Գելիեգուզանում։

ՍՈՍԵ ՄԱՅՐԻԿ

ԳԵՎՈՐԳ ՉԱՎՈՒՇ

։ " width="640"

• Գևորգ Չավուշը ծնվել է 1870թ. Սասունի Մկթենք գյուղում։ Սովորել է Մշո Սբ Կարապետ վանքի դպրանոցում։ Այս վայրը նրա ուսուցիչ Հովհաննես վարդապետ Մուրադյանի ջանքերով դարձել էր ազատագրական գաղափարների տարածման կենտրոն։ Իսկ մարտական կրթությունը ստացել է Արաբոյի խմբում։
• Մասնակցել է 1891-94թթ. Սասունի ինքնապաշտպանական մարտերին։ Աչքի է ընկնում Տալվորիկի 1893թ.-ի կռիվներում։ Նա՝ մի քանի ֆիդայինների նման, բանտարկվում է Բիթլիսում, ապա՝ Մուշում։
• 1896թ. փախնում է և ապաստանում Սասունում, ապա միանում Գուրգենի (Բաղդասար Մալյանի) և Հրայրի (Արմենակ Ղազարյանի) խմբերին։ Մասնակցում է 1901թ. նեյեմբերի Մշո Սբ Առաքելոց վանքի կռվին։ 1904թ. գարնանը գլխավորում է Սասունի Իշխանաձոր և Տալվորիկ գյուղեր ինքնապաշտպանությունը։
• Նա ձգտում էր ստեղծել հայ-քրդական դաշինք։ Զոհվել է 1907թ. մայիսի 27-ին՝ Սուլուխի կռվում՝ իր ամբողջ կյանքում մղելով ընդհանուր քառասուն կռիվ, որոնք բոլորն ավարտվել են հաջողությամբ։
• Նրա մասին նույնպես շատ երգեր են հյուսվել։
• Նրա խոսքերից. ։

ՅԵՂՍՈ

Անդրանիկ օզանյան

։ 1912-13թթ. Բալկանյան առաջին պատերազմի ժամանակ Անդրանիկը կազմավորել է Հայկական կամավորական վաշտ, որի հրամանատարը Գարեգին Նժդեհն էր։ 1917թ.-ին նրա նախաձեռնությամբ գումարվում է Արևմտահայերի Առաջին համագումարը (մասյիսի2-11)։ Հրատարակում է թերթը (1917-18թթ.)։ Նրա խոսքերից՝ ։ ։ " width="640"

• Ծնվել է 1865թ. Շապին-Գարահիսար քաղաքում։ Սովորել է տեղի Մուշեղյան վարժարանում։ Երբ տասնյոթ տարեկան էր, նա սպանում է իր հորը ահաբեկած թուրքին և գնում Կ.Պոլիս, որից հետո՝ Ռումինիա։ Նա այնտեղ անդամագրվում է Հնչակյան կուսակցությանը, որից վերջնականապես հեռանում է 1917թ.-ին։ Զինվորագրվում է Աղբյուր Սերոբի հայդուկախումբը։ Զենք ձեռք բերելու նպատակով լինում է Սևաստոպոլում, Բաթումում, Թիֆլիսում, Կարսում և այլուր։
• Աղբյուր Սերոբի սպանությունից հետո Տարոնի հայերի ինքնապաշտպանությունը կազմակերպում են ինքն ու Հրայր Դժոխքը։ Մասնակցում է Սբ Առաքելոց վանքի և 1904թ. օգոստոսի ի կռիվներին։
• Գրել է իր ռազմուսույցը՝ ։
• 1912-13թթ. Բալկանյան առաջին պատերազմի ժամանակ Անդրանիկը կազմավորել է Հայկական կամավորական վաշտ, որի հրամանատարը Գարեգին Նժդեհն էր։ 1917թ.-ին նրա նախաձեռնությամբ գումարվում է Արևմտահայերի Առաջին համագումարը (մասյիսի2-11)։ Հրատարակում է թերթը (1917-18թթ.)։
• Նրա խոսքերից՝ ։
• ։

Հրայր դժոխք

• Ծնվել է 1864թ. Սասունի Ահարոնք գյուղում։ Սովորել  է Մշո Սբ Կարապետ վանքի դպրոցում։ Թշնամին է նրան տվել Դժոխք մականունը։
• Հրայրը դեմ էր ֆիդայական, պարտիզանական շարժումներին։ Հաաղթանակի միակ ուղին համարում էր ժողովրդին համախբելը և ապստամբելը;
• Նա մասնակցել է Սասունի 1894թ. և 1904թ. ապստամբություններին։
• Մահացել է 1904թ ապրիլի 13-ին։ Նրա ընկերները թաղել են նրան Սերոբի կողքին՝ Գելիեգուզանում։

ՄՇՈ ԱՌԱՔԵԼՈՑ ՎԱՆՔ

ՄԵԾՆ ՄՈՒՐԱԴ

Մեծն Մուրադ (Համբարձում Պոյաճյան)  ( 1860 ,  Հաճըն ,  Կիլիկիա  -  1915 ,  հուլիսի 30 ,  Կեսարիա ), ազգային-ազատագրական շարժման գործիչ։  Հնչակյան կուսակցության  ղեկավարներից։  Ժիրայրի  եղբայրը։ Սասունի ինքնապաշտպանության ընդհանուր ղեկավարը  Միհրան Տամատյանի  ձերբակալությունից հետո

• 1890  թ.  հուլիսի 15 -ի  Գում Գափուի ցույցի  գլխավոր կազմակերպիչներից էր. նա է ստանձնել սուլթանին հայոց պահանջները ներկայացնելու անձնազոհ գործը։ Իր եռանդուն գործնեության պատճառով Մուրադը հետապնդվում է օսմանյան ոստիկանության կողմից։ Մուրադի նկարը փակցրված էր թուրքական ոստիկանության պետ Նազըմի ընդունարանում։ Բացի այդ բոլոր ոստիկաններին բաժանել էին մեծն հայորդու նկարները։ [2]  Թուրքական կառավարությունը Մուրադի գլխի համար խոստացել էր 2000 ոսկի պարգև։
• Մուրադին հաջողվում է ձերբակալությունից խուսափել և փախչել  Հունաստան ։ 1892 թ.-ին հասնում է Ալեքսանդրեթի նավահանգիստ, իսկ այդտեղից էլ ոտքով հասնում է Սասուն

• 1908 թվականի երիտթուրքական հեղաշրջումից հետո վերադարձել է Թուրքիա, ընտրվել ազգային երեսփոխան և օսմանյան խորհրդարանի անդամ։
• Մուրադը պառլամենտում խիստ քննադատության էր ենթարկում երիտթուրքերի քաղաքականությունը։ Նրա ջանքերով էր, որ ձախողվեց ոչ մուսուլմաններին բանակ զորակոչելու օրենքի նախագիծը։
• 1915 թվականին Մեծն Մուրադը ևս ձերբակալվել է հայ մտավորականների հետ, աքսորվել Կեսարիա։ Նույն թվականի օգոստոսի 24-ին նրան կախաղան են բարձրացնում։

ՔԵՌԻ ԱՐՇԱԿ ԳԱՎԱՖՅԱՆ

• Քեռի , իսկական անունը՝  Արշակ Գաւաֆեան  (1858, Կարին - 1916, Ռևանդուզ, թաղված է  Թբիլիսիում ), հայ ազգային ազատագրական շարժման գործիչ,  ֆիդայի ։ Եղել է  Հայ Յեղափոխական Դաշնակցության  անդամ։ Առաջին համաշխարհային պատերազմի տարիներին ղեկավարել է Հայ կամավորական չորրորդ գունդը, մասնակցել է  Սարիղամիշի ճակատամարտին  (1915 թ.)։

• Քեռին ծնվել է  Կարինում (Էրզրում) , որտեղ ավարտել է տեղի հայկական դպրոցը։ 1882 թ. անդամագրվել է Կարինի Պաշտպան Հայրենյաց կազմակերպությանը։  1889  թ. անցել է Կաղզվան։ Համագործակցել է  Հունյոի ( Հարություն Տեր-Մարտիրոսյան ) հետ եւ մասնակցել նրա գլխավորած Մատռաբերդի արշավանքին, որը ձախողվել է։ Այնուհետեւ անդամագրվել է Երկիր անցնելու նպատակով կազմավորված Սարգիս Կուկունյանի խմբին։ Կուկունյանի արշավանքի  1890  թ. ձախողումից հետո կարողացել է խուսափել ձերբակալությունից։ Շատ չանցած անդամագրվել է Հայ Հեղափոխական Դաշնակցությանը՝ 1891-1892 թթ. գործելով Կարսի մարզում։ 1893 թ. մի փոքրիկ խմբով Ջալլադի հետ անցել է Կարին, իսկ  1895  թ. կոտորածների ժամանակ ղեկավարել է հայկական զինված խմբավորում, պաշտպանել ժողովրդին և հոգևոր առաջնորդին։ XX դարասկզբին նա կրկին Կարսի մարզում էր՝ ՀՅԴ «Ջրաբերդ» կենտրոնական կոմիտեի տրամադրության տակ։ 1903  թ. հայդուկ Թորգոմի /Թուման Թումյան/ հեծյալ «Մրրիկ» խմբի հետ անցել է Սասուն, մասնակցել  1904  թ. Սասունի ինքնապաշտպանության, որի պարտությունից հետո անցել է Վասպուրական։  1905  թ. Վասպուրականից  անցնում է  Արևելյան Հայաստան ։
• Հայ-թաթարական բախումների ժամանակ (1905-1906 թթ.) Քեռին եղել է  Զանգեզուրի  ինքնապաշտպանության ղեկավարներից մեկը, կռվելով հիմնականում  Անգեղակոթի  հատվածում։ Այնուհետև անցել է Պարսկաստան, միացել է  Եփրեմ Խանին , դարձել նրա օգնականը՝ մասնակցելով 1905-1911 թթ. Իրանական հեղափոխությանը։ Եփրեմ Խանի սպանությունից հետո վրեժխնդիր է եղել նրա սպանության համար։

Եփրեմ Խան , նաև՝  Եփրեմ Դավթի Դավթյան  ( 1868 ,  Բարսում  -  մայիսի 5 ,  1912 ), հայ ազգային-ազատագրական շարժման և ռազմական գործիչ, ֆիդայի  ՀՅԴ  կուսակցության անդամ։

ԵՓՐԵՄ ԽԱՆ

Ծնվել է  Բարսում  գյուղում (այժմ՝  Ադրբեջանի   Շամխորի շրջանում )։ 1880-ականների վերջին անցել է  Արևմտյան Հայաստան , միացել  Մուշում ,  Սասունում ,  Վանում ,  Էրզրումում  և այլուր գործող հայդուկային խմբերին։  Սարգիս Կուկունյանի  արշավանքին (1890) մասնակցելու համար ձերբակալվել է, աքսորվել  Սիբիր  (1892), ապա՝ Սախալին ։ 1896-ին աքսորից փախել է  Թավրիզ ,  Իրանում  մտել է դաշնակցության շարքերը։ 1899 թվականից ուսուցիչ էր  Ղարադաղի  Աղաղան գյուղում։ 1897-ին մասնակցել  Խանասորի արշավանքին ։ Գործուն մասնակցություն է ունեցել 1905-11-ին իրանական հեղափոխությանը։  Թեհրանի  գրավումից (1909) և շահի տապալումից Ռեշտում ծառայել է խճուղու շինարարությունում։ Եփրեմ խանը զինվորագրվել է իրանական հակաֆեոդալական բուրժուական հեղափոխությանը 1905—1911 թվականներին՝ դառնալով նրա ականավոր կազմակերպիչներից ու ղեկավարներից մեկը։  Թեհրանի  գրավումից (1909 թվականի հուլիսի 10) և շահի տապալումից հետո նշանակվել է իրանական ժամանակավոր կառավարության զինված ուժերի հրամանատար։ Իրանական պատմագրությունը նրան գնահատել է որպես ժամանակի առաջադեմ գործիչ, ժողովրդական հերոս և տաղանդավոր զորավար։

ՆԻԿՈԼ ԴՈՒՄԱՆ

• Նիկոլ Դուման   (Նիկողայոս Տեր-Հովհաննիսյան)  ( հունվարի 12 ,  1867  -  սեպտեմբերի 27 ,  1914 ), հայ ազգային-ազատագրական շարժման գործիչ,  ՀՅԴ  կուս
• ակցության անդամ
• Ծնվել է  1867  թվականին  Լեռնային Ղարաբաղի   Ասկերան  շրջանի Ղշլաղ գյուղում։ Ավարտել է  Շուշիի թեմական դպրոցը  ( 1887 )։ Եղել է ուսուցիչ  Հյուսիսային Կովկասի  հայկական դպրոցներում, 1894 - 1896-ին՝ Թավրիզի  և  Սալմաստի  վարժարաններում։ Մասնակցել է 1894 - 1896-ի Դերիկի կռիվներին։ Բողասքյասանի մարտում վաստակել է ԴՈՒՄԱՆ անունը։  1895  թվականին խմբով (50 հոգի) անցել է  Վան ։ 1896  թվականին Նիկոլի մոտ առաջացել է  Խանասորի արշավանքի  (1897) կազմակերպման և քրդական մազրիկ ցեղից վրեժխնդիր լինելու գաղափարը։ Արշավանքին մասնակցել է որպես հիսնապետ։ Հետո անցնելով Կովկաս՝ ապրել է  Բաքվում ։ 1904-ին փորձել է խմբով հասնել ապստամբ Սասունին օգնության, սակայն թուրք-պարսկական սահմանի վրա՝ Ռազիի մոտ կռվի է բռնվել քրդական հրոսակախմբերի հետ և տեղ չի հասել։
• Նիկոլ Դումանի քանդակը  Ջերմուկում (քանդակագործ՝ Հովհաննես Մուրադյան )
• 1905-1906 թվականների հայ-թաթարական ընդհարումների ժամանակ ղեկավարել է  Երևանի  նահանգում և  Արարատյան դաշտում  գործող հայկական ինքնապաշտպանական ուժերը, կարողացել հմտորեն կազմակերպել հայերի ինքնապաշտպանությունը։  Արևմտյան Հայաստանի  ազատագրության հարցում կողմ էր կազմակերպված ապստամբության։ 1909 թվականին անցել է Պարսկաստան։ Եփրեմ Խանի ու Քեռու /Արշակ Գավաֆյան/ հետ մասնակցել է Իրանական հեղափոխությանը։ Ղեկավարել է  Թավրիզի  պաշտպանությունը։ Այնուհետև վերադարձել է Կովկաս, եղել Արևմտյան Հայաստանում։ Թոքախտով  հիվանդ Նիկոլ Դումանը զգալով մոտալուտ վախճանը1914 թվականի  սեպտեմբերի 27 -ին ինքնասպան է եղել՝ ատրճանակով իր վրա կրակելով

ԴՐՈ /ԴՐԱՍՏԱՄԱՏ ԿԱՆԱՅԱՆ/

Դրաստամատ Մարտիրոսի Կանայան  ( Դրո ) ( 1884  թ.  Մայիսի 31 ,  Իգդիր  -  1956  թ.  Մարտի 8 ,  Բոստոն ), Հայաստանի Առաջին Հանրապետության  զորավար (լրիվ գեներալ),  ֆիդայի , վրիժառու, Ազատագրական շարժման գործիչ,  Առաջին Հանրապետության  ռազմական նախարար ( 1920  թվական),  Առաջին Հանրապետության  հիմնադիրներից։  Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի  տարիներին Դրոն, նպատակ դնելով վերականգնել Հայաստանի անկախությունը  Խորհրդային միությունից , դարձավ  նացիստական Գերմանիայի  զինված ուժերի կազմում ստեղծված  Հայկական լեգեոնի  հրամանատար

• Ծնվել է  1884  թվականին այն ժամանակ Ռուսական կայսրության տարածքում գտնվող  Սուրմալու  գավառի Իգդիր  քաղաքում։ Դրոյի հայրը՝ Մարտիրոս Կանայանը, բնութագրվել է որպես խելացի, ուժեղ կամքով, հարուստ, ազդեցիկ և ժողովուրդի մեջ հարգանք վայելող մարդ։ Իր մեծ տան մեջ հյուրերը անպակաս էին և հայկական շունչ ու ոգի կար նրա հարկի տակ։ Դրոն մեծանում է այս մթնոլորտում։ Նա սիրում էր թափառել դաշտերում, մանավանդ՝ զորանոցների շրջակայքում, որտեղ ընթացող զինվորական մարզանքները հափշտակում էին նրան։ Վաղ տարիքում հայրը նրան տալիս է Իգդիրի (Սուրմալու) ծխական դպրոց։ Սակայն Դրոն չի ցուցաբերում հետաքրքրություն գրքերի և սովորելու նկատմամբ։ Դրոն փախչում էր դպրոցից Իգդիրի ռազմական զորանոցների մոտ թափառելու նպատակով, և նրա հետաքրքրությունները ռազմական արվեստի նկատմամբ գալիս է հենց այդտեղից։ Մարտիրոս Կանայանը նրան հանում է գյուղական դպրոցից և տեղափոխում  Երևան ՝ գիմնազիա-դպրոց։ Ոգեշնչված հայ  ֆիդայինների  հաղթանակներով և Դաշնակցության ազգային գաղափարներով՝ Դրաստամատ Կանայանը դպրոցում ստեղծում է երիտասարդական գաղտնի շարժում, որն ուղղված էր ցարական իշխանության դեմ։ Երիտասարդ տարիքից անդամակցում է  Հայ Հեղափոխական Դաշնակցություն  կուսակցությանը։
• Դրոն մահացել է  1956  թվականի  մարտի 8 -ին. նրա վերջին խոսքերն էին. «ախ մեգել երգիրս տեսնեի» բառերը։