Проектная работа по родному языку на тему: " Главные члены предложении" - подлежащее и сказуемое

План:

1. Гьахьун

2. Основная часть.

1. Хабардин предложение.

2. Суалдин предложение.

3. Буйругъдин предложение.

4. Эвер гунин предложение.

5. Предложенидин кьилин членар.

6. Простой предложение чирунин методика.

а) сказуемое

б) подлежащее

7) Кьвед лагьай дережадин членар.

8) Простой предложенийрин разбор.

9) Дидактический материал.

10) Лингвистический мах.

3.Нетижа

4.Литература.

1Гьахьун

Ч1ал гележегдин несилдиз тербия гунин карда ва инсанрин арада алакъадин лап важиблу алат я. Ч1ала инсариз сад садан гъавурда гьатун ва инсанрин к1валахдин вири хелера,вири чкайра санал к1валахун къадада тун мумкинарзава.

Дидедин ч1ал чи школайра асул дибдин предмет я. Дидед ч1алан тарсар гузвай мауллимрини к1елзавайбурук дидед ч1ал, дидед ч1алан литература к1ан хьунин руьгь кутун лазим я.

Школадин к1валахда дидед ч1алан метлеб ч1ехиди я. Школадиз сифте къвезвай аялдиз дидед ч1ал чизва, ада вичин рахунра ч1алан гьазур формаяр ишлемишзава. Вич элкъуьрна кьунвай т1ебиатдинни яшайишдин винел ада тухвай гуьзетунар адан фикирда дидед ч1алан гафарин, ибарайрин к1алубда гьатнава. Школадин к1елунин нетижада абур мадни вилик фида. Дидед ч1ал чирунин к1валах грамматикадай дерин чилвилер гунин, аялри н ч1ал девлетлу авунин, кхьинра ва рахунра ачухдиз жуван фикирар лугьунин вердишвилерни алакьунар кутуниз табиарун лазим я. Гьелбетда,гьа са вахтунда аялриз тербия гунин месэлаярни рик1елай ракъурна виже къведач.Дерин чирвилер гунихъ галаз сад хьиз,дидед ч1ал чирунин карда аялпр жуван халкь ва хайи Ватан к1ан хьунин ,амай вири халкьариз гьуьрмет авунин руьгьдал алаз тербияламишун лази я.

Идалайн гъейри ,к1елзавай аялриз дидед ч1алан илимдикай лазим кьадарда чирвилер гунн ,халкьдин уьмуьрда ч1алан метлебдикай ,дидед ч1ал вилик финикай ,адан к1ел –кхьин арадиз атуникай ,мили культура виниз тир дережайриз хкаж хьуникай ,лезги ч1ала Дагъустандин масса ч1аларин арада кьазвай чкадикай ,урус ч1алан таъсирдикай малуматар гунн лазим я.Лезги ч1ал чирунин вилик акъвазнавай месэлайрикай лап важиблубур ихьтинбур я:

-к1елзавайбуруз литературный ч1алал савадлувилелди кхьиз ва эсерлудаказ к1елиз чирун ,аялар ам к1ан хьунал гьевесламишун ,тербияламишун ,абурун бажарагълувилер артухарун;

-ч1алакай илимдин ж-жуьре хилерай (фонетика,морфология синтаксис ва мсб. мягькем чирвилер гун;

-гьар са ученикдиз лезги литературный ч1алан орфографиядин ,пунктуациядин орфоэпиядин нормаяр дериндай чирун;

-лезги ч1ал вилик финин ,девлетлу хьунин рекьер тайинаарун,ачухарун,илимдин тарихдай ва лезги ч1алан винел к1валах авур алимрикай аялриз малуматар гун ва мсб.Ч1ал инсанрин обществода туьретмиш жезва,вилик физва.Ч1ал хуьн девлетлу авун пата лам акьалт1завай несилриз чирун чарасуз я.

2.Основная часть

1)Простой предложение чирунин методика.Аялар сифтегьан классрай предложенидихъ галаз таниш я.Хабардин,буйругъдин.суалдинва эвер гунин предложенияр чируниз кьуд сят вахт чара ийизва.Хабардин предложенияр чирдалди вилик,муаллимди предложенидикай ганвай умуми малуматар тикрар хъийида,ахпа хабардин предложение чирунив эгеч1да.

Виридалай вилик к1елзавайбур предложенидин кьилин манадин ,яни ада акьалт1ай са фикир лугьунин гъавурда туна к1анда .Идахъ галаз сад хьиз ,гьар жуьредин тапшуругърин куьмекдалди к1елзавайбурун рахунра предложенияр туьк1уьрунин жигьетдай кимивилер арадай акъудун лазим я.

Тапшуругъар ихьтинбур хьана к1анда:суалриз жавабар гун, гегьенш тушир предложение гегьеншдаз элкъуьрун ,ганвай гафар кваз предложение туьк1уьрун.Тайин тир са темадиз талукь предложенияр туьк1уьрун ва мсб.Гьа ик1 ,муаллимди аялар предложенидин тарифдин гъавурда твада:

Акьалт1ай са фикир лугьузвай сад-садахъ галаз алакъада аваз туьк1уьрнавай гафарин к1ват1алдиз ва я са гафуниз предложение лугьуда.

Зенг яна.Аялар классдиз гьахьна.Муаллимди сифте тарс башламишна.

Вири и предложенийра акьалт1ай са фикир лугьузва.

Малум тирвал. предложение са гафуникайни хьун мумкин я.,яни акьалт1ай са фикир са гафуналди лугьуз жеда.Кар авлай месэла аялриз ам ачух мисалралди тестикьар авун я.И месэла чавай ,кьве касдин рахун мисал

гъана,тестикьариз жеда.Зарифа ,вуна к1елзавай ктабдин т1вар вуч

я?»Къашкъа духтур»-Адан автор вуж я?

–Межидов.

И суьгьбетда эхиримжи предложение са гафуникай ибарат я.Бязи вахтара са гафуникай ибарат предложенияр текстиникни кваз жеда. Месела :Къайи гар акъатнавай.Мекьидай.Тарар аязди кьунвай.И предлложенийрикай кьвед лагьайди анжах са гафуникай ибарат я.Ада акьалт1ай са фикир тестикьарзава. Гьа ик1 ,муааллимди аялар предложение квез лугьудат1а ва адан тарифдихъ галаз таниш ийида.И нетижа художественный эсеррай къачунвай жуьреба-жуьре мисалралди аялпин фикирда мягькемарда .Адет яз ,предложениди я са квекай ят1ани хабар гуда,я хабар кьада,суал ийида,я са кар кьиле тухуниз эмир,буйругъ,т1алабун,Теклиф, къадагъа ийида.И жигьетдай предложенияр фикир лугьузвай касдин мураддиз килигна хабардин,суалдин, буйругъдинбур жеда.Предложенияр гьак1ни лишандизни - чпе са гьихьтин ят1ани гьисс авани ,авачни килигна пай жеда.И жигьетдай эвер гунин предложениярни чара жеда.Гьам хабардин,суалдин ,гьам буйругъдин предложенияр эвер гунинбурни жеда.Им анжах абурук са гьихьтин ят1ани Гьисс квани ,квачни ,гьадалай аслу я.

2)Хабардин предложение .Аялриз хабардин предложение гьеле сифтегьан школада чир жезва,амма идалди бесарна виже къведач .Аялар хабардин предложенидиз ганвай тарифдин гъавурда хъсандиз гьатун патал классда агъадихъ галай суалар гьялна к1анда:

-Хабардин предложенийралди чна гьихьтин метлебар лугьузва?

-Са кардикай хабар гуда ,са агьвалатдикай суьгьбет ийида,чи фикир лугьуда.

-Хабардин предложенийрикай мусс менфят къачузва чна?

-Чна чи фикир лугьудайла,суалриз жавабар гудайла,гьикаяяр ,макъалаяр,т1ебиатдин шикилар кхьидайла … хийир къачузва.Лезги ч1ала хабардин предложенияр тестикьвилинбур ва инкаарвилинбур жедайдакайни аялриз малумат гана к1анда.Дагълар къацу хьана.Суьруьяр яйлахриз рекье гьатна. И предложенийриз килигна тестикьвилин предложение лугьуз жеда.Тапшуругърин куьмекдалди аялар мадни хъсандиз гъавурда твада.

Инкарвал, адет яз ,лезги ч1ала глаголдин талукь тир тестикьунин форомадихъ префикс ва я суффикс гилигуналди арадиз къвезвайди са шумуд мисалдалди къалурайт1а хъсан я.

Гьава серин тирвиляй чавай экскурсиядиз физ хьанач.

Чун къе тамуз тефин.

3)Суалдин предложение.И предложение чирун абур гьик1 туьк1уьр жезват1а ва гьихьтин жуьрединбур жедат1а гьадалай башламишун хъсан я.

Суалдин предожение квез лугьудат1а рик1ел хкида ,ахпа чпивай мисалар гъиз тада ,шикилрай суалар гуда, тапшуругъар тамамарда гьа и жуьреда дериндай чирвилер гуда.

-Вун гьина авай?Чун санал фидани?Вуна гьикая к1елнани?

4)Буйругъдин предложение .

Буйругъдин предложенияр чирдайла ,аялар сифте адан тарифдин гъавурда твада :Т1алабун,буйругъ,теклиф,ихтияр гун къалурзавай предложенидиз буйругъдин предложение лугьуда.Буйругъдин предложение лап секин ,хабардин предложенидиз хас интонациядалди лугьуз жеда.Идалай гъейри .аялар буйругъдин предложенияр чпин манна-метлебдиз килигна пуд жуьрединбур жедайдини гъавурда твада:1)халис буйругъдин:алад,чан хва,булахдилай яд гъваш.Ч1ехидаз гьуьрмет ая;

2)ихтияр гунин:Закай садазни хъел татурай.Балк1ан гьаятдиз хкурай;3)Рахазвайдаз кьилди ваъ, кьвед.пуд касдин арада кьиле физвай крариз ихтияр гун,т1алабун ва я теклиф къалурдайбур.Риза,алад барзадик квай малар хкин.Ша чна ч1ехида лагьайвал иийин.

5)Эвер гунин предложение.И предложение чирдай вахтунда,виридалай вилик аялриз жуьреба-жуьре эвер гунин предложенгияр эсер ийидайвал к1елиз тада.Зи рик1 аватна ,чанн дииде! Гьайиф чаз геж хьана!Эй,зи дустар!

Ихьтин предложенийра чаз шадвал,эвер гун,пашманвал аквада.

Гьам хабардин,гьам суалдин, гьам буйругъдин предложенияр ,эгер чна чи фикир,шадвал,ажугълувал квай сесиналди лагьайт1а ,эвер гунинбур жеда.Месела:Е.Э.шиирдай ихьтин ц1арар къачувин чна.Гьарай, эллер ,пис ксариз

Ажеб дуьнья хьанавачни!

Дугъри ксар дуьньядикай

Хул1 гуьгьуьлар ханавачни!

Чал алайди вуч къаза я ?

Хуп1 фарман тежер суза я?!

Им ч1ехи касдиз арза я.

Акакьдай дарман авачни?!

Лредложенийрин жуьреяр чирунин ва абурун эхирда лазим лишанар эцигиз вердишарунин карда аялари эсерлудаказ к1елунихъ еке метлеб ава.Идан гьакъиндай Назир Агьмедова кхьизва:»И тарсара иллаки гзаф фикир гана к1андай месэлайрикай сад предложенияр эсер ийидай гьал ,ачухдиз,гафар дуьздаказ сивяй акъудиз ,логический ударение эцигиз лазим тир чкайра акъвазиз ,са гафуналди предложенидин манадиз килигна интонациядалди к1елун я».

ПРЕДЛОЖЕНИДИН КЬИЛИН ЧЛЕНАР

а)СказуемоеСказуемое чирдайла ,сифте аялриз сифтегьан классра и темадай ганвай малуматар тикрар авунилай башламишда.Аялривай сказуемое предложенидин гьи член ят1а ,ада гьихьтин суалриз жаваб гудат1а ,гьабур хабар кьада ва доскадал вуч ийизва?Вуч жезва?Вуж я? Вуч я? Суалриз жаваб гудай предложенияр кхьидаРуша ктаб к1елзава.Къенин югъ гуьзелди я.И предложенийрай сказуемояр жагъурда,суалар эцигда.ЧИрвилер мягькем хьун патал муаллимди доскадал простой предложенияр кхьида,аялрив суалар эцигна сказуемияр жагъуриз тада.Месела:Бубади газет к1елзава.Чубанар аранриз эхвич1на.

Простой сказуемое тамамсуз ва куьмекчи глаголрикайни жеда(ава,ама,ала;авун,хьун).Месела:Дах к1вале ав.данаяр чуьлда ама.Югъ няни хьана.Уст1арди цал авуна.Простой сказуемидикай ихьтин малуматар гайидалай гуьгъуьниз,муаллим ц1ийи темадив эгеч1да ва составной сказуемое куьмекчи глаголдикайни ч1алан масса паярикай жедайди гъавурда твада

Зи дуст отличник я.Хуьр ц1ийи свас хьиз ава .Ам зун акурла шад хьана.Ученикрин буржи к1елун я.

Аялрихъ галаз составной сказуемидиз талукь и мисалар анализ авурдалай кьулухъ ,муаллимди сост сказуемое кьве жуьре жедайди ,садаз т1варц1икай тирди ,муькуьдаз глаголдикай тир сост. Сказ-е лугьудайди хабар гуда.Ина гзаф фикир гана к1андай месэла ихьтин сказуемийрин т1варц1ин пай гьим ят1а ва алакъачи пай гьим ят1а ,гьабур тайинариз алакьун я.Алакъачи ва куьмекчи глаголри (я.тир,туш,хьухь ва мсб.)подлежащидинни сказуемидин арада алакъа яратмишда,вахт ва наклонение къалурда.Сост.сказуемидин т1вар лай сущ-дикай (Чи буба муаллим я);прилаг.(Гьава чими тир);т1варц1-кай(Ктаб зиди я);числит-й(Кьведра пуд ругуд жед);наречидикай(Зи дердер гзаф я).Кар алай месэла аялривай сост .сказ-дин гьа и т1вар пай ч1алан гь паюникай хьанват1а ,гьам тайинариз хьунухь я.

Аялар хъсандиз и темадин гъавурда гьатун патал жуьреба –жуьре тапшуругъар гана к1анда. Эхирдай вири классди сказуемидиз тариф туьк1уьрда ва ам учебникда ганвай тарифдив гекъигда.

б)ПОДЛЕЖАЩЕЕПодлежащее чирдай вахтунда муаллимдин вилик акъвазнавай важиблу месэлайрикай сад аялар подлежащее лугьунин тегьеррихъ галаз таниш авун я. Къайда яз ,лезги ч1ала подлежащиди предложенида вичикай са хабар гузвай предмет къалурда.Месела:Ктаб к1елна.Аялри к1валахзава.Йикъар куьруь хьана.Вири и предложенийра подлежащияр сущ.хьанва.Тапшуругъар тамамарда ва прилагателнидикай ,т1варц1иэвэздикай хьанвайдини баян гуда.Муаллимди сифте вичи ,ахпа аялрини мисалралди мягькемарда.Мисал патал чна ихбтин са предложение гъин.Фат1имат доярка хьана.И простой предложенида Фат1имат ва доярка гафар ькведни асул падежда ава.Хьун кечмиш тежер глагол тирвиляй предлложенида подлежащее жедай актив падежда ваъ, ас ул падежда ава.Ихьтин дуьшуьшра аялриз предложенидай подлежащее жагъуриз четин жезва.Муаллимди абуруз ихьтин предложенияр разбор ийидай:анжах подлежащидикайни сказуемидикай хьанайбур ва абурун къаншарда,кьилин членрилай гъейри ,мад членар авайбур.Месела:Гатфар алукьна.-Чими гатфар алукьна

Цуьквер акъатна.-Багълара,дагълара яру,вили. Цуькверакъатна.И предложенияр разбор авуна ,абур чеб-чпивай квелди тафаватлу ят1а чирда ва гегьенш предложение анжах кьилин членрикай жезвайди ва кьвед лагьай дережадин членарни жедайди лугьуда.Жуьреба –жуьре тапшуругъар тамамарда ,и темани мягькеамрда:

1)текстинай гегьенш тир ва гегьенш тушир предлженияр тайинарун;

2)гегьенш предоженидикай гегьенш тушир ди авунва гегьенш тушир предложение гегьеншарун.

7)КЬВЕД ЛАГЬАЙ ДЕРЕЖАДИН ЧЛЕНАР.

Кьвед лагьай дережадин членар кьилин членрикай саджаз ва маса кьвед лагьай дережадин члендиз табий яз жеда.Кьвед лагаайдережадин членри фикир ачухдиз лугьуз куьмек гуда.

Кьвед лагьай дережадин членрикай малумат гайидалай кьулухъ абурал кьилди-кьилди акъвазда.Сифте дополнение чирда ,яни кьвед лагьай дережадин член тирди баянар гуда.Мягькемарун латал жуьреба –жуьре тапшурургъар тамамарда:1)Гегьенш тушир предложенияр.дополненияр кухтуна .гегьеншарун.

2)Дополнение аслу тир гафнии галаз текстинай кхьин.

3)Скобкайра ганвай гафар лазим падежда эцигиз кхьин.

Определение чирдайла ,рпедложенида ам прилагательнийрикайни причастийрикай жедайди къалурунихъ галаз сад хьиз ,ам опдлежащидиз ва дополненидиз талукь тирди ачухарда.Определение мягькемарун патал ,дополненидиз къалурнавай хьтин тапшуругърилай алава яз,мад ихьтин тапшуругъарни тешкилиз жеда:

1)предложенида чпиз определение жедай гафар къалурун;

2)текстинай определенияр жагъурун ва абур гьи членриз талукь ят1а къалурун ;

3)предложенияр определенияр кухтаз кхьин.

Рахунра определенидин метлеб определенияр квай ва квачир предложенияр гекъигна ачухарда.Допоплненидилайни определенидилай обстоятельство чирун четин я ,вучиз лагьайт1а чпин метлебдиз ва предложенида лугьуниз килигна,абур гзаф я.Обстоятельствойрин жуьреяр чирдалди вилик ,аялриз обстоятельство квез лугьудат1а ,гьадахъ галаз танишарун чарасуз я.И везифа кьилиз акъудун патал доскадал чара авунвай гафар кавз едложенияр кхьида ва а гафариз суалар эцигиз тада .Предложенияр анализ авурдалай кьулухъ ,муаллимди обстоя тельстводиз умуми характеристика гудава предложенида кар гьихьтин вакъиайралди ,гьаларалди (яни.гьик1?мус?гьина ?вучиз?вуч себебдалди?ва мсб.)жезват1а къалурдай кьвед лагьай дережадин членриз обстоятельство лугьудайди ,обстоятельство гзафни-гзаф глаголдиз талукь яз ,яни глаголдин метлеб ачухардай гаф яз жедайди лугьуда.

Обстоятельствойрин кьилин жуьрейрихъ галаз аялар таниш ийидалди вилик.абур вири жуьредин обст. Къалурзавай умуми таблицадихъ галаз танишарда.

8)Простой предложенийрин разбор.

1.Зегьметдал рик1 алай ч1ижер атирлу цуькверал элкъвезва.

2.Пакаман ракъини Самур вац1ун дере фири нек цайи хьиз ишигълаван авунвай.

3.Ракъини гегьенш чуьллер ,къацу къурухар ва цуьк акъатнавай дереяр ишигълу авуна.

4.Сарухан куьк кавални галчугна ,вичин к1валерин айвандал рагъ гуз ацукьнавай.

5.Пери. гъиле чар кьуна ,хейлин вахтунда рак1арал акъвазна.

6.Нехирбанди накь паласада нехир хуьзвай.

7.Кьакьан дагълар жуьреба-жуьре рангарин цуькверив ац1анвай.

8.Пакамахъ фад ,пакама гьеле башламиш тахьанмаз ,Амалбега Мут1алибан к1валерин варариз т1уб яна.(Ф.Бахшиев)

9.Садра к1ват1на ,к1ват1на,к1ват1на гьамиша

Сандухралди къизиларни гимишар(Адам Адамов).

10.Чанда такьат авай къазибега кьведа кьадай залан ч1улар текдиз тухузвай.

11.Ватандизни халкьдиз вафалу кас бахтлу жеда.

12.Каравутдал ширин ахвара авай Мавлуд ч1ирив-ч1иривдин ванери ахварай авудна.

13.Рик1ел хуьх.анжах зегьметди инсандин уьмуьр яргъи ийида.

14.Диде-Ватанди вичин рухвайрални рушарал дамах ийида,абурун къагъу ч1угвада,абуруз куьмек ийида ,къуват гуда.

15.Ч1ехи уьлкведа гьар са инсандиз вичин гъввеч1и макан ава.

16.Гьар са касдиз вичин ватан ширин я.

17.Тамара экъеч1завай жуьреба-жуьре набататрикай дарманар гьазурзава.

18.Хуьруьнбуру чпин зегьметдин сувар еке шадвилелди давамар хъувуна.

19 .Къазимегьамед агъзурралди советрин инсанрин рик1ера революциядин кьегьал яз гьатнава.

20.Вирт1еди зи кефияр къумбар авуна.

21.Чинардин къайи сериндик тамун ничхирар к1ват1 жедай.

22.Дегь заманада Иранда Надир шагьди пачагьвал ийизвай.

23.И мукьвара Цумурдал Лезгийрин бажарагълу шаир Алибег Фетягьов дидедиз хьайи югъ шад гьалара къейдна.

24.Самур вац1алай къарагъзавай шагьварди дагъларин ценерик квай багъларик,цуьк ахъайнавай къацу яйлахрик зурзун кутазвай .

25.Ихтилатда артухан баянар гунн Миримоваз хуш къвезвач.

Синтаксисди морфологиядихъ галаз санал ч1алан грмматика тешкилзава.

26.Гатфарин кьиляй колхоздин нинк1ери з ч1уру хъач акъатиз башламишна.

27.Хуьре Бакудай хтанвай набут фяледикай председатель хкянава.

28.Гъвеч1 ч1авуз Малла –Нисредина са мискьи уст1ардиз шак1урт1вал ийизвай.

29.Спутникрин куьмекдалди алимри космос ва гьак1 чилни ахтармишзава.

30.Баркаллу космонавтрин арада Муса Манарова лйихлу чка кьунва.

31.Хуьряй инлай-анлай тек-туьк кьуьзуь къариярни къужаяр аквазва.

32.Цуьк акъуднавай гуьнедин хурал ,латар квай зурба булахдин вилик машинар акъвазнава.

33.Яхц1урни сад лагьай юкъуз Шарвилиди вичин турни къалхан ахтаришдайвал хьана.

34.Гъвеч1и чубанди пелекай гьекь михьиз ,дагъдин хурай винелди еримишзавай.

35.Фат1имат халадини чи дидеди колхоздин гвенар санал гуьзвай.

36.Гишин вечрез ахварай ц1уьк1 аквада.

37.САа гьафтедилай чи гими Астрахандин партуна акъвазда.

38. Аялар шад яз ва рик1ерик гъалаба кваз классриз чк1ана.

39.Гуьгъуьна амукьай буру вик1егь къуьрез гьарда са савкьват гана.

40.Са нянихъ къаридин гьаятдиз солдатдин форма алай сад гьахьна.

41.Шад мугьманар хъуьрез-хъуьрез чи к1вализ атана акъатна.

42.Тарсар чирайдалай гуьгъуьниз Салигьа бадедиз ктабрай шиирар к1елдай.

Га и жуьреда аялрив айни разбор ийиз тада.

9)ДИДАКТИЧЕСКИЙ МАТЕРИАЛ.

1.Текстинай, манна –иетлебдиз килигна , хабардин, эвер гунин предложенияр жагъура.Лазим пунктуациядин лишанар эциг.

Эй юлдаш жемир гъафил ахварай авудун хъсан я.Марф къвада жал.-Такъурай такъурай лугьуда лежберри.Зи шиирар буш чуьллера шегьерарни хуьрер хьухь.Ц!и гьик1 тир ви дуланажагъ тух яни ваз гишин билбил.

2.Точкаяр алай чкайрал п редложенидин манадив кьадай подлежащияр жагъуриз кхьихь.

….к1вализ хтана.

……парталар цвазва.

…..лапагар дагъдиз гьална.

…..стхадал элуькьзавай.

…..михьиз цав кьунвай.

3.Точкаяр алай чкайрал дополненияр эхцигиз ,кхьихь.

Киц1 …. Элуькьзавай.

Чубанди…. хуьзва.

Къушари …неда.

Уст1арди…. туьк1уьрна..

4.Агъадихъ галай предложенияр ,точкайрин чкадал определенияр эхцигиз ,кхьихь.

Гатфарин …югъ тир.Гьар пад секин тир.

Жемятди…..ник1ера ,багълара….к1валахар ийизвай.

Школада…аяларни ….тарсарал машгъул тир.Садлагьана цавал …циферакьалтна,…ст1алар акатна.Галамаз-галамаз ц1айлапанар ягъиз ,цаву ванер ванер ийиз башламишна…..марф къвана.Векьер- кьалари …ат1ласди хьиз нур гузвай…нуьк1ер,…чубарукар шад хьанвай.

5.Предложенияр кхьихь.Сказуемийрин к1аникай ц1ар ч1угу.Сказуемидин жуьре ва ам гьи ч1алан паюникай хьанват1а ,скобкайра къалура.

Гатфарин сифтегьан йикъар агакьна.Тарарин т1урар пеш ахъагъиз гьазур тхьана. А ч1улав ягъай дяведи чаз экуь югъ мич1и авуна.Чна гьикьван кашар –мекьер хажалатар эхна.Вакъиаяр ,дагъдин жигъирар хьиз ,бейхабар къекъвена Къушарин къалабулухдин саягъ акур вагьши гьайванризни агьвалат аян хьана.

6.Кхьихь.Подлежащее ва сказуемое жагъура,абур хьанвай ч1алан паяр тайинара.

Чубанди агъзур хипез къуллугъзава.К ъе чаз лезги ч1алан кьве тарс ава.

Йисар арадай фена.ХЪсанвални Писавл кьведни кьуьзуь хьанвай.Абур мад гьа рекьяй хквезвай .Мад вац1ай экъеч1ун лазим тир .Вац1а гьамиша хьиз яд авай.Абурувай садавайни вац1ай экъеч1йз жезвачир.Фикирар ийиз акъвазнавайла,рекьяй вичи к1ула кьуна вац1ай акъудай гада хтана.Ам еке хьанвай.ГададиХЪсанвилин гъил кьуна ,ам вац1ай акъудна. Текдиз вац1ай экъеч1из к1ан хьайи Писвал вац1у тухвана.

Агъадихъ ганвай гегьенш тушир рпедложенийрикай гкгьеншбур ая.2-3 предложение синт. Разбор ая.

Крар гьик1я, дуст касс.

Жув акъваза, буба хтурай.

Югъ гуьзелди хьана.

Муслим къарагъна.Йиф фенвай.Кьудпад секин тир.Гъед хкаж жезва.Йифя.Лал я.Гьич ванн-сев авач.

8.Агъадихъ ганвай гафарихъ к.т. оьстоятельствояр акал хъувуна кхьихь.Арадал атай ибараяр кутуна ,предоженияр туьк1уьра.

……к1валахзава. ….къугъвазва.

…..физва. …… хъуьрезва.

…..рахазва . ……К1елзава.

9.Мисалар кхьихь ,кьвед лагьай дережадин членрин к1аникай ц1ар ч1угу, абурал суалар эциг.

Вик1егьдаз бахтуни куьмекда.Пис хабар фад агакьда.Халкь хвейиди халкьдини хуьда.

Кьегьалар халкьдин лувар я.(Лезги халкьдин мисалар).

10)ЛИНГВИСТИЧЕСКИЙ МАХ,»Пачагьлугъ простое предложение».

«ЛЕЗГИ Ч!АЛ»т1вар алай Простое предложение лугьудай са гьукумат авай.

Агьукуматдин кьиле аьуллу пачагь Сказуемое ва адан ханум Подлежащее авай.

Ханум подлежащее, вири дишегьлияр хьиз,вири чириз к1андайди тир.Гьавиляй ада гьамиша суалар гуз жедай-

Вуж?вуч?ни? куь?

3.Нетижа.

Лезги ч1алан тарсар илимдинни методикадин вини дережада аваз гунн патал муалллимдиз сифте нубатда аялриз чирвилер гудай къайдаярни амалар чир хьун чарасз я.

Алай девирда ч1алан тарсар вини дережада аваз тухун патал ц1ийи метотадикадин къайдарикай менфят къачуна к1анда. Ц1ийи къайдайри тарс метлеблуди ийида.

«Аял тарсуна галат жезвайди я, тарсунин четинвиляй ваъ, гьамиша са къайдада тухузвайвиляй» . И гафар педагог –новатор Ушинскийди лагьайди я. И гафаралди адаз лугьуз к1анзава хьи,гьар са тарсуна ц1ийи къайдаяр туна к1анзавайди.

Зани зи тежрибада ц1ийи къайдайрикай ва ТСО-кай менфят къачузва.Ихьтин къайдаяр ишлемишзавай тарсуниз гилан гележегдин ва я адетдин тушир тарс лугьуда.

Гилан гележегдин ва я адетдин тушир тарс шадди, машгъулардайди, яратмишунин къайдаяр квайди, аялривай чпин алакьунар ачухдаказ лугьуз жедайди хьана к1анда. Адетдин тушир тарсарин жуьреяр ихьтинбур яз къалуриз жеда: тарс-диалог, тарс- зачет, тарс- диспут, тарс- викторина, тарс-аукцион, тарс-экскурсия, тарс- спектакль, тарс- интервью ва масабур.

За тухузвай тарс викторина я.

Аялар предложенидин кьилин ва кьвед лагьай дережадин членрихъ галаз танишарайдалай кьулухъ, и темадай абурун чирвилер умумиламишдай ва тикрардай тарс-викторина тухвана. И тарсуна вири аялар желб ийиз хьана. Амай тарсара жавабар тагузвай аялрини жавабар ганай, абур вири чпин фикир темадиз гуз алахъна. Гьак1 за зи тарсара шикилрин винелни к1валахар тухвана. Ихьтин к1валахри аялрин ч1ал гегьеншарзава, предложенияр дуьз къайдада туьк1уьриз чир жезва.

Аялриз ихьтин тарсарикай гзаф менфят жеда ва и тарсар амай тарсарилай тафавутлуни жеда.

За фад- фад адетдин тушир тарсарин жуьреяр тухузва. Гьа ихтин тарсара аялрин чирвилер артух жеда, чпин дидедин ч1ал хъсан чир жеда.

Адетдин тушир къайдайри дидед ч1алан тарсара аялрин яратмишунин рекьяй алакъунар хкажда, аялар кьилди, муаллимдин куьмек галачиз, к1валахиз вердиш жеда , ч1ал гегьенш жеда, тербиядин рекьяйни таъсир з чирвилер практикада ишлемишиз ва жува-жувал к1валахиз чир жеда.

ЛИТЕРАТУРА

1. Агьмедов Н.А. Лезги ч1алан методика ( синтаксис ва пунктуация)

2. Алипулатов М.А. Лезги ч1алан машгъулардай материал.

3. Гуьлмегьамедов А.Г ., Мегьамедов ГЬ.И. лезги ч1ал (8-9 –классар патал учебник)

4. Лезги ч1алан муаллимриз куьмек.

5. Рамалданов ГЬ. Лезги ч1ал чирунин методика.

11