Муниципальное Бюджетное Образовательное Учреждение «Тылгынинская средняя общеобразовательная школа им. И.Ханды»
Муниципального района «Вилюйский улус (район)» Республики Саха (Якутия)
«Рассмотрено» «Согласовано» « Утверждено» Руководитель МО гуманитарного Заместитель директора по УР Директор школы /Матвеева В.В./____________ /Васильева О.Д. /____________ /Дмитриева Н.Н./_____________ « » сентября 2022г. « » сентября 2022 г. « » сентября 2022 г.
Рабочая программа по основам духовно-нравственной культуры народов России
на 2022-2022 учебный год
(с 5-9 класс)
Учитель: Иванова Евдокия Николаевна
БЫҺААРЫЫ СУРУК
ҮӨРЭХ БИРИДИМИЭТИН ӨЙДӨБҮЛЭ
Бырагыраама олоххо тоҕооһо. Бүгүҥҥү олохпутугар буола турар балысхан уларыйыылар ордук чуолаан киһи өйүн-санаатын, майгытын-сигилитин укулаата уларыйыытыгар тиэрдиэхтэрин сөп. Билиҥҥи кэммит сүрүн тускулунан буолбут култуураҕа, духуобунаска ханнык эрэ үрдүнэн көрдөрүнньүк соҕус сыһыан баһылыыр суолталаммыта, омук бэйэтин тус кэрэтин, айылҕатынан, айылгытынан бэриллэр ис күүһүн сүтэриитигэр тиэрдиитэ – кэнэҕэски өттүгэр улахан охсуулаах буолон сөп. Хайа баҕарар омук бэйэтин ис култууратынан, духуобнаһынан эрэ уратыйар кэрэ, онон эрэ кини аан дойду норуоттарын өйүн, духуобунаһын байытар, атын норуоттарга кэрэхсэнэр кыахтаах. Онон, төрүт култуураны,ийэ өйүн-санааны ыччыкка иҥэриини омук норуот быһыытынан тыынныых буолуутун хааччыйар сүрүн суол быһыытынан сыаналаан ураты болҕомтоҕо ылыы эрэйиллэр.Түҥ былыргыттан кэрэһэлэнэн кэлбит омук өйүн-санаатын, мындырын, уран ууһун, култууратын ыччат иҥэриннэҕинэ эрэ, норуотун олоҕун уһун тыынныыр, сайыннарар кыаҕы ылар. “Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култуурата” үөрэх биридимиэтин бырагырааматын көрүгэ, сыала, соруктара, ис хоһооно ити сүрүн кыһалҕаны быһаарыыга тускулунан оҥоһулунна.
Саха оҕотун бэйэтин сахабын диэн баардыланыыта, биллэн турар, дьиэ-кэргэн эйгэтигэр эрэ үөскүүр. Омугунан уратытын билиммит оҕо дьиэ кэргэҥҥэ, уһуйааҥҥа иитиллиитигэр, сайдыытыгар култуура ытык өйдөбүллэрин ылыныыга тардыстыылаах буолар. Оҕо култуура эгэлгэ көстүүлэрин бэйэтэ айан, тутан ылыннаҕына, олоҕун тухары иҥэриммит билиитэ, сабыдыала тугунан да солбуллубат үтүө, кэрэ өйдөбүл буолан ис уйулҕатын өрүү сырдата сылдьар күүскэ кубулуйар.
Бырагыраама көрүгүн сүрүн тирэҕэ: култуураны – киһилии киһи буолуу, сиэрдээх олоххо уһуйуу үөрэҕин быһыытынан көрүү. Ханнык баҕарар омук төрүт култуурата киһи ис дьиҥин, ис кыаҕын уһугуннарар, духуобунай күүһүн арыйар аналлаах. Бырагыраамаҕа бу төрүт санаа үөрэтии- иитии технологиятын тиһигин систиир – киһи киһилии сиэрдээх майгытын олохтуур айылгынан сайдыыны тускулуур аналлаах.
Онон омук төрүт култуурата – оҕо бэйэтин сайыннарар, олоҕун оҥостор төрүт эйгэтин үөскэтэр суол быһыытынан сыаналыыр. Бу эйгэҕэ оҕо «Киһи-айылҕа-уопсастыба» сүрүн өйдөбүллэрин, сыанастарын болҕойор, толкуйун тобулар, санаатын сааһылыыр. Тус олоҕун бэйэтэ оҥостор дириҥ көрүүлээх көҥүл киһи буола улаатарыгар кыах бэриллэр. Оҕо бэйэтин бэйэтэ сайыннарар, ис кичим санааларын сыаналанар, эгэлгэ дьайыылары ырытан, түмүктэри оҥоро үөрэнэр. Бу оҕоҕо тугунан да солбуллубат дьиҥ олох үөрэҕин ылынар, бэйэтин омук киһитин быһыытынан сайыннарар суолланар (индивидуальная траектория развития), аан дойду омуктарын кытта «эн-мин» дэһэр доҕордуу алтыһыыга киирэр эйгэтэ.
Үөрэх бырагырааматын сүрүн сыала. Саха оҕото бэйэтин ис кыаҕын, айылгытын, өбүгэтин өлбөт-сүппэт өйүн күүһүн, мындырын иҥэринэн, ону үөрэх-сайдыы үрдүк кирбиилэрин кытта дьүөрэлээн, өй-санаа, сиэр-майгы үрдүк таһымыгар – толору сайдыылаах (гармонично развитый) буолууга – тардыстыылаах, онон олоҕун тускулунар ис кииллэр буолуутун ситиһии.
Соруктара:
- өбүгэлэрбит күн-дьыл эргииринэн, айылҕа этиитинэн, айылгы күүһүнэн таба туһунан олоҕу олорор үөрүйэхтэригэр сыһыарыы;
- үтүмэн үгүс үйэлэр үтүө өйдөрүнэн куоһаммыт олоҕу олоруу үтүө үгэстэрин, сиэрдээх билиилэрин билиһиннэрии;
- кэм кэрдии кэрэһиттэринэн буолбут омук олоҕор, дьылҕатыгар бэлиэ суолу, хамсааһыны киллэрбит, өлбөт өй, үтүө-мааны майгы, муҥутуур дьоҕур күүһүн көрдөрбүт ытык дьоммут холобурдарынан ыччыты иитии суолун тобулуу;
- айылҕалаах айылгы күүһэ түмүллүүтүн көстүүлэринэн, холобурдаранан оҕолору омук култуурата норуот олоҕун дьоллоохтук тускулуур күүһүгэр итэҕэтии;
- аан дойду хайа баҕарар муннугар тиийэн, омук сиэрин-туомун, үгэһин, бары сатабылын туһанан, атын омуктары кытта тэҥҥэ алтыһар кыахтанарыгар төрүтү ууруу;
- төрүт үгэс, култуура ньымаларын үөрэтии-иитии кэриҥэр киллэрии.
Үөрэх бырагырааматын түөрүйэтэ культурологическай тускуну тутуһар, ол эбэтэр култуура үөрэҕэ билиини-көрүүнү тиэрдэрин таһынан, оҕо кута-сүрэ, ис уйулҕата, айылгыта сайдарыгар туһуланар. Ол аата бөһүлүөк А.С. Попова суруйарыныы: «Саха дьонугар “айыы киһитэ аһыныгас, күн киһитэ көмүскэс” диэн өйдөбүлгэ сигэнэн, култуура үөрэҕин тускута «аһыныгас» киһиэхэ – ол аата өйө-санаата, сиэрэ-майгыта үрдүк таһымнаммыт, “көмүскэс” киһиэхэ – ол аата бэйэтин да, атын дьону да көмүскүүр кыахтаах, өй-санаа, күүс-уох өттүнэн да ситэ сайдыбыт буолууга сирдиир ис хоһоонноох. Онон, үөрэх бырагыраамата саха киһитэ толору сайдыылаах буолан, айыы киһитэ, эбэтэр сайдыы үрдүкү чыпчаалыгар – айар дьоҕуруга тиийбит киһи (творческая личность) буоларыгар туруулаһыы түөрүйэтин оҕо сайдыытын, киһи буолуутун тускулуур ис хоһоонноох.
Бастатан туран, «Хотугу киһи» диэн хомуур өйдөбүлү өрө тутуу. Үөрэнээччилэр “Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуоттарын култууралара” диэн өйдөбүлү кэлим ыоынан үөрэнэллэригэр тускуланар. Аан дойду «илиҥҥи киһи», “арҕааҥҥы киһи” диэн философскай көрүүлэр бааллар. Ол курдук саха өйө-санаата, быһыыта-майгыта уларыйбыт кэмигэр төрүт култуураны үөрэтиигэ «Хотугу киһи» үөрэҕэ диэн саҥалыы философскай көрүү тиһигэ үөскээн эрэрэ көстөр. Хотугу норуоттар олорор эйгэбит, олохпут укулаата, үлэбит-хамнаспыт, айыыбыт-тутуубут – барыта ханыылыы, онон өйүт-санаабыт, айылҕаҕа сыһыаммыт эмиэ биирдиҥи диэн көрүүгэ олоҕуран, бииргэ алтыһан олорор омуктарбыт култуураларын үөрэтиигэ, чинчийиигэ суол аһыллар.
Үөрэх бырагыраамата саха оскуолатыгар аналлаах, онон хотугу киһи өйдөбүлэ саха култууратын нөҥүө киллэрилиннэ. Тоҕоостоох түгэннэргэ аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар култуураларын сырдатыылар киирдилэр, оҕо бэйэтин омугун култууратын хотогу нороттар (эбээн, эбэҥки, дьүкэгүүр, чукча, долган) култуураларын кытта тэҥнээн көрөрүгэр кыах бэрилиннэ. Билллэн трар, учуутал кыһамтатыттан, кыаҕытта тутулуктаах. Бу хайысханы таба тутан, кылааһы таһынан үлэни ситимнээн, айымньылаах,чинчийэр үлэни тэрийэн ыырыан сөп.
Иккиһинэн, бырагыраама ис хоһоно,тутула, үөрэтии-иитии суола – барыта саха омук толкудуур, анаарар, ырытар, сыымайдыыр, тэҥнээн, ыатаран, ырытан көрөр, чинчийэр, айар ньымаларыгар тирэҕирэн оҥоһулунна. Биллэн турар, хайа баҕарар омук өйүн күүһүн, толкуйдуур, билиини-көрүүнү ылынар ньымалара ити кэриҥнэринэн ситиһиллэллэр. Ол эрээри саха омук төрүт култууратын сүрүннүүр көстүүлэри күн-дьыл эргииринэн таҥыы, онон омук атын норуоттартан ураты олох олорор сатабылларын, дьарыктарын ис тыын, духуобунай өрүттэрин ньымаларын билиһиннэрии, ону оҕо бэйэтэ эт мэйиитинэн, сүрэҕинэн иҥэринэр эйгэтин үөскэтии ураты сатабыллары ылыныы суолунан оҥоһулунна.
«Норуот бүттүүн духуобунай баайа (былыргыта уонна аныгыта) урут да, билигин да күннээҕи олоҕор холбуу бааллан үөскүү-үөдүйэ турар» - диэн В.Н. Протодьяконов бэлиэтээһинэ – бырагыраама тускута олохтооҕун бэгэргэтэр. Кини «хас биирдии омукка өбүгэ муспут баайыгар-дуолугар, өйүгэр-санаатыгар кыттыһар ньыма баар. Ол – норуот тылын-өһүн, сиэрин-майгытын, үгэһин, итэҕэлин, уус-уран айымньытын үөрэтии-билии, өйдүү сатааһын, олоххо туһаныы» - диэн этиитэ «өйдүү сатааһын, олоххо туһаныы» эрэ арыйыан сөбүн итэҕэтэр. Биһиги ити суолу тутустубут.
Үсүһүнэн, Арасыыйа гражданиннын лиичинэһин сиэрин-майгытын сайыннарыы уонна иитии концепциятын үөрэх методологическай төрүтүнэн буолар. Үөрэнээччигэ олох тирэх өйдөбүллэрин, сыаннастарын иҥэрии сылтан сыл кэҥээн, дириҥээн, сааһыланан иһэр тускула маннык:
5-6 кылаас – Айыы киһитин өйө санаата тыллар олуга. Бу олук «Киһи уонна айылҕа» ситимин арыйыы тускутунан таҥылынна. Саха өйдүүрүнэн киһи уонна айылҕа – биир ситим. Улаатан эрэр оҕо бэйэтин айылгытын билиниитэ, омук буолуутун уратытын болҕойуута, түҥ былыргыттан норуот өйүн үтүөтүн түмпүт, сиэрдээх майгытын көстүүлэрин билсиһиитэ, иҥэриитэ ситиһиллэр олуга. Саха тугу барытын тыыннаан, духуобунас күүһүнэн, айылҕалыын алтыһыннаран ылынар үөрүйэҕэр оҕолору сыһыарыы – кэнэҕэски өттүгэр култуураны билсиһиннэриигэ бигэ тирэх буолар.
7 кылаас – Мөккүөр, үтүө сиэр – мөкү, бөппүрүөк бүппэт мөккүөрүн олуга – “Киһилии киһи, киһи буолуута” ситим ис киэлитин арыйыы суолунан таҥылынна. 12-13 саас – оҕо өйө-санаата, уйулҕата, майгыта-сигилитэ тосту уларыйар кэмэ. Улаатан эрэр оҕо “мин кимминий, мин аналым тугуй, дьон миигин хайдах ылынарый” – диэн курдук ыйытыылар кини ис киэлигэр мөккүөн эйгэтин үөскэтэр. Ол кэмҥэ киһи буолуу, киһилии киһи, үтүө уонна мөккү майгы, сырдык-хараҥа мөккүөрэ кэриҥнэри оҕо бэйэтин өйүн-сүрэҕин күүһүнэн олох-дьаһах, дьон сыһыанын ис култууратын ырытан ылыныыннан иҥэриниэн сөп. Ол иһин бу олукка чөл куттаах-сүрдээх буолары харыстыыр, өрүү сырдык, үтүө, кэрэ эйгэтигэр тардыстыылаах буолууну күүһүрдэр, кэлэр кэмтэн үчүгэйи күүтэр-кэтэһэр, ыраланар туругу дьаныйар тускунан кэриҥнэнэн оҥоһулунна.
8 кылаас – Боччумуруу, өйү тутуу олуга «Бэйэни салайыныы үөрэҕин» ситиминэн таҥыллан оҥоһулунна. 13-14 саастаах оҕолор киһи өйүн тутар, боччумурар саастарын кирбиитигэр киириттэрин ураты болҕомтоҕо ылыллар. Боччомуруу, өйү тутуу ол аата улахан киһи киэбигэр киирии, өй-санаа хойдуута, үөрэҕи ылыныы туруулаһыы ситиһиини аҕаларын, үлэ эгэлгэ ньымаларын баһылааһын киһини киһи оҥорорун долоҕойго киллэрэр киһи олоҕор ураты суолталаах кирбии. Бу кэми таба тутан, оҕо атаҕар туруута кыаллыбатаҕына – кэнэҕэски өттүгэр моһоллору уйбакка бүдүрүйэрэ үгүс болар. «Бу киһи сүүнэ киһи буолан эрэр эбит» - диэн этии оҕо эт-хаан өттүнэн эрэ ситиитин бэлиэтээбэт, улаатан эрэр киһи толкуйдаах, олоҕу сыаналыыр, үлэһит киһи буолан эрэрин бэлиэтиир.
Дьон тылын, саҥатын болҕойуу, ырытан, ыараҥнатан көрүү, киһи олоҕун хас биирдии күнэ кэнэҕэски олоҕун тускулуурун долоҕойго киллэрэн, күннэтэ киһилии киһи буолуу туһугар туруулаһыы, бэйэни өй-санаа, сиэр-майгы, эт-хаан өттүнэн сайыннарыы суолун бигэтик тутуһуу – киһи боччумнаах, өйдөөх-төйдөөх буолуутун мэктиэтэ. Күн сиригэр киһи сатаабата, кыайбата диэн суох. Өрүү киһилии, сырдык өттүгэр тардыста сылдьар үлэһит киһи олоҕо ситиһиилээх буолар.
9 кылаас –өй-санаа олоҕурар, сүрүннэнэр олуга «Мындыраат үөрэҕэ» ситиминэн таҥыллан оҥоһуллунна. 14-15 саастар кирбиилэрэ – ураты. Өбүгэлэр ордук 14 саастарын туолар оҕолорго улахан болҕомтону уураллара. 14 сааһы – саха түҥ былыргыттан киһи киһи буолар суолун тутаах кэмэ диэн анал бэлиэ охсоллоро. Анал тэрээһиннээх, киһи үйэтин тухары умнубат «төп» туомун оҥороллоро. Олох ханнык баҕарар көстүүтүн дириҥник ыатаран толкудуур, ырытар, ырыҥалыыр, түмүктэри оҥорор дьоҕурга сыһыарыы, оннук үөрүйэҕи олордуу ордук тоҕоостоох кэмэ. Үөрэнээччилэр бу саастарыгар улахан дьон, төрөппүттэр, учууталлар кинилэргэ тэҥнээхтэрин, улахан киһилии сүбэннэн-соргунан сыһыаннаһалларын эрэйэллэр, ону тутуһаллар. Оҕотук саастарыгар курдук салайар, дьаһайар, үөрэтэр эрэ киэбинэн сыһыаны ылымматтар, бэйэлэрин истэригэр бүгүөхтэрин, эйигин ыырдарыгар киллэрбэккэ – үөрэххэ-иитиигэ үгүс моһоллору көрсүү, өйдөспөт, тапсыбат буолуу эйгэтэ үөскээн хаалыан сөп. Бу көстүү уйулҕа үөрэҕинэн бигэргэммит түөрүйэ, ону өбүгэлэрбит олох мындырынан куоһаан бэркэ суолталаан, киһини бигэтик атаҕар туруорар түгэни таба туһаналлара.
Билиҥҥи биһиги дьалхааннаах кэммитигэр төрүт өй-санаа, үгэс, сиэр-туом соччо баардыламмат, үксүгэр күннээҕинэн килбэйэр, эгэлгэ көрдьүн өйү-санааны күөдьүтэр кэрэһиттэр балысханнык өтөн киирэ турар күөннэригэр оҕону киһилии суолга үктэннэрии, бэйэ бодотун тутуу бигэ, киппэ, дьоһун оҥорууга дьулуур – сытыы мөккүөр күөннээх, уустуга, моһоло элбэх. Ол эрээри оҕо бэйэтин улааппыт киһи киэбигэр киирдим диэн сананар кэмигэр төрүт өй-санаа, сиэр-майгы мындырын табатык тайанан арыйдахха, сиэрдээх, үйэлээх-хайалаах билиилэр, толкуйдар, быһаарыылар, олох холобурдара син биир кыайыылаах буолаллар. Оҕо торун тувппакка ис киэлитин, уйулҕатын бигэтигэр суолу тутуу кэскиллээх. Тас куоруматыгар аныгы олох көстүүтүгэр дьүөрэ быһыыга-таһааҕа охтубутун иһин, ис киэлитэ ийэ кутунан-сүрүнэн, мындырынан иитиэйэхтэннэҕинэ, ону туох да тулхадыппат. Биһиги сыалбыт онно тускуланар.
Бырагыраама тутула уонна ис хоһооно
Бырагыраама тутула «Төрүт үгэс. Сиэр-туом», «Олох-дьаһах. Сиэрдээх билии», «Саха саарына. Киһи кэрэмэһэ», «Ааҕыы, ырытыы», «Ускуустуба кэрэ эйгэтэ», «Айар,чинчийэр, сайдыыны кускулуур айылгы» олуктарынан таҥыллан бэлиэтэннэ.
«Төрүт үгэс. Сиэр-туом» олукка норуот төрүт көрүүлэрин, бөлөһүөпүйэтин тутаах өйдөбүллэрин билиһиннэрии суолунан киллэрилиннэ. Кэм-кэрдии эргиирин туомун тутар алгыстар бэрилиннилэр. 5-7 кылаастарга сиэр-туом ис хоһооно үөрэнээччилэргэ өйдөнүмнүө буоллун диэн,кинилэр эйгэлэригэр чугаһатан, кэпсэтии, сэһэргэһии киэбинэн арылынна. Холобур, «Эбэлээх сиэн кыыс кэпсэтиилэрэ», «Эһээ Мэхээлэ кэпсээнэ» о.д.а.
«Олох-дьаһах. Сиэрдээх билии» олукка астрономия үөрэҕин баһаарыыларыттан саҕалаан, күн-дьыл эргииринэн олорууга суолталаах билиилэр, үөрүйэхтэр сырдаталлар.
«Саха саарына. Киһи кэрэмэһэ» олукка норуот олоҕор, устуорыйатыгар, култууратыгар бэлиэ суолу хаалларбыт, суолталааҕы оҥорбут үтүөкэн дьон олохторуттан, үлэлэриттэн тиэмэҕэ тоҕооһуннар кэпсэнэр. Сэһэн Ардьакыап, В.В. Никифоров – Күлүмнүүр, Сэһэн Боло, Г.В. Ксенофонтов, С.А. Новгородов, А.Е. Кулоковскай, П.А. Ойуунускай, А.Я. Уваровскай уо.д.а. саха саарыннарын тустарынан сахалыы үөрэх кинигэтигэр киирэ илик, улахан туһалаах сибидиэнньэлэр бэрилиннилэр. Биһиги омук быһыытынан култуурабыт күн бүгүнүгэр диэри сүппэккэ-оспокко, хомуллан, суруллан кинигэнэн бэчээттэнэн уонна архыыпка хараллан сытарыгар саха өйүн үтүөтүн туппут чулуу уонна үөрэхтээх дьоммут кэлэр көлүөнэлэригэр тугунан да солбуллубат баай нэһилиэстиэлэрэ – биһиги омук ийэ тыыммыт, духуопнаспыт тыыннаах буолуутун мэкктиэтэ. Ону оҕолорго тириэрдии – кэскили уһуныы суолталаах.
«Ааҕыы, ырытыы» олукка тиэмэҕэ сыһыаннаах, омук култууратын, духуобунаһын кэрэһитэ буолбут, дьон-норуот өйүттэн-санаатыттан сотуллан хаалбакка, күн бүгүнүгэр диэри ааҕыллар, кэрэхсэнэр, кэм-кэрдии аастаҕын аайы, суолталара өссө дириҥээн иһэр А.Е. Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй, П.А. Слепцов-Ойуунускай, В.В. Никифоров-Күлүмнүүр, А.И. Софронов-Алампа, Д.К. Сивцев-Суорун Омоллоон, В.С. Яковлев-Далан, И.М. Гоголев-Кындыл уо.д.а. айымньыларыттан кэрчиктэр таҥыллан киирдилэр.
«Ускуустуба кэрэ эйгэтэ» олукка саха култууратын, ускуустубатын чулуу көстүүлэрэ буолбут эгэлгэ айар, чинчийэр,толорор, уһунар, тигэр о.д.а көрүҥнэри норуокка кэрэхсэппит, тыыннаахтыы илдьэ сылдьыбыт, күн бүгүн айар үлэлэрин сүрүнэ оҥостубут дьоннорбутун оҕолор кэрэхсэбиллэригэр киллэрдибит.
«Айар,чинчийэр, сайдыыны тускулуур айылгы» диэн ологунан анаан бэрилиннилэр. Оҕо билиини-көрүүнү информация эрэ таһымыгар истэн кэбиспэккэ, ону ырытан эт мэйиитинэн илдьиритэн ылынарыгар, өссө туттун-хабан көрөрүгэр кыах бэриллэрэ – оҕоҕо үйэлээх өйдөбүл, умнуллубат ытык санаа, сатабыл, үөрүйэх иҥэригэр бигэ тирэх буолар. Киһи бэйэтэ тутан-хабан көрдөҕүнэ, тугу эмит оҥорон таһаардаҕына эрэ, ылыммыт билиитэ-көрүүтэ киһи ис кыаҕын байытар күүскэ кубулуйуон сөп диэн санааттан үөрэх кинигэтигэр үөрэтии-иитии суоллара, ньымалара тиһиктээхтик киирдилэр.
Бырагыраамаҕа бу олук ис хоһоонун сүрүн өрүттэрин учуутал суолталыырыгар анаан быһаарыы биэрэбит. Олукка “Саҥарар саҥаны байытыы”, «Болҕой, толкуйгун тобулун, санааҕын сааһылан», «Айар үлэ», «Бэйэни салайар туску», «Оонньуунан сайдыы» диэн бэйэ-бэйэлэрин кытта ис ситимнээхтик оҕо санаатын, толкуйун дириҥэтэн, сатабылын салайан биэрэр тиһигинэн оҥоһулунна.
«Саҥарар саҥаны байытыыга» саха тылыгар эргэрэн, туттуллубат буолбут, буолан эрэр омук төрүт култууратыгар быһаччы сыһыаннаах тылларга быһаарыылар бэрилиннилэр.
«Болҕой, толкуйгун тобулун, санааҕын сааһылан» уруубурука иһинэн үөрэнээччилэр ылбыт билиилэригэр, сатабылларыгар олоҕуран, санааны саһылааһын, толкуйу түмэн, ырытар, сыаналыыр, чинчийэр, бырайыактыыр дьоҕурдарын сайыннарар аналлаах, оҕо тус бэйэтэ сыралаһан, тутан-хабан толороругар ыйытыылар, сорудахтар бэрилиннилэр.
«Айар үлэ» уруубрукаҕа оҕолор айымньылаах толкуйдара, иэйиилэрэ аһыллыытын таба тутан сайыннарар соруктаах сорудахтар бэрилиннилэр.
«Бэйэни салайар тускуга» үөрэнээччилэр тиэмэ иһинэн билбиттэригэр-көрбүттэригэр олоҕуран, сүрэхтэригэр-уйулҕаларыгар киллэрбиттэрин туһунан, тус бэйэлэригэр сыһыаран көрөллөрүгэр, быһаарыылары, дьайыылары оҥороллоругар кыах бэриллэр: «Эн хайыаҥ этэй, тугунан көмөлөһүөххүн сөбүй, бэйэҥ бэйэҕин хайдах салайынныаххын сөбүй?» диэн ыйытыылар, сорудахтар оҕо бэйэтин ис киэлитин иһиллэнэр, үтүөҕэ, кэрэхсэбиллээххэ, киһилиигэ тардыстар санаата олоҕурарыгар аналлаахтар. Олох сыаннаһын өйдүүргэ таҥыллан киирбит өс хоһоонноро, улуу дьон бэргэн этиилэрэ оҕоҕо дэгиттэр өй кистэлэҥнэрин арыйаллар.
Бэйэ ис кыаҕын, быһыытын-таһаатын тургутууга оҕо бэйэтин иһиллэнэр, ис туругун сыаналанар, тургутунар түгэнин үөскэтиигэ тускулаах. Киһи бэйэтэ бэйэтин кытта буолуута, бэйэтин суолталаныыта, олох эгэлгэ уустук көстүүлэрин ырыта сатааһына, туох эмит түмүктэри оҥостуута - кини киһилии ис туруга, уйулҕатын оонньооһуна – тугунан да солбуллубат бэйэни иитинии, салайыныы суолугар киллэрэр. Бэйэҕэ тус туһаайыылаах, киһи ис кичим санааларын тургутуутугар – уопсай ырытыыга, сыналааһыҥҥа киирбэттэр.
«Оонньуунан сайдыы» уруубурукаҕа саха омук айылҕаны, айылгыны кытта ситимнэнэн үөскээбит өбүгэ оонньуутун арааһын күн-дьыл эргииригэр баайан киллэрилиннилэр. Ким тугунан ордук сөбүлээн оонньуура инники олоҕор суолталаах дииллэр. Өбүгэлэрбит оҕо оонньоон улаатар диэн санаанан салайтаран айбыт оонньуулара оҕону эргиччи сайыннарар, омук төрүт дьарыктарыгар сыһыарар мындыр ис хоһооннохтор.
Матырыйаал оҕо сааһыгар сөп түбэһиитэ. Бырагыраама уонна үөрэх кинигэтигэр биир тиһиктээхтик, оҕону сайыннарар, иитэр хайысханан тиһиллэн оҥоһулуннулар: билиини-көрүүнү хаҥатар, сааһылыыр матырыйааллар тиһиктэрэ дириҥ, орто саастаах оҕолор педагогическай, уратыларыгар эппиэттир. Ону чиҥэтэр тиэкиһи болҕойон ааҕыы, тиэкиһинэн үлэ, айар сорудахтар, оҕо бэйэтэ толкуйдаан оҥорор, суруйар, чинчийэр үлэлэрэ олоҕу кытта ыкса ситимнэнэн киллэрилиннилэр.
Үөрэх биридимиэттэрин алтыһыыта. Култуура биридимиэтэ оскуолаҕа үөрэтиллэр үөрэх бары биридимиэттэрин үгүстэрин кытта быһаччы ситимнээх. Онон тыл, литэрэтиирэ, устуоруйа, астрономия, тулалыыр эйгэ, география, айылҕа үөрэҕэ, ускуустуба, технология, эти-сиини эрчийэр үөрэх биридимиэттэрин кытта тоҕоостоох түгэнигэр алтыһыннаран үөрэтии икки өттүттэн улахан көдьүүстээх буолуоҕа. Үөрэнээччи ханнык баҕарар биридимиэккэ ылбыт билиитин, сатабылын, үөрүйэҕин атын үөрэх биридимиэтигэр сатаан туһунар буоллаҕына эрэ үөрэҕи ылыыта, иҥэриитэ бигэ буолар. Бу ФГүөС сүрүн соруга. Кыраттан – улахаҥҥа, бэйэ ыырыттан – киэҥ эйгэҕэ, дириҥ көрүүгэ тиийии, билиини-көрүүнү, сатабылы, дьоҕуру сатаан олоххо туһанар буолуу – үөрэх сүрүнэ.
5 кылаас
| № | Уруок раздела,темата
| Уруок темата,ис хоьооно | Чаас ахсаана |
| 1 | Аман аат Айыы санаа -киьилии сиэр | Айыы киһитин өйө санаата тыллар олуга. Бу олук «Киһи уонна айылҕа» ситимин арыйыы тускутунан таҥылынна. Саха өйдүүрүнэн киһи уонна айылҕа – биир ситим. Улаатан эрэр оҕо бэйэтин айылгытын билиниитэ, омук буолуутун уратытын болҕойуута, түҥ былыргыттан норуот өйүн үтүөтүн түмпүт, сиэрдээх майгытын көстүүлэрин билсиһиитэ, иҥэриитэ ситиһиллэр олуга. Саха тугу барытын тыыннаан, духуобунас күүһүнэн, айылҕалыын алтыһыннаран ылынар үөрүйэҕэр оҕолору сыһыарыы – кэнэҕэски өттүгэр култуураны билсиһиннэриигэ бигэ тирэх буолар.
|
1ч. |
| 2 | Куьун.Куьуццу киьи кулбутунэн Бала5ан ыйа.Анал. Удьуор идэ. Алтынньы.До5ордоьуу. Сэтинньи. Дьулуур.Ньэгир | Бала5ан ыйа Терут угэс.Сиэр-туом. Улуу Суорун.Алгыьа Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии. Ыалынан олохсуйуу.Кыстык,сайылык,отор.Кыстыкка кеьуу.И.А.Дмитриев-Сиэн Чолбодук «Кээнньэли»кэпсээнэ. Саха Саарына.Киьи кэрэмэьэ.В.С.Яковлев-Далан «Тыгын терде-ууьа» о5олорго айымньыта Алтынньы Терут угэс.Сиэр-туом. Хотой Айыы.Алгыьа.Хотой Хацаластар тацаралара.Хотой буулуура Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.Уьук хоту сир терут олохтоох омуктара:эбээннэр,эбэцкилэр,дьукээгирдэр,чукчалар,долганнар. Теруттэрэ,тыллара,сурун дьарыктара,олорор сирдэрэ.Саха сирин олохтоох омуктара. Иллээх олох сиэрэ. Саха Саарына.Киьи кэрэмэьэ.Омо5ой Баай уонна Эллэй Боотур Сэтинньи.Терут угэс.Сиэр-туом..Байанай.Алгыьа.Бараахы Суурук Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.Булчут идэтэ.И.Бочкарев «Булчут о5ото»кэпсээнэ Саха Саарына.Киьи кэрэмэьэ.А.И.Софронов-Алампа- саха норуотугар кырдьыгы кылбаппыт ытык киьи.П.А.Ойуунускай-саха норуотун кецулун иьин охсуспут киьи. |
9ч. |
| 3 | Кыьын.Уруц тыыны еллейдеен Ахсынньы. Ей.Санаа Тохсунньу. Киьи.Кэскил. Олунньу.Сацарар саца.Тереебут терут тыл | Ахсынньы. Терут угэс.Сиэр-туом..Билгэ Хаан.Алгыьа.А.И.Софронов-Алампа «Билгэ» хоьооно Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.Билигэн.Сир-дойду уескээьинин,сир-халлаан эргимтэтин туьунан норуот муудараьа Саха Саарына.Киьи кэрэмэьэ.Алексей Аржаков-Сэьэн Ардьакыап.Керуулэнии. Тохсунньу. Терут угэс.Сиэр-туом.Тацха, Дьыл5а. Алгыьа. Дьыл5а Тойон. А.И.Софронов-Алампа «Тацхаьыт» хоьооно Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии. Олоцхо5о киьи утуе аатын туьунан Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон «Ороьустуба киэьэ»кэпсээнэ. Саха Саарына.Киьи кэрэмэьэ.Г.В.Ксенофонтов.Утуе аата умнуллубат. «Эллэйаада»улэтэ Олунньу Терут угэс.Сиэр-туом.Одун.Чыцыс.Алгыьа Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии. Сахам тыла- ебугэм кэриэьэ. Тыл иччитэ-Ытык Чыыбыстаан. Тереебут терут тыл туьунан. Саха Саарына.Киьи кэрэмэьэ.С.А.Новгородов-саха омукка маассабайуерэхтээьин акылаатын уурбут суду киьи.
|
9ч. |
| 4 | Саас.Сааскы киьи салбаммытынан Кулун тутар. Улэ. Улэьит Муус устар.Кэрэ.Кэрэ бэлиэ Ыам ыйа. Иэйии.Иэйэхсит | Кулун тутар Терут угэс.Сиэр-туом. Дьеьегей Айыы. Алгыьа .Ийэ кыыл Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии. Хотугу киьи улэнэн тыыннаах.И.Дмитриев-Сиэн Чолбодук « Кемус туйах» кэпсээнэ.И.Е.Алексеев «Аты айааьааьын»туьунан Саха Саарына.Киьи кэрэмэьэ.А.Е.Кулаковскай-Ексекулээх Елексей- кэскилгэ сирдээбит белеьуек Муус устар Терут угэс.Сиэр-туом.Айыыьыт. Алгыьа Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии. Кэрэ-айыы кууьэ.Семен Данилов «Кэрэ»хоьооно Саха Саарына.Киьи кэрэмэьэ.Ыа5астаах туьунан. Чаппараак, кычым,дэпсэ Ыам ыйа. Терут угэс.Сиэр-туом.Иэйэхсит.Алгыьа.Сайып Сэгэйээн. Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии. «Иэйэхсиккин кэлэтимэ»норуот остуоруйата Саха Саарына.Киьи кэрэмэьэ.Кецулу туруорсубут В.В.Никифоров-Кулумнуур. | 8ч. |
| 5 | Сайын.Сайыццы биир кун дьылы аьатар Бэс ыйа.Ийэ сир.Уруц кун От ыйа.Терут буор.Терут дьарык Атырдьах ыйа.Кырдьык | Бэс ыйа Терут угэс.Сиэр-туом.Уруц Айыы тойон. Алгыьа. Сур туьунан. Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии. Улуу Тунах.Хотугу олохтоох омук сайыны керсер сиэрдэрэ. Саха Саарына.Киьи кэрэмэьэ.Эллэй ыьыа5а.Эллэй Боотур уонна Аан Чацый От ыйа ыйа Терут угэс.Сиэр-туом.Аан Алахчын Хотун. Алгыьа. Ытык кетер Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.От улэтэ.От охсуута,мунньуута.О5ус сиэтиитэ. Саха Саарына.Киьи кэрэмэьэ.Омо5ой Баай кыыьа Аан Чацый Атырдьах ыйа Терут угэс.Сиэр-туом.Аан Дьааьын. Алгыьа.Луо балык. Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.М.П.Федотова «Сытыы кылыс туьунан остуоруйа» Саха Саарына.Киьи кэрэмэьэ.Муударас терде- Сээркээн Сэьэн | 8ч. |
|
|
|
| 35 ч. |
5 кылаас календарно-тематическэй былаана
| Тема № | Разделы, темы урока | Дата планируемая | Дата фактическая | Виды и формы контроля | Примечание |
|
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35.
| 1 чиэппэр Аман аат Айыы санаа -киьилии сиэр
Бала5ан ыйа Терут угэс.Сиэр-туом. Улуу Суорун.Алгыьа
Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии. Ыалынан олохсуйуу.Кыстык,сайылык,отор.Кыстыкка кеьуу.И.А.Дмитриев-Сиэн Чолбодук «Кээнньэли»кэпсээнэ.
Саха Саарына.Киьи кэрэмэьэ.В.С.Яковлев-Далан «Тыгын терде-ууьа» о5олорго айымньыта
Алтынньы Терут угэс.Сиэр-туом. Хотой Айыы.Алгыьа.Хотой Хацаластар тацаралара.Хотой буулуура
Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.Уьук хоту сир терут олохтоох омуктар :эбээннэр,эбэцкилэр, дьукээгирдэр,чукчалар,долганнар. Теруттэрэ,тыллара,сурун дьарыктара,олорор сирдэрэ.Саха сирин олохтоох омуктара. Иллээх олох сиэрэ.
Саха Саарына.Киьи кэрэмэьэ.Омо5ой Баай уонна Эллэй Боотур
Сэтинньи.Терут угэс.Сиэр-туом..Байанай.Алгыьа.Бараахы Суурук
Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.Булчут идэтэ.И.Бочкарев «Булчут о5ото»кэпсээнэ Саха Саарына.Киьи кэрэмэьэ.А.И.Софронов-Алампа- саха норуотугар кырдьыгы кылбаппыт ытык киьи.П.А.Ойуунускай-саха норуотун кецулун иьин охсуспут киьи.
Ахсынньы. Терут угэс.Сиэр-туом..Билгэ Хаан.Алгыьа.А.И.Софронов-Алампа «Билгэ» хоьооно
Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.Билигэн.Сир-дойду уескээьинин,сир-халлаан эргимтэтин туьунан норуот муудараьа
Саха Саарына.Киьи кэрэмэьэ.Алексей Аржаков-Сэьэн Ардьакыап.Керуулэнии.
Тохсунньу. Терут угэс.Сиэр-туом.Тацха, Дьыл5а. Алгыьа. Дьыл5а Тойон. А.И.Софронов-Алампа «Тацхаьыт» хоьооно Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии. Олоцхо5о киьи утуе аатын туьунан Д.К.Сивцев-Суорун Омоллоон «Ороьустуба киэьэ»кэпсээнэ.
Саха Саарына.Киьи кэрэмэьэ Г.В.Ксенофонтов. Утуе аата умнуллубат. «Эллэйаада»улэтэ
Олунньу Терут угэс.Сиэр-туом.Одун.Чыцыс.Алгыьа
Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии. Сахам тыла- ебугэм кэриэьэ. Тыл иччитэ-Ытык Чыыбыстаан. Тереебут терут тыл туьунан.
Саха Саарына.Киьи кэрэмэьэ.С.А.Новгородов-саха омукка маассабайуерэхтээьин акылаатын уурбут суду киьи.
Кулун тутар Терут угэс.Сиэр-туом. Дьеьегей Айыы. Алгыьа .Ийэ кыыл
Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии. Хотугу киьи улэнэн тыыннаах.И.Дмитриев-Сиэн Чолбодук « Кемус туйах» кэпсээнэ.И.Е.Алексеев «Аты айааьааьын»туьунан
Саха Саарына.Киьи кэрэмэьэ.А.Е.Кулаковскай-Ексекулээх Елексей- кэскилгэ сирдээбит белеьуек
Муус устар Терут угэс.Сиэр-туом.Айыыьыт. Алгыьа
Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии. Кэрэ-айыы кууьэ.Семен Данилов «Кэрэ»хоьооно
Саха Саарына.Киьи кэрэмэьэ.Ыа5астаах туьунан. Чаппараак, кычым,дэпсэ
Ыам ыйа. Терут угэс.Сиэр-туом.Иэйэхсит.Алгыьа.Сайып Сэгэйээн. Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии. «Иэйэхсиккин кэлэтимэ»норуот остуоруйата
Саха Саарына.Киьи кэрэмэьэ.Кецулу туруорсубут В.В.Никифоров-Кулумнуур.
Бэс ыйа Терут угэс.Сиэр-туом.Уруц Айыы тойон. Алгыьа. Сур туьунан. Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии. Улуу Тунах.Хотугу олохтоох омук сайыны керсер сиэрдэрэ.
Саха Саарына.Киьи кэрэмэьэ.Эллэй ыьыа5а.Эллэй Боотур уонна Аан Чацый
От ыйа ыйа Терут угэс.Сиэр-туом.Аан Алахчын Хотун. Алгыьа. Ытык кетер
Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.От улэтэ.От охсуута,мунньуута.О5ус сиэтиитэ.
Саха Саарына.Киьи кэрэмэьэ.Омо5ой Баай кыыьа Аан Чацый
Атырдьах ыйа Терут угэс.Сиэр-туом.Аан Дьааьын. Алгыьа.Луо балык.
Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.М.П.Федотова «Сытыы кылыс туьунан остуоруйа»
Саха Саарына.Киьи кэрэмэьэ.Муударас терде- Сээркээн Сэьэн Сылы тумуктуур уруок. Хатылааьын.
|
2,09
9,09
16,09
23,09
30,09
7,10
14,10
21,10
28,10
11,11
18,11
25,11
2,12
9,12
16,12
23,12
13,01
20,01
27,01
3,02
10,02
17,02
24,02
3,03
10,03
17,03
24,03
7,04
14,04
21,04
28,04
5,05
12,05
19,05
26.05 |
|
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт
Бэсиэдэ
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт
Бэсиэдэ
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт
Бэсиэдэ
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт
Бэсиэдэ
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт
Бэсиэдэ
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт
Бэсиэдэ
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт
Бэсиэдэ
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт
Бэсиэдэ
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт
Бэсиэдэ
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт
Бэсиэдэ
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт Бэсиэдэ Тургутук
|
|
6 кылаас
| № | Уруок раздела,темата
| Уруок темата,ис хоьооно | Чаас ахсаана |
| 1 | Аман аат Айыы санаа –Киьи айылгыта | Айыы киһитин өйө санаата тыллар олуга. Бу олук «Киһи уонна айылҕа» ситимин арыйыы тускутунан таҥылынна. Саха өйдүүрүнэн киһи уонна айылҕа – биир ситим. Улаатан эрэр оҕо бэйэтин айылгытын билиниитэ, омук буолуутун уратытын болҕойуута, түҥ былыргыттан норуот өйүн үтүөтүн түмпүт, сиэрдээх майгытын көстүүлэрин билсиһиитэ, иҥэриитэ ситиһиллэр олуга. Саха тугу барытын тыыннаан, духуобунас күүһүнэн, айылҕалыын алтыһыннаран ылынар үөрүйэҕэр оҕолору сыһыарыы – кэнэҕэски өттүгэр култуураны билсиһиннэриигэ бигэ тирэх буолар.
|
1ч. |
| 2 | Куьун.Кете5е кэьиилээх кемус куьун Бала5ан ыйа.Терут идэ. Алтынньы.Бодороьуу.Алтыьыы Сэтинньи. Тулуур.Сыра.Сатабыл | Бала5ан ыйа Терут угэс.Сиэр-туом. Улуу Суорун.Алгыьа Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.Идэ туьунан.Саха терут идэтэ:тыл ууьа,уус,эмчит.А.Е.Кулаковскай «Уран тыл ууьа,еркен ей кэрэьитэ-олоцхоьут».Уус идэтин туьунан В.С.Яковлев-Далан «Тыгын Дархан» арамааныттан. Отоьут туьунан И.М.Гоголев «Хара кыталык» арамааныттан Алтынньы.Терут угэс.Сиэр-туом.Хотой Айыы.Алгыьа Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.Хотугу киьи.Хотугу айыл5а К.Н.Гурьев «Муус уйэ аарымалара»кинигэттэн «Маама уонна киьи»туьунан Е.В.Слепцова-Куорсуннаах « Муус ырай»айымньытыттан «Ар5аа кэпсээнэ» Сэтинньи.Терут угэс.Сиэр-туом..Байанай- булт идэтин иччитэ.Алгыьа.Дабы Соххор Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.Бултааьын – хоту дойду дьонун терут дьарыга.В.С.Яковлев-Далан «Кучуна»(номох) Саха Саарына.Киьи кэрэмэьэ.Куннук Уурастыырап «Бары а5а туттарбыт».П.А.Ойуунускай туьунан.А.И.Софронов-Алампа «Саха уерэ5э» | 9
|
| 3 | Кыьын.Кыскыырай тымныылаах кырыа кыьын Ахсынньы. Ей улэтэ.Санаа эргимтэтэ Тохсунньу. Киьи уйана-хатана Олунньу.Ийэ тыл.Тыл баайдаах билии баайдаах | Ахсынньы.Терут угэс.Сиэр-туом.Аан Даан.Билгэ Хаан.Алгыьа. Олох-дьаьах.Сиэрдээх билии.Ейу сытыылыыр,толкуйу тобулар ебугэ уерэ5э. А.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа «Аптаах тыл».Олоцхо5о ебугэ сир-дойду туьунан билиитэ. Саха саарына.Киьи кэрэмэьэ.А.И.Аржаков-Сэьэн Ардьакыап «Сахалар тустарынан былаан».М.Н.Андросова-Ионовам «Аан дойду айыллыбыт ырыата» Тохсунньу.Терут угэс.Сиэр-туом.Тацха Хаан.Алгыьа.Киьи,айыл5а,аан дойду быстыспат ситим.Ус кут туьунан ейдебул. Олох-дьаьах.Сиэрдээх билиилэр.Саха5а киьи туьунан ейдебул. Киьи кутун-сурун туьунан саха ейдебулэ.А.И.Софронов- Алампа «Тацхаьыт» хоьооно Саха саарына.Киьи кэрэмэьэ . Г.В.Ксенофонтов «Былыргы кэс тылы»ырытыыта. «Эллэйаада» Олунньу. Терут угэс.Сиэр-туом.Одун.Чыцыс.Алгыьа.Дьыл о5уьа.Г.С.Угаров «Тумарык нецуе» кэпсээниттэн Олох-дьаьах.Сиэрдээх билии .Б.Ф.Неустроев-Мандар Уус «Ийэ тылга улуу таптал» Саха саарына.Киьи кэрэмэьэ.С.А.Новгородов «Тереебут соругум»хоьооно | 9ч. |
| 4 | Саас.Сайа охсор салгыннаах сардацалаах саас Кулун тутар. Сурэхтээх улэьит.Тумуктээх улэ Муус. .Кэрэ.Кэрэхси Ыам ыйа. Иэйэр айылгы.Иэйинньэц майгы | Кулун тутар Терут угэс.Сиэр-туом. Дьеьегей Айыы. Алгыьа Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии. Г.С.Попова «Дьеьегей тускута» П.Р.Дарбасов «Биэ» кэпсээн.И.М.Сосин «Сылгылар нуктуу тураллар» кэпсээн. Саха Саарына.Киьи кэрэмэьэ.А.Е.Кулаковскай-Ексекулээх Елексей- норуот кэскилин тускулааччы. Муус устар Терут угэс.Сиэр-туом.Айыыьыт. Алгыьа Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии. Б.Ф.Неустроев-Мандар Уус «Иис туьунан иьирэх тыл». «Саарба5а саьыаран,киискэ кистээн» саха дьахтары маанылыыр майгыта.Тацас- омук уус-уран дьуьулгэнэ. Саха Саарына.Киьи кэрэмэьэ.Светлана Ивановна Петрова-Уран Хатын Ыам ыйа. Терут угэс.Сиэр-туом.Иэйэхсит.Алгыьа. Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии. Саха хомо5ой хомуьа.А.Е.Кулаковскай «Хомус» хоьооно Саха Саахарына.Киьи кэрэмэьэ.В.В.Никифоров-Кулумнуур-саха чулуута,еркен ейдее5е.А.Е.Кулаковскай «Сайын кэлиитэ»бэйиэмэтиттэн | 9ч. |
| 5 | Сайын.Саамал кымыс утахтаах самаан сайын Бэс ыйа.Кун сирэ.Тереебут дойду.Терут буор От ыйа.Бас билэр елбугэ сир.Ебугэ ете5е Атырдьах ыйа.Олох кырдьыга | Бэс ыйа Терут угэс.Сиэр-туом.Уруц Айыы тойон. Алгыьа. Сур. «Мас тегулэ»норуот ырыата Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии. А.Г.Лукина «Оьуор уцкуутэ».. Саха Саарына.Киьи кэрэмэьэ.С.А.Зверев-Кыыл Уола.Семен Горохов «Улуу тойуксут» От ыйа ыйа Терут угэс.Сиэр-туом.Аан Алахчын Хотун. Алгыьа. Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.Елбугэ сир.Ына5ы иитии туьунан.П.Р.Дарбасов «Эрчим саца кэм о5ото» кэпсээниттэн. Атырдьах ыйа Терут угэс.Сиэр-туом.Аан Дьааьын. Алгыьа. Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.Киьи.Кэп кэтии.Б.Н.Неустроев-Мандар Уус «Меккуер» Саха Саарына.Киьи кэрэмэьэ.Д.И.Дьячковскай –Сэьэн Боло | 5ч. |
|
|
|
| 33 ч. |
6 кылаас календарно-тематическэй былаана
| Тема № | Разделы, темы урока | Дата планируемая | Дата фактическая | Виды и формы контроля | Примечание |
|
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35 | 1 чиэппэр Аман аат Айыы санаа –Киьи айылгыта
Бала5ан ыйа Терут угэс.Сиэр-туом. Улуу Суорун.Алгыьа
Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.Идэ туьунан.Саха терут идэтэ:тыл ууьа,уус,эмчит.А.Е.Кулаковскай «Уран тыл ууьа,еркен ей кэрэьитэ-олоцхоьут».
Уус идэтин туьунан В.С.Яковлев-Далан «Тыгын Дархан» арамааныттан. Отоьут туьунан
И.М.Гоголев «Хара кыталык» арамааныттан
Алтынньы.Терут угэс.Сиэр-туом.Хотой Айыы.Алгыьа Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.Хотугу киьи.Хотугу айыл5а
К.Н.Гурьев «Муус уйэ аарымалара»кинигэттэн «Маама уонна киьи»туьунан Е.В.Слепцова-Куорсуннаах « Муус ырай»айымньытыттан «Ар5аа кэпсээнэ»
Сэтинньи.Терут угэс.Сиэр-туом..Байанай- булт идэтин иччитэ.Алгыьа.Дабы Соххор
Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.Бултааьын – хоту дойду дьонун терут дьарыга.В.С.Яковлев-Далан «Кучуна»(номох)
Саха Саарына.Киьи кэрэмэьэ.Куннук Уурастыырап «Бары а5а туттарбыт».П.А.Ойуунускай туьунан.А.И.Софронов-Алампа «Саха уерэ5э»
Ахсынньы.Терут угэс.Сиэр-туом.Аан Даан.Билгэ Хаан.Алгыьа.
Олох-дьаьах.Сиэрдээх билии.Ейу сытыылыыр,толкуйу тобулар ебугэ уерэ5э. А.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа «Аптаах тыл».Олоцхо5о ебугэ сир-дойду туьунан билиитэ.
Саха саарына.Киьи кэрэмэьэ.А.И.Аржаков-Сэьэн Ардьакыап «Сахалар тустарынан былаан».М.Н.Андросова-Ионовам «Аан дойду айыллыбыт ырыата»
Тохсунньу.Терут угэс.Сиэр-туом.Тацха Хаан.Алгыьа.Киьи,айыл5а,аан дойду быстыспат ситим.Ус кут туьунан ейдебул.
Олох-дьаьах.Сиэрдээх билиилэр.Саха5а киьи туьунан ейдебул. Киьи кутун-сурун туьунан саха ейдебулэ.А.И.Софронов- Алампа «Тацхаьыт» хоьооно
Саха саарына.Киьи кэрэмэьэ . Г.В.Ксенофонтов «Былыргы кэс тылы»ырытыыта. «Эллэйаада» 3 чиэппэр
Олунньу. Терут угэс.Сиэр-туом.Одун.Чыцыс.Алгыьа.Дьыл о5уьа.Г.С.Угаров «Тумарык нецуе» кэпсээниттэн
Олох-дьаьах.Сиэрдээх билии .Б.Ф.Неустроев-Мандар Уус «Ийэ тылга улуу таптал»
Саха саарына.Киьи кэрэмэьэ.С.А.Новгородов «Тереебут соругум» хоьооно
Кулун тутар Терут угэс.Сиэр-туом. Дьеьегей Айыы. Алгыьа
Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии. Г.С.Попова «Дьеьегей тускута» П.Р.Дарбасов «Биэ» кэпсээн.И.М.Сосин «Сылгылар нуктуу тураллар» кэпсээн.
Саха Саарына.Киьи кэрэмэьэ.А.Е.Кулаковскай-Ексекулээх Елексей- норуот кэскилин тускулааччы.
Муус устар Терут угэс.Сиэр-туом.Айыыьыт. Алгыьа Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии. Б.Ф.Неустроев-Мандар Уус «Иис туьунан иьирэх тыл».
«Саарба5а саьыаран,киискэ кистээн» саха дьахтары маанылыыр майгыта.Тацас- омук уус-уран дьуьулгэнэ.
Саха Саарына.Киьи кэрэмэьэ.Светлана Ивановна Петрова-Уран Хатын
Ыам ыйа. Терут угэс.Сиэр- туом. Иэйэхсит. Алгыьа. 4 чиэппэр Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии. Саха хомо5ой хомуьа.А.Е.Кулаковскай «Хомус» хоьооно
Саха Саахарына.Киьи кэрэмэьэ.В.В.Никифоров-Кулумнуур-саха чулуута,еркен ейдее5е.А.Е.Кулаковскай «Сайын кэлиитэ»бэйиэмэтиттэн
Бэс ыйа Терут угэс.Сиэр-туом.Уруц Айыы тойон. Алгыьа. Сур. «Мас тегулэ»норуот ырыата
Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии. А.Г.Лукина «Оьуор уцкуутэ»..
Саха Саарына.Киьи кэрэмэьэ.С.А.Зверев-Кыыл Уола.Семен Горохов «Улуу тойуксут»
От ыйа ыйа Терут угэс.Сиэр-туом.Аан Алахчын Хотун. Алгыьа.
Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.Елбугэ сир.Ына5ы иитии туьунан.П.Р.Дарбасов «Эрчим саца кэм о5ото» кэпсээниттэн.
Атырдьах ыйа Терут угэс.Сиэр-туом.Аан Дьааьын. Алгыьа. Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.Киьи.Кэп кэтии.Б.Н.Неустроев-Мандар Уус «Меккуер»
Саха Саарына.Киьи кэрэмэьэ.Д.И.Дьячковскай –Сэьэн Боло |
01,09
08,09
15,09
22,09
29,10
6,10
13,10
20,10
27,10
10,11
17,11
24,11
01,12
08,12
15,12
22,12
12,01
19,01
26,01
02,02
09,02
16,02
02,03
09,03
16,03
23,03
06,04
13,04
20,04
04,05
11,05
18,05
25,05
|
|
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт
Бэсиэдэ
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт
Бэсиэдэ
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт
Бэсиэдэ
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт
Бэсиэдэ
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт
Бэсиэдэ
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт
Бэсиэдэ
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт
Бэсиэдэ
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт
Бэсиэдэ
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт
Бэсиэдэ
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт
Бэсиэдэ
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт
Бэсиэдэ
|
|
7 кылаас
|
№ | Уруок раздела,темата
| Уруок темата, ис хоьооно | Чаас ахсаана |
| 1 | Аман аат Айыы санаа –ей-санаа ситимэ,киьи ис кыа5а | Айыы киһитин өйө санаата тыллар олуга. Бу олук «Киһи уонна айылҕа» ситимин арыйыы тускутунан таҥылынна. Саха өйдүүрүнэн киһи уонна айылҕа – биир ситим. Улаатан эрэр оҕо бэйэтин айылгытын билиниитэ, омук буолуутун уратытын болҕойуута, түҥ былыргыттан норуот өйүн үтүөтүн түмпүт, сиэрдээх майгытын көстүүлэрин билсиһиитэ, иҥэриитэ ситиһиллэр олуга. Саха тугу барытын тыыннаан, духуобунас күүһүнэн, айылҕалыын алтыһыннаран ылынар үөрүйэҕэр оҕолору сыһыарыы – кэнэҕэски өттүгэр култуураны билсиһиннэриигэ бигэ тирэх буолар.
|
1ч. |
| 2 | Куьун.Куьуццу халлаан Бала5ан ыйа.Дьо5ур.Талаан.Сатабыл Алтынньы.Тумсуу.Тэриллии Сэтинньи. Дьолуо.Баат.Табылыы | Бала5ан ыйа Терут угэс.Сиэр-туом. Улуу Суорун.Алгыьа.Туома Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.Дьиэ-уот тутуута,угэьэ Ф.М.Зыков.Поселение,жилища и хозяйственные постройки якутов(ХIХ-началоХХв.)Саца бала5ан.В.С.Яковлев-Далан «Тыгын Дархан»арамааныттан. Саха Саарына.Киьи кэрэьитэ.Иннокентий Иванович Сивцев-Мытыйыкы Уус Ускуустуба эйгэтэ.Саха мас оцоьуктара Алтынньы.Терут угэс.Сиэр-туом.Хотой Айыы.Алгыьа.Туома Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.Ил.Тыгын-историческфй дьоруой.Сэрии уонна Ил. В.С.Яковлев-Далан «Тыгын Дархан»арамааныттан. А5а ууьунан олоруу Саха Саарына.Киьи кэрэьитэ. Мымах.Л.А.Афанасьев-Тэрис Сэтинньи.Терут угэс.Сиэр-туом..Байанай.Алгыьа.Туома Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии Чычыпкаан. С.И.Гурвич. Охотничьи обычаи и обряды у населения Оленекского района.А.Е. Кулаковскай научнай улэтиттэн.Тыатаа5ыга сыьыаннаах бобуулар,харыс бэлиэлэр. «Ыгылыйыы» Кустук Далхыйа Саха Саарына.Киьи кэрэьитэ. Байанайдаах булчут.Уерунньэх-суус эьэни бултаабыт булчут | 9ч.
|
| 3 | Кыьын.Кыьыццы халлаан Ахсынньы. Сылык.Билгэ Тохсунньу. Утуму тутуу.Тускул Олунньу.Уус тыл. Тыл ууьа. Уран тыл. | Ахсынньы.Терут угэс.Сиэр-туом.Билгэ Хаан.Алгыьа.Туома. Олох-дьаьах.Сиэрдээх билии.Билгэ.Билгэьит идэ. Сээркээн Сэьэн.Сэьэн.Дьылдьыт.Сээркээн Сэьэн оонньуулара. Саха саарына.Киьи кэрэьитэ.Белеьуектээьин хотугу киьи айыл5атыгар.Саха белуьуектэрэ.Е.М.Молотков. А.И.Софронов-Алампа «Уерэх баайдаа5ар ордук» кэпсээнэ Ускуустуба эйгэтэ.Олоцхону толоруу ускуустубата Тохсунньу.Терут угэс.Сиэр-туом.Тацха Хаан.Туома. Олох-дьаьах.Сиэрдээх билиилэр.Тацха.Ете керуу,керуулэнии.П.А.Ойуунускай «Суус сыллаах улуу былаан»кэпсээнэ. Саха саарына.Киьи кэрэьитэ . П.Н.Харитонов-Ойуку «Ксенофонтовтар дьиэ кэргэн» Олунньу. Терут угэс.Сиэр-туом. Одун. Чыцыс. Алгыьа. Туома. И.М.Гоголев «Ийэ тылым»бэйиэмэтиттэн. Олох-дьаьах.Сиэрдээх билии. Г.С.Попова-Санаайа «Ийэ тыл» Саха саарына.Киьи кэрэьитэ.С.А.Новгородов саха тылын, суругун-бичигин теруттээччи. | 10ч. |
| 4 | Саас.Сааскы халлаан Кулун тутар. Улэ5э дьуккуер Муус. Устар.Кэрэьи.Кэрэьит Ыам ыйа. Ис иэйии тыллара.Иьирэх майгы | Кулун тутар Терут угэс.Сиэр-туом. Дьеьегей Айыы. Алгыьа.Туома.Саха буолуу ус таьыма. Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии. Ытык сылгы.Сылгылаах сахалар.Сылгыьыт. Саха Саарына.Киьи кэрэьитэ.А.Е.Кулаковскай-Ексекулээх Елексей саха саарына,норуотун кэскилин кэрэьитэ. «Саха интеллигенциятыгар сурук» Ускуустуба эйгэтэ.Дьеьегей куттаах саха уцкуутэ. Муус устар Терут угэс.Сиэр-туом.Айыыьыт. Алгыьа.Туома. Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.Кэрэ эйгэтэ.Кэрэьит.Теруех. Саха Саарына.Киьи кэрэьитэ.Олоцхоьут,ырыаьыт М.Н.Андросова-Ионова (Бе5е Маарыйа) Ускуустуба эйгэтэ.Саха таптала.Т.Сметанин «Лоокут уонна Ньургуьун» Ыам ыйа. Терут угэс.Сиэр-туом.Иэйэхсит.Алгыьа.Туома. Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии. Мо5ол ураьа кестер кэрэтэ,еце-талата. «Ус курдуулаах мо5ол ураьа».Ф.Ф.Захаров «Быыйа» сэьэнигэр. Саха Саахарына.Киьи кэрэьитэ. В.В.Никифоров-Кулумнуур-норуот кецулун тусчутэ. Ускуустуба эйгэтэ. В.В.Никифоров-Кулумнуур «Манчаары»дыраамата. | 8 ч. |
| 5 | Сайын.Сайыццы халлаан Бэс ыйа.Уруц куццэ сугуруйуу.Суру кууьурдуу От ыйа.Саха алааьа.Алаас ыала Атырдьах ыйа.Дьиц кырдьык | Бэс ыйа Терут угэс.Сиэр-туом.Уруц Айыы тойон. Алгыьа. Туома. Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии. Ыьыах.Куну керсуу сиэрэ-туома.А.С.Федоров.Айыл5а ытык сирдэрэ. Саха Саарына.Киьи кэрэьитэ.Норуот ырыаьыта:М.Н.Петрова-Тойуктаах Марыына, М.И.Егорова- Тойуктаах Маарыйа Ускуустуба эйгэтэ.Оьуокай,тойук туьулгэтэ. От ыйа ыйа Терут угэс.Сиэр-туом.Аан Алахчын Хотун. Алгыьа. Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.Саха ына5ын иитии.От ыйын муцутуур быйаца-от.Ф.Ф.Захаров «Быыйа» сэьэниттэн. Саха Саарына.Киьи кэрэьитэ.Манчаары аман еье. Ускуустуба эйгэтэ.Манчаары уобараьа ырыа5а, тойукка, ойуулуур-дьуьуннуур ускуустуба5а Атырдьах ыйа Терут угэс.Сиэр-туом.Аан Дьааьын. Алгыьа.Туома. Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.Сир оцоьуута.Саха сиригэр бурдугу ууннэрии сайдыыта.Бурдук тардар таас. Саха Саарына.Киьи кэрэьитэ.И.И.Павлов-кырдьык туьун туруулаьааччы. | 7 ч. |
|
|
|
| 35 ч. |
7 кылаас календарно-тематическэй былаана
| Тема № | Разделы, темы урока | Дата планируемая | Дата фактическая | Виды и формы контроля | Примечание |
|
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35 |
Аман аат Айыы санаа –ей-санаа ситимэ,киьи ис кыа5а
Бала5ан ыйа Терут угэс.Сиэр-туом. Улуу Суорун.Алгыьа.Туома Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.Дьиэ-уот тутуута,угэьэ
Ф.М.Зыков.Поселение,жилища и хозяйственные постройки якутов(ХIХ-началоХХв.)Саца бала5ан.В.С.Яковлев-Далан «Тыгын Дархан»арамааныттан.
Саха Саарына.Киьи кэрэьитэ.Иннокентий Иванович Сивцев-Мытыйыкы Уус Ускуустуба эйгэтэ.Саха мас оцоьуктара Алтынньы.Терут угэс.Сиэр-туом.Хотой Айыы.Алгыьа.Туома Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.Ил.Тыгын-историческфй дьоруой.Сэрии уонна Ил.
В.С.Яковлев-Далан «Тыгын Дархан»арамааныттан. А5а ууьунан олоруу
Саха Саарына.Киьи кэрэьитэ. Мымах.Л.А.Афанасьев-Тэрис
Сэтинньи.Терут угэс.Сиэр-туом..Байанай.Алгыьа.Туома Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии Чычыпкаан. С.И.Гурвич. Охотничьи обычаи и обряды у населения Оленекского района.
А.Е. Кулаковскай научнай улэтиттэн.Тыатаа5ыга сыьыаннаах бобуулар,харыс бэлиэлэр. «Ыгылыйыы» Кустук Далхыйа
Саха Саарына.Киьи кэрэьитэ. Байанайдаах булчут.Уерунньэх-суус эьэни бултаабыт булчут
Ахсынньы.Терут угэс.Сиэр-туом.Билгэ Хаан.Алгыьа.Туома. Олох-дьаьах.Сиэрдээх билии.Билгэ.Билгэьит идэ.
Сээркээн Сэьэн.Сэьэн.Дьылдьыт.Сээркээн Сэьэн оонньуулара.
Саха саарына.Киьи кэрэьитэ.Белеьуектээьин хотугу киьи айыл5атыгар.Саха белуьуектэрэ.Е.М.Молотков. А.И.Софронов-Алампа «Уерэх баайдаа5ар ордук» кэпсээнэ
Ускуустуба эйгэтэ.Олоцхону толоруу ускуустубата
Тохсунньу.Терут угэс.Сиэр-туом.Тацха Хаан.Туома.
Олох-дьаьах.Сиэрдээх билиилэр.Тацха.Ете керуу,керуулэнии.П.А.Ойуунускай «Суус сыллаах улуу былаан»кэпсээнэ.
Саха саарына.Киьи кэрэьитэ . П.Н.Харитонов-Ойуку «Ксенофонтовтар дьиэ кэргэн»
Олунньу. Терут угэс.Сиэр-туом. Одун. Чыцыс. Алгыьа. Туома. И.М.Гоголев «Ийэ тылым»бэйиэмэтиттэн.
Олох-дьаьах.Сиэрдээх билии. Г.С.Попова-Санаайа «Ийэ тыл»
Саха саарына.Киьи кэрэьитэ.С.А.Новгородов саха тылын, суругун-бичигин теруттээччи.
Кулун тутар Терут угэс.Сиэр-туом. Дьеьегей Айыы. Алгыьа.Туома.Саха буолуу ус таьыма.
Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии. Ытык сылгы.Сылгылаах сахалар.Сылгыьыт.
Саха Саарына.Киьи кэрэьитэ.А.Е.Кулаковскай-Ексекулээх Елексей саха саарына,норуотун кэскилин кэрэьитэ. «Саха интеллигенциятыгар сурук»
Ускуустуба эйгэтэ.Дьеьегей куттаах саха уцкуутэ.
Муус устар Терут угэс.Сиэр-туом.Айыыьыт. Алгыьа.Туома. Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.Кэрэ эйгэтэ.Кэрэьит.Теруех.
Саха Саарына.Киьи кэрэьитэ.Олоцхоьут,ырыаьыт М.Н.Андросова-Ионова (Бе5е Маарыйа) Ускуустуба эйгэтэ.Саха таптала.Т.Сметанин «Лоокут уонна Ньургуьун»
4 чиэппэр Ыам ыйа. Терут угэс.Сиэр-туом.Иэйэхсит.Алгыьа.Туома. Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии. Мо5ол ураьа кестер кэрэтэ,еце-талата. «Ус курдуулаах мо5ол ураьа».Ф.Ф.Захаров «Быыйа» сэьэнигэр.
Саха Саахарына.Киьи кэрэьитэ. В.В.Никифоров-Кулумнуур-норуот кецулун тусчутэ. Ускуустуба эйгэтэ. В.В.Никифоров-Кулумнуур «Манчаары»дыраамата.
Бэс ыйа Терут угэс.Сиэр-туом.Уруц Айыы тойон. Алгыьа. Туома. Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии. Ыьыах.Куну керсуу сиэрэ-туома.А.С.Федоров.Айыл5а ытык сирдэрэ.
Саха Саарына.Киьи кэрэьитэ.Норуот ырыаьыта:М.Н.Петрова-Тойуктаах Марыына, М.И.Егорова- Тойуктаах Маарыйа Ускуустуба эйгэтэ.Оьуокай,тойук туьулгэтэ.
От ыйа ыйа Терут угэс.Сиэр-туом.Аан Алахчын Хотун. Алгыьа. Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.Саха ына5ын иитии.От ыйын муцутуур быйаца-от.Ф.Ф.Захаров «Быыйа» сэьэниттэн.
Саха Саарына.Киьи кэрэьитэ.Манчаары аман еье Ускуустуба эйгэтэ.Манчаары уобараьа ырыа5а, тойукка, ойуулуур-дьуьуннуур ускуустуба5а
Атырдьах ыйа Терут угэс.Сиэр-туом.Аан Дьааьын. Алгыьа.Туома. Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.Сир оцоьуута.Саха сиригэр бурдугу ууннэрии сайдыыта.Бурдук тардар таас.
Саха Саарына.Киьи кэрэьитэ.И.И.Павлов-кырдьык туьун туруулаьааччы. Сылы тумуктуур уруок. Хатылааьын |
06,09
13,09
20,09
27,09
04,10
11,10
18,10
25,10
01,11
08,11
15,11
22,11
29,11
06,12
13,12
20,12
27,12
17,01
24,01
31,01
07,02
14,02
21,02
28,03
07,03
14,03
21,03
04,04
11,04
18,04
25,04
02,05
16,05
23,05
30.05 |
|
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт
Бэсиэдэ
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт
Бэсиэдэ
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт
Бэсиэдэ
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт
Бэсиэдэ
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт
Бэсиэдэ
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт
Бэсиэдэ
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт
Бэсиэдэ
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт
Бэсиэдэ
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт
Бэсиэдэ
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт
Бэсиэдэ
Бэсиэдэ
Ыйытыыга эппиэт Бэсиэдэ Тургутук
|
|
8 кылаас
| № | Уруок раздела,темата
| Уруок темата,ис хоьооно | Чаас ахсаана |
| 1 | Аман аат Айыы санаа –ей-санаа ситимэ,киьи ис кыа5а | Айыы киһитин өйө санаата тыллар олуга. Бу олук «Киһи уонна айылҕа» ситимин арыйыы тускутунан таҥылынна. Саха өйдүүрүнэн киһи уонна айылҕа – биир ситим. Улаатан эрэр оҕо бэйэтин айылгытын билиниитэ, омук буолуутун уратытын болҕойуута, түҥ былыргыттан норуот өйүн үтүөтүн түмпүт, сиэрдээх майгытын көстүүлэрин билсиһиитэ, иҥэриитэ ситиһиллэр олуга. Саха тугу барытын тыыннаан, духуобунас күүһүнэн, айылҕалыын алтыһыннаран ылынар үөрүйэҕэр оҕолору сыһыарыы – кэнэҕэски өттүгэр култуураны билсиһиннэриигэ бигэ тирэх буолар.
|
1ч. |
| 2 | Куьун. Бала5ан ыйа. Айдарыы.Уьуйуллуу Алтынньы.Сомо5олоьуу Сэтинньи. Сатабыл | Бала5ан ыйа Терут угэс.Сиэр-туом. Улуу Суорун сэттэ домо.Бохсуруйуу.Кэби киллэрии.Идэни туьэрии.Куулаттарыы.Уерэххэ киллэрии.Уьуйуу.Идэни ицэрии. Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.Туойдьут,куесчут идэтэ.Куесчут алгыьа.Туой куес арааьа.Саха куесчуттэрин туьунан (Е.Н.Романова,Багдарыын Сулбэ уо.д.а.) Саха Саарына.Кэм кэрэьитэ.Эмчиттэр.Ньыыкан,Куома Чааскын,Боро5он о5онньор уо.д.а. Ускуустуба эйгэтэ.Илиинэн уьаныы ускуустубата Алтынньы.Терут угэс.Сиэр-туом.Хотой Айыы сэттэ домо.Сургэни кете5уу.Дьулууру киллэрии.Или олохтооьун. Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.Саха сирэ нуучча судаарыстыбатыгар холбоьуута.Ыраахтаа5ылыын алтыспыт сахалар.Бэйэни салайыныы туьунан туруорсуу.Степной Дума тэриллиитэ. Саха Саарына.Кэм кэрэьитэ. Тыгын сыдьааннара- Маьары Бедьуекэп уонна Софрон Сыраанап.Киьи быьыытынан уратылара. Ускуустуба эйгэтэ. Хотой Айыы уобараьа саха ускуустубатыгар Сэтинньи.Терут угэс.Сиэр-туом..Иччи диэн ис чиц.Иччитэх диэн иччитэ суох аата.Иччилэр уонна айыылар саха итэ5элигэр.Баайы-дуолу тардар алгыс. Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.Балыксыт.Ерус уонна куел балыгын бултааьын ньымалара.Муцха сиэрэ-туома Саха Саарына.Кэм кэрэьитэ. Г.П.Башарин- саха бастакы учуонайа,белуьуегэ. Ускуустуба эйгэтэ. Булт култуурата-ускуустуба5а кестуутэ. | 9
|
| 3 | Кыьын. Ахсынньы.Еркен.Билии Тохсунньу.Кэскиллээх дьарык. Олунньу.Тыл куруетэ.Тыл кууьэ. | Ахсынньы.Терут угэс.Сиэр-туом.Билии айыытын ус домо:Билии суолун арыйыы.Бэлиэтээьин.Билгэлээьин.Билгэ Хаан си бэлиэтэ,ис хоьооно,еркену олордуу туома. Олох-дьаьах.Сиэрдээх билии.Куну-дьылы халлаан эттиктэринэн билгэлээьин:ый,кун,чолбон,ургэл алтыьыылара.В.С.Яковлев-Далан «Улуу Кудацса»(номох).А.И.Софронов-Алампа-белеьуек бэйиэт. «Киьи билбэт кистэлэцнэрэ» Саха саарына.Кэм кэрэьитэ.Д.С.Макаров-саха белуьуегэ. Ускуустуба эйгэтэ.Олоцхо.Тимофей Сметанин-олоцхо ойууьута-ойуулуур-дьуьуннуур ускуустуба5а Тохсунньу.Терут угэс.Сиэр-туом.Билии айыытын туерт домо:Биттэнии.Тойоннооьун.Керуулэнии.Ууннээх-тэьииннээх тыл.Сэттис халлаан ус Айыыта-Билгэ,Тацха,Дьыл5а-си бэлиэлэрэ,ис хоьоонноро. Олох-дьаьах.Сиэрдээх билии.Олоцхо5о-Айыы киьитэ:урдук анала,елбет ейе,сиэрдээх майгыта. Саха саарына.Кэм кэрэьитэ . К.Д.Уткин-Нуьулгэн-терут ей-санаа,култуура чинчиьитэ Олунньу. Терут угэс.Сиэр-туом.Турук айыытын сэттэ домо:Отуору кеннеруу.Тебу туьэрии.Куту туруоруу.Эти-сиини бе5ергетуу.Эркини оцоруу.Силиги ситэрии.То5ус дом. Олох-дьаьах.Сиэрдээх билии. «Норуот кууьэ-ейугэр,ейун кууьэ-тылыгар».Тыл.Ей.Киьи. Саха саарына.Кэм кэрэьитэ.М.С.Иванов-Багдарыын Сулбэ-топонимист чинчийээч Ускуустуба эйгэтэ.Олоцхоьут суруйааччылар,норуот ырыаьыттара. | 8 ч. |
| 4 | Саас. Кулун тутар. Хоьуун,туруум улэьит Муус. Устар.Айыы.Айымньы Ыам ыйа.Уйул5а.Салгын кут уйата. Уьукта5ас айылгы. | Кулун тутар Терут угэс.Сиэр-туом. Дьеьегей Айыы сэттэ домо:Дьеьегейу олоруу.Куус ылыы.Ытык дабатыы.Албаска алкыйыы.Сатабылы ицэрии.Улэлиир дьо5уру киллэрии.Тойон,хотун оло5ор олоруу. Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.Сылгыны иитии култуурата Саха Саарына.Кэм кэрэьитэ.Т.С.Лукин-дьоруой сылгыьыт. Ускуустуба эйгэтэ.Ат-сылгы туьунан саха ускуустубатыгар Муус устар Терут угэс.Сиэр-туом.Айыыьыт сэттэ домо:Ситим быьыыта.Дьалыц тардыыта.Айыыьыты сыьыарыы.Уруу.О5о уйатын оцоруу. Айыыьыты атаарыы.Кэскили оцоруу. Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.Дьиэ кэргэн оло5о.Ийэ хотун.А5а тойон.Тойон эьэ.Хотун эбэ.Уол о5о анала.Кыыс о5о анала. Саха Саарына.Кэм кэрэьитэ.А.П.Скрябина,Е.Е.Аммосова-саха чулуу иистэнньэцнэрэ.М.Странден-идэлээх худуоьунньук саха дьахтара Ыам ыйа. Терут угэс.Сиэр-туом.Иэйэхсит сэттэ домо:Салама ыйааьын.Иччилэргэ алгыс.Айыы ситимин тутуу.Кулугу ыраастааьын.Куруелэнии.Былыты чэпчэтии.Куту кете5уу. Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии. Кыьыццы сыьаахтан ыраастаныы, хатыы.Арчы. Саха Саахарына.Кэм кэрэьитэ.Г.У.Эргис-биллиилээх фольклорист. «Исторические предания и рассказы якутов» Ускуустуба эйгэтэ. Айыл5а тиллиитэ, уьуктуута саха ускуустубатыгар. | 9 ч. |
| 5 | Сайын. Бэс ыйа.Кун ууьа.Айыы айма5а. От ыйа.Алаас са5ата. Атырдьах ыйа.Чахчы кырдьык. | Бэс ыйа Терут угэс.Сиэр-туом.Уруц Айыы сэттэ домо.Ыьыах.Сургэни кете5уу.Алгыьы олордуу.Кэскилгэ баайыы.Сиэри олордуу.Майгыны олордуу.Дому ицэрии. Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии. Сайыццы кэм улэтэ-хамнаьа.П.Х.Староватов-улэ дьоруойа,кыраайы уерэтээччи, педагог. Саха Саарына.Кэм кэрэьитэ.Норуот ырыаьыта:М.Н.Петрова-Тойуктаах Марыына, М.И.Егорова- Тойуктаах Маарыйа Ускуустуба эйгэтэ.Идэлээх опера ырыаьыттара От ыйа ыйа Терут угэс.Сиэр-туом.Аан Алахчын туома.От-мас сурун тардар алгыс. Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии. Отчут,отоьут,отонньут.Саха сирин эмтээх уунээйилэрэ.Эмтээх оту хомуйуу.Отунан эмтээьин.Сир аьа. Саха Саарына.Кэм кэрэьитэ.А.Е.Ильин-Дмитриева- саха музыкальнай ускуустубатын чулуу ырыаьыта. Ускуустуба эйгэтэ.Сайыццы ырыа-тойук туоната Атырдьах ыйа Терут угэс.Сиэр-туом.Аан Дьааьын сэттэ домо: Арчылааьын.Ситим туттарыы.Тыын киллэрии. Кехсуну кэцэтии.Хара5ы сырдатыы.Ыраастаныы.Куту кете5уу. Олох-дьаьах. Сиэрдээх билии.О5уруот аьын ууннэрии култуурата.Е.И.Новгородова-дьоруой о5уруоччут.Хомуур улэтэ. Саха Саарына.Кэм кэрэьитэ.И.Е.Винокуров-норуотун туьугар толук турбут чулуу салайааччы | 8 ч. |
|
|
|
| 35 ч. |
714
77 931 
