Школада лезги халкьдин мецин эсерар чирунин методика

Школада лезги халкьдин мецин эсерар чирунин методика.

Малум тирвал, литературадин тарсар яшайиш чирзавай тарсар я. И фикир халкьдин фольклор, яни мецин эсерар, чирзавай тарсаризни тамамвилелди талукь я. Халкьдин мецин эсеррихъ аялриз тербия гудай еке къуват ава. Фольклор ахтармишзавай алимри тестикьарзавайвал, к1ел - кхьин, ктаб дафтар авачир девирра инсанар чпин алатай вахтарикай, несилрикай, яшайишдин тежрибадикай къерех хьана, абурухъ галаз алакъа авачиз амачир. Акси яз, абур яшайиш аннанмишиз, т1ебиатдикай чирвилер къачуз,ата бубайрин тежриба ишлемишиз алахъзавай. Чпин яшайишдикай махар, кьисаяр, риваятар, манияр, къаравилияр, мисалар, миск1алар ва мецин масса эсерар теснифзавай. И вири эсерриз санлай халкьдин мецин яратмишунар ва я фольклор лугьуда. Фольклордиз екекъимет ва фикир гуни мили художественный литература вилик финиз еке тагьсир авуна.

Халкьдин мецин эсеррихъ галаз (махар, манияр, миск1алар, лайлаяр ва мсб.) аялар гьеле школадиз къведалди таниш жезва. Сифтегьан классра аялри фольклордин са жерге эсерар к1елзава ва чирзава. Месела: 1-4 классра ихьтин махар к1елзава: «Сик1ни жанавур», «К1екни сик1», «Асланни сик1», «Сик1ни дурна», «Зиянкар жанавур», «Нуьк1 хала», «Булушка алай сик1», «Къуьрни аслан» ва масабур. Муьжуьд йисан школада х. м. я. Чирун 4-клас-сдилай башламиш жезва. 4- классра аялри махар («Кьилиз акъуд тавур веси», «Вафалу дустар», «Лайихлу паб» ва мсб.), кьисаяр («Къванцин гада»), «Шарвили» эпосдай риваятар ,къаравилияр «Вишришар») ,манияр, мисалар ва миск1алар чирзава. Халкьдин мецин эсерар чирзавай (эсерар) тарсарин эсерлувал дибдай хкажун патал муаллимди, сифте нубатда, са жерге умуми месэлаяр фикирда кьуна к1анда. Ада вичин к1валах аялар халкьдин мецин эсеррихъ яб акализ,абур аннанмишиз вердишарунилай башламишда. Им четин, вичел яргъалди алахъна к1андай месэла я. Халкьдин мецин эсерар чириз башламишдалди вилик муаллимди гьар классда суьгьбет тухуда. А суьгьбетдин вахтунда аялри муаллимдин куьмекдалди ихьтин суалриз жаваб гуда:

1.Квез халкьдин мецин гьихьтин эсерар таниш я?

2. Гьихьтин манияр хуралай чида?

3. Гьихьтин махар чида? Махар гьихьтинбур жеда?

4. Гьихьтин мисалар чида?

5. Квезгьихьтин миск1алар чида? ва мсб.

Халкьдин мецин эсерар чирзавай тарсар чпин метлебдив агакьун патал муаллимди аялрин фикир ихьтин кьет1ен терефрал желбда:

а) мецин эсерар гьар са халкьдин литература я;

б) мецин эсерри халкьдин уьмуьр, адан мурадар – метлебар, майилар, эрзиманар къалурзава;

в) кьисаяр, къагьриманвилин манияр, «Шарвили» эпос халкьдин тарихдихъ галаз алакъада ава;

г) м.э.-й халкьдин культура, философия, ахлакь ва психология аквазва.

д) м. э.-й халкьдин ацукьун –кърагъун, т1уьн – хъун, пек – партал, майишат кьат1уз жеда. Ихьтин кьет1енвилер чара авун патал жуьреба – жуьре девирриз талукь эсерар сад садав гекъигда, аялрив лазим тир къейдер ийиз тада. К1венк1вечи тежрибадай аквазвайвал, халкьдин мецин эсерар чирзавай тарсар ихьтин жуьрединбур жеда:

а) устаддиз к1елунин тарс;

б) гъавурда тваз – тваз к1елунин тарс;

в) х. м. э-н мана суьгьбетиз чирунин тарс;

г) ч1ал гегьеншардай тарс;

д) нетижаяр хкуддай тарс;

е) тикрарунин тарс.

Халкьдин мецин эсерар чирзавай гьар са тарс илимдинни методикадин рекьяй вини дережада аваз гунн патал муаллимди алай девирдин истемишунар фикирда кьада ва абурал амал ийида; тарсунин къурулуш (тарсунин манна метлеб, адан жуьре, методикадин гьа и тарсуна виридалайни хийирлу къайдаярни амалар, ц1ийи чирвилер къачудай къайда, аялрин винел гуьзчивал тухудай къайда) тайинарун ; тарс тешкилатлувилелди кьиле тухун (тарс алатай ва къвезмай тарсарихъ галаз алакъалу авун, тарсуниз талукь шикилар ва техникадин методикадин жуьреба-жуьре къайдаяр ишлемишун, тарсуна аялриз ц1ийи чирвилер къачуда ва абур аннанмишдай мумкинвилер тешкилун); тарсунин м-метлеб (тарс аялриз тербия гузвайди хьун, чирвилер са тайин тир тартибда аваз гун, аялрин агалкьунарни кьат1уна фикирда кьун, т1ебиат к1анарун, аялар чпин къейдер субутариз вердишарун, деринарун; тарс эсерлуди (тарс аялриз хуш хьун, тарсуни аялар ц1ийи чирвилер къачунал желбун, тапшуругъар жуьреба – жуьре хьун , аялри чирвилер къачузвай герекатар муаллимди мадни хийирлу рекьихъ элкъуьрун, тарсуна гьуьрметдин алакъаяр тешкилун) хьун.

Халкьдин мецин эсерар чирзавай тарсара муаллимдивай ихьтин методикадин къайдаяр ишлемишиз жеда:

а) ч1алан къайдаяр (суьгьбет, к1елна гъавурда тун, лекция);

б) наглядный къайдаяр (гуьзчивилер тухун, шикилар къалурун, экскурсияр тешкилун);

в) тежрибадин къайдаяр (жуьреба-жуьре упражненияр, тежрибадин к1валахар).

Муаллимди гьак1 программированный ва проблемный къайдайрални амал авуна к1анда. Халкьдин мецин эсерар чирзавай тарсара муаллимди методикадин ихьтин амалрикай менфя ткъачуда:

Суьгьбет.

2. Эсер ва адан ч1укар муаллимди чешне яз к1елун.

3. Ц1ийи ва четин гафарин гъавурда тун.

4. Эсер муаллимди мад сеферда к1ел хъувун.

5. Эсер аялри к1елун (текдиз, ролриз пайна, юлдашри гъалат1ар хкудиз, хордалди, ч1укариз пайна, чешнелудаказ ва ик1 мад.)

6. Эсердин манадикай суьгьбетун.

7. Эсердин ч1укар хуралай чирун.

8. Эсер ч1укариз паюн ва абуруз кьилер гун.

9. Суьгьбетдин планар туьк1уьрун (куьруь, яргъи).

10. К1елай эсердай изложение,сочинение кхьин.

11. К1елай эсердикай аялри чпин фикир лугьун.

12. К1елай эсердиз ухшар манияр, махар теснифун. Алай девирдин гьар са тарс хьиз халкьдин мецин эсерар чирзавай тарсарни ихьтин паярикай ибарат хьун лазим я: ц1ийи материал чирун, къачур чирвилер мягькемар хъувун, аялри чирвилер къачузвай вилер гуьзчивал авун ва абурун чирвилериз къиметар эцигун, к1вализ тапшуругъ гун, къачур чирвилер тикрарун ва тартибда тун. Ц1ийи материал чирун, ц1ийи чирвилер къачун, малум тирвал, виридалайни важиблу паяр я. Аялар ц1ийи материал чириз вилик амаз гьазурна к1анда. Халкьдин мецин эсерар чирзавай тарсар я, абур эсерлубур хьун патал ва аялри чирвилер хушвилелди къачун патал, шикилар къалурунилай, грампластинкадин куьмекдалди халкьдин манийриз яб гунилай башламишна к1анда. Мад и тарсара техникадин тадаракар ишлемишна к1анда.

Тарсуна аялар к1елзавай эсердин, текстинин винел чирвилер къачудай к1валах тухуз вердишарда. Ихьтин к1валахдихъ агъадихъ галай жуьреяр хьун мумкин я:

а) муаллимдин суалриз аялри текстинай жавабар жагъурун, абур к1елун ва кхьин;

б) к1елай ч1укунин манна жуван гафаралди суьгьбет хъувун;

в) текст манадин жигьетдай тамам чч1укариз паюн ва абуруз кьилер гун;

г) текстинин, адан ч1укарин планар туьк1уьрун;

д) текстинай т1ебиатдин шикилар ва геройрин характеристикар, ч1алаз ранг ядай гафар жагъурун, кхьин;

е) герояр сад садав гекъигун;

ж) литературадин илимдиз талукь макъалаяр к1елун;

з) классдилай къеце меслят къалурнавай эсерар к1елун ва мсб.

Ч1ал гегьеншарунин мураддалди 4-5 классра к1елзавай аялар куьруь сочинения ркхьиз вердишарда. 5-6 классра кьилин фикир фольклордин эсерар анализ авуниз гана к1анда. Халкьдин мецин эсерар чирзавай тарсара аялар литературадин илимдиз талукь малуматрихъ галаз таниш жезва, ч1алаз ранг язавай гафар-терминар (эпитет,метафора, гекъигунар ва мсб. ) чирзава. Литературадин тарсара, программадилай гъейри, зарафат, хъвер, сатира квай куьруь-куьруь эсерар: шиирар, манияр, махар, кьисаяр к1елна к1анда. Ихьтин эсерар к1елзавай, мезели ихтилатриз яб гузвай уламар поэзиядин декьикьайрал гьисабиз жеда. Поэзиядин декьикьаяр патал ц1ийи - ц1ийи эсерар аялри чпини к1валера хкяда ва тарсуна к1елда. Методикадин ихьтин амалди аялар хайи литературадин тарсара творческий к1валахар тухуз вердишарда. Фольклордин эсеррай са жерге творческий к1валахарни тухуз жеда:

а) к1елай эсердик (махуник, кьисадик ва я къаравилидик) са жерге дегишвилер кутуна (геройрин т1варар, абурун гьерекатар, чкаяр дегишарна), жуван эсер теснифун;

б) к1елай эсердиз (мах, мани, мисал…) теснифун;

в) муаллимди гайи темадай халкьдин эсердиз ухшар авай махар, мисалар, манияр ва мсб. теснифарун;

г) эсердин эхир давам хъувун;

д) сифте кьил жува туьк1уьрун; ва ик1 мад.

Мецин эсерар чирзавай методикадин важиблу уламрикай сад абурун ч1алан винел к1валах авун я. Гьавиляй муаллимди гьар са тарсуна фольклордин эсеррин ч1алан винел к1валах тухуда: четин гафарин манна ачухарда, абур кваз предложенияр туьк1уьрда; абур гафарганра ва я литературадин дафтарра кхьида; суьгьбетдин вахтунда аялривай ц1ийи гафар, ибараяр, эпитетар, гекъигунар, терминар ишлемишун истемишда.

Фольклордин эсерар чирзавай тарсар муаллимди алай девирдин яшайишдихъ, чи йикъарихъ галаз алакъалу ийида. Халкьдин къагьриман рухвайринни Шарвилидин гьерекатар гекъигда, аялривай къейдер ийиз тада.

Халкьдин мецин эсерар чирдайла, аялриз к1валера тамамарун патал са кьадар тапшуругъар гуз жеда:

1. Тайин тир девирдиз талукь эсерар к1елун ва суьгьбетиз чирун.

2. К1елай эсердиз ухшар авай эсерар теснифун.

3. Аялрин уьмуьрдиз мукьва темайрай куьруь махар ва манияр теснифун.

4. Яшлу инсанривай махар, манияр, мисалар ва миск1алар кхьин хъувун.

Мецин эсерар к1елна куьтягьайла, тарсарилай кьулухъ викторина тухуз жеда. Викторинадин план муаллимди аялрин алакьунриз килигна туьк1уьрда.

Халкьдин мецин эсерар чирзавай тарсар аялар хайи литературадин эсерар к1елуниз ва чируниз гьазурда. Дагъустандин мили школада урусрин фольклордин эсерар чирунин методика лезгийрин фольклордин эсерар чируниз мукьва я. Гьавиляй муаллимдивай школада урусрин фольклор чируниз талукь иллимдинни методикадин к1валахрикай менфят къачуз жеда.