Тарих?а ?осымша м?лемет

Арыстан Баб

Аңыз бойынша, Арыстан Баб Мұхаммед пайғамбардың шәкірті болған. Бірде, Мұхамед пайғамбар шәкірттерімен бірге құрма жеп отырады. Құрманың біреуі қайта-қайта табақтан түсіп қала береді. Сол кезде пайғамбарға Алладан "Бұл құрма сізден кейін 400 жылдан соң дүниеге келетін Ахмет деген мұсылман баласына арналған" деген аян келеді. Сонда Пайғамбар шәкірттерінен бұл құрманы болашақ иесіне кім жеткізетінін сұрайды. Ешкім жауап бермейді. Пайғамбар қайтадан сұрайды. Сол кезде Арыстан Баб былай беп жауап берген екен:"Егер Алладан 400 жыл өмір сұрап әперсеңіз, мен жеткізер едім" дейді. Деректі қолжазбалар мен аңыз әңгімелерге қарағанда Арыстан Баб 400 жылдан соң Қожа Ахмет Иассаудың ұстазы болады. Қазіргі уақытта Арыстан Баб мазаратының орнында үлкен кесене орналасқан. Тарихи деректер бойынша бұл кесене XII - XVIII ғасырларда салынып бірнеше рет жөнделіп, қайта салынған.

Жылаған Ата

       Қарнақ ауылынан өтіп Үкаша Ата кесенесіне зиярат қылғаннан кейін батысқа қарай жүретін болсаңыз Жылаған ата үңгіріне баруға болады. Аңыз әңгімелер бойынша Жылыған ата бұл үңгірде әлі күнге дейін өмір сүреді.Үңгірге барар жолда тау басында құдық орналасқан. Құдықтың айналасындаға тастарда үлкен адамның іздері және терең шатқалдар бар. Үңгірдің өзі суы бар терең ойпаттан тұрады. Үңгірдің оң жағында кішігірім кесене - сопа салынған. Аңыз әңгімелер бойынша осы сопада түнеген құрсақ көтермеген әйел нәрестелі болады екен. Үңгірдің аузы кішкентай өзеннен 15 метр биікте орналасқан. Өзеннің аты да "Жылаған ата" деп аталады. Шатқалдың оң жақ жоғарғы тұсынан тастың арасынан шығатын бұлақ бар. Жергілікті халықтың айтуы бойынша бұл Жылаған атаның аққан көз жасы деседі.

Үкаш-ата бейіті халық арасындағы аңыз бойынша Мұхаммед Пайғамбардың сақабасы ретінде белгілі. "Серт" деп аталатын елді мекенен12м жердеорналасқан. 1986 жылы Облыстық Мәдениет Басқармасының арнайы шешіміне сәйкес археологиялық зерттеу қазба жұмыстары жүргізіліп кісі мүрдесі табылмағансоң, ауыл қарамағына шаруашылық  жұмыстарына пайдалану үшін  берілген.

1990-шы жылдары ауыл ақсақалдарының күшіменол жерденқайта құрылыс  салынып  тәубеететін  орынға айналдырылды. 1996 жылы Облыстық  Мәдениет басқармасының 04.03.1996 жылғы  N23 бұйрығы негізінде"Әзіріт Сұлтан»музейі қармағына берілді. «Укаш - ата туралы»  тарихи деректер жоқтың қасы. Аңызға сүйенсек, Укаш - ата Мұхаммад пайғамбардың замандасы. Ол мұсалдардың әскери қолбасшысыболған  деседі. Укаш  - атаны жаулары оның жүбайы, сатқындыққа итермелеп, сол арқылы Укаш- атаның жанды жерін біліп, памдат намазын оқып отырған кезде оның басын шабады. Шабылған Укаш - атаның басы жер астына түсіпкетеді. Аңыз бойышпа бас түскенжерде құдықпайла болады.

Қазіргі кездеУкаш - ата мазарына көптегензияратшылар келеді. Бізге келіп жеткеп аңыз құдықпен байланысты.

Құдықтап су алу үшін шелек салғанда су шығатынболса, ол адамның жолы болғыш, бақьпты адам деп саналады.

Гаухар-ана бейіті (Қожа Ахмет Иасауидің қызы) тарихи архитектуралы құнды ескерткіштердіңбірі, қазіргі Түркістан ауданы  М.Әбенова ұжымы жеріндеорналасқан, ені 20 метргежуық кішкене төбеболып келеді, алғашқы қабыр орны бұзылып кеткен, шатыры жоқ, төрт құлақты дуалдан тұрады. 1990 жылдары қабыр жанынанзиаратшыларға арналғам үш бөлмелі құрылыс тұрғызылды.

1989 жылдан «Әзірет Сұлтан»қорық музейі құрамына еніп, мемлекет қарамағына алынды

Ескі Түркістан қаласы

(XV - XX ғ.ғ. бірінші ширегі)

Ахмет Иасауи кесснесінің салынуына байланысты (XIV) Иасы қаласының көлемі тез арада батысқа және оңтүстікке қарай ұлғайып, аймақтың саяси орталығына айналды. Жазба деректерде қала жаңа атаумен - "Хазірети Түркістан" деп атала бастады. XVI ғасырдан бастап "Түркістан" атауы қалаға мықтап бекиді. Қазіргі күні қаланың орталық бөлігі - цитаделі және оны қоршаған шахарістаны сақталған. Цитаделінің көлемі - 2,6 гектар, шахарістаны -23,5 гектар. Рабадының оңтүстік бөлігі ғана сақталған, көлемі - 50 гектарға жуық. Қаланың цитаделінде археологиялық зерттеулер 1930 жылдардаи (М.Е.Массон) бсрі жүргізіліп келеді. Сонғы жылдардағы зерттеулерді 1981 жылдан бастап Түркістан археологиялық экспедициясы жүргізіп келеді. 1997-1999ж.ж. жүргізіліп зерттеулер нәтижесінде қаланың цитаделі мен шахірстаны XV ғасырдың басында қалыптасқандығы анықталды. Екеуі де бекініс қорғанымен қоршалған, цитаделінің екі, шаһарістанының төрт қақпасы болғандығы тарихи деректерден белгілі.

Иасы - Күлтөбе қаласы (IV- V ғ.ғ. - ХІVғ. аралығында)

Ахмет Иасауи кесенесінен оңтүстікке қарай 350 метрдей жерде орналасқан ортағасырлық  қала   орны  Иасы – Күлтөбе Түркістан  қаласы тарихының  орта кезінде деп  есептеледі. Ахмет Иасауи кесенесі осы Иасы – Күлтөбе қаласының  көне  қорымының үстіне салынғандығы бүгінде анықталып отыр. Қазіргі күнге дейін - қаланың орталық негізгі бөлігі - цитаделі ғана сақталған, оның көлемі - 150 х 120м., биіктігі - 9м. Қаланы 1981 - 1984 ж.ж. Түркістан археологиялық экспедициясы (Е.Ә.Смағұлов) зерттеп, өмір сүру кезеңін анықтаған   Зерттеу нәтижесіндо қала IV - V ғасырларда қалыптасып XIV ғасырға дейін өмір сүргендігі анықталды. XV ғасырлардан бастап Иасы - Күлтөбе жаңадан қалыптасқап Түркістан (Ескі Түркістан) қаласының территориясына енді. Оның  Шахарістанының бір бөлігі ретінде XX ғасырдың басына дейін өмір сүрген.

Шауғар - Шойтөбе қаласы

(I мыңжылдықтың І-ші жартысы - ХШ - XIV ғ.ғ.)

Түркістан қаласынан-оңтүстікке қарай 6 шақырым жерде орналасқан  ортағасырлық үлкен қаланың орны. Шауғар - Шойтөбе Түркістан қаласы тарихының алғашқы (бірінші) кезеңі деп есептеледі. Қаланың орталық бөлігі итаделінің көлемі 200 х 180м, биіктігі -12м, шахарістаны - 360 х 300м, биіктігі Зм, оны қоршай қала рабады орналасқан - көлемі 25 гектардан асады. Қалапы 1989-1992ж.ж.  және   1996-1999 ж.ж.  Түркістан  археологиялық  экспедициясы (Л.Б.Ерзакович, Е.Ә.Смағұлов) зерттеген. Зерттеу жұмыстары толық аяқталғпн жоқ, әзірге қолда бар заттай тарихи деректер қаланың қалыптасу кезеңі І-ші мыңжылдыктың бірінші жартысы екендігін ғана көрсетеді, келесі - 2000 жылғы зерттеу жұмыстары қала өмірінің бастапқы кезеңін дәлірек анықтайлы деп күтілуде. Қаланы, ХІІІғ. басында Хорезм шахы Мұхаммед ибн-Текени жау қолына түспесін деп қиратқан деген ғылыми болжам бар. Қала халқы дәл қасында орналасқан Иасы шахаріне қоныс аударған, алайда, тұрғындардың бір бөлігі қирай Шауғардың, оңтүстік - шығысы мен солтүстік-шығыс беттерінен жаңадан  екі қоныс салғандығын 1996-1999 ж.ж. археологиялық зерттеулер анықтап берді.

Бұл қоныстар XIV ғасырдың аяғына дейін ғана өмір сүрген.