Төл жана бөтөн сөз

1. Тел жана бетен сездерге коюлуучу тыныш белгилери.

Жазуу кебинде тике сезге эки турдуу тыныш белгиси коюлат: Эгерде тике сез автордук баяндаманын ичинде берилсе, тырмакчага алынып жазылат. Мисалы: Апам: «Эл тарткан азапты эл менен кошо тарт» - деп, келинин кайраттандырмакчы болуп жемелеп коёт (Ч.А.).

Эгерде тике сез, езгече керкем адабий чыгармаларда, диалогдордун бир белугу катары колдонулса, анда ал тырмакчага алынбай, жол башынан сызыкча коюлуп жазылат. Мисалы: Аскар бир тынымга унчукпай калып сурап койду: - Азыр сиздин оозуцуздан чарбанын бугунку абалын уккум келет (Т. С.).

Тике сез езу менен бирге айтылган тел сездун ар турдуу жеринен орун алышы мумкун, ошого байланыштуу буларда тыныш белгиси да турдууче коюлат:

1. .Тел сез мурда, тике сез андан кийин келсе, тел сезден кийин кош чекит (:) коюлат да, тике сез баш тамга менен башталып жазылат. Мисалы: Алар мындай деп шыбырашкандай болду: «Азыр кумуш, алтын буюмдарды аябай квп жасап, пайдага тунуп калды...» Ал бир аздан кийин свзун улантты:

• Илээлетип жетелеп отуруп арац апкелдим (М.Аб.).

1. . Тике сез мурда, тел сез андан кийин келсе, тике сездун аягына коюлуучу чекиттин ордуна утур коюлат, же болбосо тике сездун маанисине карай суроо, же илеп белгиси, же кеп чекит коюлат. Анан бул белгилерден кийин сызыкча (-) коюлуп, тел сез кичине тамга менен башталып жазылат. Мисалы: «Каранардын ушуякка келип калганы жакшы болгон экен», - дейт Эдигей ичинен (Ч.А.).- Тобо, тун ичинде эмне кылып жургвн немелер? - деди шофёрдун жанында отурган тумакчан жигит (Ч.А.). - Кана, калайыктан бата алалы! - деп зацк этти маареке башы аксакал чабандестерге (Ч.А.). «Эл квруп, каада квруп калган экен... -деди Абдылдабек, ичи жылып (Т.К.).

Минтип, тике сез мурун келип, андан кийин тел сез айтылганда, кээде ал экее да жардамчы этиши менен байланышпай, интонация аркылуу, биринен кийин экинчиси удаалаш айтылып байланышат. Мындай учурда тике сездун аягына тиешелуу тыныш белгиси (чекит, суроо,илеп) коюлат да, андан кийин сызыкча коюлуп, тeл сeз баш тамга менен башталып жазылат: - Куру кол эмесмин. Мына менин куралым. - Эдигей куржундан сабына оролгон шапалагын алып чыкты (Ч.А.). - Бая куну эле ушинтпей! - Атай сууп калган чайын жутту (К.К.).

1. Тeл сeздYн ортосуна тике сeз келсе, тeл сeздYн биринчи бeлYГYнeн кийин кош чекит коюлуп, тике сeз баш тамга менен башталып жазылат да, эгер аягына чекит коюла турган болсо, анын ордуна утур, же болбосо маанисине карай суроо, же илеп белгиси, же адп чекит коюлат. Анан бул белгилерден кийин сызыкча коюлуп, тeл сeздYн экинчи бeлYГY кичине тамга менен башталып жазылат. Мисалы: Жаштар адегенде: «Азык алып журбвйбуз, жугубуз оор болуп, жолду арбытышка жолто кылат», -дешти.

Дуйшвн анын бет алдына барып тура калып:

• Сиз эмне жумуш менен келдициз? -деди (Ч.А.).

Дуйшвн тигилерди качырып сала берди:

• Качкыла, балдар! Кач, Алтынай! - деп кыйкырды (Ч.А.).

Муну квргвн Бекназар баатыр: «Жакшы вцут алган экен...» -

деп, ичинен ойлонду (Т.К.).

1. . Тике сeздYн ортосуна тeл сeз келгенде, тыныш белгилери тeмeнкYдeй коюлат:

а) Эгерде тике сeздY тeл сeз эч кандай тыныш белгиси коюлбай турган жерден, же утур, утурлуу чекит, кош чекит коюла турган жерден бeлсe, тике сeздYн ортосуна келген тeл сeз эки жагынан утур жана сызыкча менен ажыратылат. Тике сeздYн экинчи бeлYГY кичине тамга менен башталып жазылат:- Анан, - деди Укубала, - мындайда Зарипаны жалгыз жиберип болбойт (Ч.А.). - «Ким иштебесе, - деген В.И.Ленин, -ал тиштебейт». Азыр сенден втунучум бар, - деди ал, -тврумдвгу меймандар жвнундв кымындай шек чыгара кврбв (К.Осм.).

б) Тике сeздY тeл сeз чекит коюла турган биринчи бeлYMYнeн кийин бeлсe, ал чекиттин ордуна утур жана сызыкча коюлуп, андан кийин келген тeл сeз кичине тамга менен башталып жазылат да, аягына чекит жана сызыкча коюлуп, тике сeздYн экинчи бeлYГY баш тамга менен башталып жазылат:«Бул свзду кайдан айттым экен, - деди ичинен Чуквбай. - Эми Зуура муну элге айтып, мени маскара кылат го» (К.Б.). - Мен макул эмесмин, - деди Эдигей. -Андай болушу мумкун эмес (Ч.А.).

в) Тeл сeз тике сeздY суроо, илеп белгиси же адп чекит коюла турган биринчи бeлYMYнeн кийин бeлсe, анда тике сeздeн кийин маанисине карай суроо, же илеп белгиси, же квп чекит жана сызыкча коюлуп, андан кийинки тел сез кичине тамга менен жазылат да, аягына чекит жана сызыкча коюлуп, андан кийин келген тике сездун экинчи белугу баш тамга менен башталып жазылат:

«Суйунчу чыгар! - деди Аккыз. - Тилегибиз орундалды! (К.К.).- Балам, кайда журвсуц? - деп, бир маалда Карабаш келди. - Сени кутуп калдык (К.К.).

• Эмне болсо да, кабар бер... - деди Саадат кетип бара жатып. - Мен кутвм (Т. С.).

1. а) Тике сез менен тел сезду байланыштырган деп жардамчы этиши езунун алдындагы тике сезге тиешелуу болуп, анын тутумуна кирсе, деп сезунен кийин да утур коюлат: - Жетишем, али убакыт бар, - деп, Касымжан ширецке чакты (Ч.А.).- Эмне болуп кетти буларга? - деп, Чуквбай шашып тышка чыкты (К.Б.).

2. Эгерде тике сез менен тел сезду байланыштырган деп тел сездун баяндоочуна тиешелуу болуп, анын тутумунда айтылса, деп сезунен кийин утур коюлбайт: Ала келген туйунчвгумду кврв коюп: «Эне, алма алып келдицби?» - деп суйунуп кетти Жанболот (Ч.А.).- Булар эмнеден коркуп журвт? - деп сурады Нурбек (Ч.А.).

6) Суроо - жооп иретинде айтылган суйлемдер (диалогдор) да эки турдуу берилет:

а) Эгерде ар бир кишинин сезу (тике сез) жалпы тексттен белунуп алынып, абзац менен берилсе, жол башынан сызыкча коюлуп, тырмакчага алынбай жазылат. Тел сез кошо айтылса, тиешелуу тыныш белгилери сакталат:

• Данике, сайдагы аттар сеникиби? -дедим.

• Ал бурула берип, жай карап койду:

• Эквв меники.

• А беркилеричи?

• ЖанагыЖамийла дейби ... ошол келиндики.

• Сенин ал жецец беле?

• Жецем.

• Бугун багып бересиц деп, бригад взу таштап кетти (Ч.А.).

б) Эгерде суроо - жооп иретинде айтылган суйлемдер абзац менен белунбей, тексттин ичинде берилсе, ар бир кишинин сезу (тике сез) тырмакчага алынып, бири-биринен сызыкча аркылуу белунет. Тел сез катышса, тиешелуу тыныш белгиси сакталат:

• «Абуталип Куттыбаев деген иштеди беле силерде?» - «Бизде иштеген, эмне болуптур?» - «Мобу каттын келгенине уч кун болду. Ме, аялына алпарып бер» - деп, катты берди Чернов (Ч.А.).

1. Бир нерсе тууралуу жазуу турунде же оозеки турунде баяндама берип жатканда, ез сезубузге башка биреенун сезун да катыштырып айтууга туура келет. Мындай конструкциянын ичиндеги езубузден сезубуз тел сез деп, башка биреенун сезу бетен сез деп аталат.

Адатта, керкем адабий чыгармалардагы каармандардын сезу жана илимий, публицистикалык чыгармалардагы башка авторлордун эмгектеринен келтирилген цитаталар бетен сезге кирет. Мисалы: Анан Чернов айтты: «Жолукканыц ырас болбодубу, жур менин кабинетиме, силерге кат бар, разъездге ала кет», - деди (Ч.А.). Мындагы автордун сезу - Анан Чернов айтты; деди. Бул - тел сез. Башка биреенун (кейипкердин) сезу - «Жолукканыц ырас болбодубу, жур менин кабинетиме, силерге кат бар, разъездге ала кет». Бул -бетен сез.

10-класс. Кыргыз тили.

Сабактын темасы: Төл жана бөтөн сөз

Сабактын максаты:

а) билим берүүчүлүк максаты:

жаңы теманы түшүндүрүү, схемалар менен иштөөгө машыктыруу, көнүгүүлөр иштөө;

б) өнүктүрүүчүлүк максаты:

төл жана бөтөн сөздөрдү айырмалоого, кыргызча кебин, логикалык ойлоолорун өстүрүү;

в) тарбия берүүчүлүк максаты:

адептүүлүккө, үлгүлүү жүрүм-турумга, сылыктыкка умтулуу.

Күтүлүүчү натыйжалар:

А) жаңы теманы түшүнүп, көнүгүүлөрдү туура аткара алышса, схемаларды түзө алышса;

Б)төл жана бөтөн сөздөрдү айырмалай алышса;

В) адептүү, сылык, үлгүлүү болууга умтулушса.

Сабактын тиби: Жаңы билимди берүү сабагы

Сабактын жабдылышы: таблица-схемалар, дидактикалык карточкалар, көнүгүүлөр,.

Сабактын методу:

Компетенттүүлүктүн түрлөрү:

Маалыматтык: схемага таянып, төл жана бөтөн сөздөрдү таап, талдай алат.

Өзүн-өзү башкаруу, көйгөй чечүүчү: тыныш белгилерин кое алат.

Социалдык-коммуникативдик:

- көнүгүүлөрдү аткара алышат

- өз алдынча ой жүгүртө алышат.

Сабактын жүрүшү

1. Уюштуруу.

А.саламдашуу

Б.кырдаалдык сүйлөшүү

2. Үй ишин текшерүү

3. Өтүлгөндөрдү кайталоо

4. Жаңы сабак

Бир нерсе тууралуу жазуу түрүндө же оозеки түрүндө баяндама берип жатканда, өз сөзүбүзгө башка бирөөнүн сөзүн да катыштырып айтууга туура келет. Мындай конструкциянын ичиндеги өзүбүздүн сөзүбүз төл сөз деп, башка бирөөнүн сөзү бөтөн сөз деп аталат.

“Ырыс алды- ынтымак”

деген макал бар.

-

“Ырыс алды- ынтымак”

деген сөз бар.

Элибизде:

5. Сабакты бышыктоо. Көнүгүү иштөө.

А)327-көнүгүү. Тыныш белгилерин койгула.

Б) 328-көнүгүү. Оозеки иштөө, тыныш белгилерин коюу.

В) 330-көнүгүү.схемасын жазгыла.

6. Сабакты жыйынтыктоо.

Үй иши: 329-көнүгүү. Ыр жаттоо, сүйлөм түзүү.

Окуучулардын билимин баалоо.

10-класс. Кыргыз тили.

Сабактын темасы: Төл жана бөтөн сөздүн тыныш белгилери.

Сабактын максаты:

а) билим берүүчүлүк максаты:

жаңы теманы түшүндүрүү, схемалар менен иштөөгө машыктыруу, көнүгүүлөр иштөө;

б) өнүктүрүүчүлүк максаты:

төл жана бөтөн сөздөрдү айырмалоого, кыргызча кебин, логикалык ойлоолорун өстүрүү;

в) тарбия берүүчүлүк максаты:

адептүүлүккө, үлгүлүү жүрүм-турумга, сылыктыкка умтулуу.

Күтүлүүчү натыйжалар:

А) жаңы теманы түшүнүп, көнүгүүлөрдү туура аткара алышса, схемаларды түзө алышса;

Б)төл жана бөтөн сөздөрдү айырмалай алышса;

В) адептүү, сылык, үлгүлүү болууга умтулушса.

Сабактын тиби: Жаңы билимди берүү сабагы

Сабактын жабдылышы: таблица-схемалар, дидактикалык карточкалар, көнүгүүлөр,.

Сабактын методу:

Компетенттүүлүктүн түрлөрү:

Маалыматтык: схемага таянып, төл жана бөтөн сөздөрдү таап, талдай алат.

Өзүн-өзү башкаруу, көйгөй чечүүчү: тыныш белгилерин кое алат.

Социалдык-коммуникативдик:

- көнүгүүлөрдү аткара алышат

- өз алдынча ой жүгүртө алышат.

Сабактын жүрүшү

1. Уюштуруу.

А.саламдашуу

Б.кырдаалдык сүйлөшүү

2. Үй ишин текшерүү

3. Өтүлгөндөрдү кайталоо

4. Жаңы сабак

Бир нерсе тууралуу жазуу түрүндө же оозеки түрүндө баяндама берип жатканда, өз сөзүбүзгө башка бирөөнүн сөзүн да катыштырып айтууга туура келет. Мындай конструкциянын ичиндеги өзүбүздүн сөзүбүз төл сөз деп, башка бирөөнүн сөзү бөтөн сөз деп аталат.

Адатта, көркөм адабий чыгармалардагы каармандардын сөзү жана илимий, публицистикалык чыгармалардагы башка авторлордун эмгектеринен келтирилген цитаталар бөтөн сөзгө кирет.

-

5. Сабакты бышыктоо. Көнүгүү иштөө.

А)327-көнүгүү. Тыныш белгилерин койгула.

Б) 328-көнүгүү. Оозеки иштөө, тыныш белгилерин коюу.

В) 330-көнүгүү.схемасын жазгыла.

6. Сабакты жыйынтыктоо.

Үй иши: 329-көнүгүү. Ыр жаттоо, сүйлөм түзүү.

Окуучулардын билимин баалоо.