Төрөппүт мунньаҕа 1 кылаас (адаптация)

Үтүө күнүнэн, убаастабыллаах төрөппүттэр.

Биһиги, бүгүн кэпсэтэр сыалбыт: бастакы кылаас оҕолоругар адаптация кэмигэр төрөппүт өттүттэн туох көмөнү оҥоруохтаахпытый? Диэн боппуруоска санаа атастаһан, сүбэлэһэн тарҕаһыахтаахпыт. Бары билэргит курдук, быйыл 1 кылаастары Ольга Николаевна үөрэтэрин саҕалаата. Бу оҕолору адаптационнай кэмнэригэр бэйэм өттүбүттэн кэтээн көрдүм. Биирдиилээн үлэлэстим, кэпсэттим, тестирование, анкетирование ыыттым. Биирдиилээн киирэн интэриэһиргиир төрөппүт личкаҕа тахсан эбэтэр оскуолаҕа кэлэн көрсөн кэпсэтиэн сөп. Билэргит курдук: билигин 4 кыыс, 5 уол үөрэнэ сылдьаллар. Бары 7 саастаахтар.

Оскуолаҕа киириэхтэрин иннинэ оҕо үөрэххэ бары өттүттэн төһө бэлэмнээҕэ адаптация кэмигэр көстөн кэллэ.

Оҕо үөрэҕэ ыарыыта, эрэйэ суох ааһарын курдук, адаптация кэмигэр тугу төрөппүт өттүттэн оҥоруохха сөбуй? Адаптация 10 кунунэн, уһаабыта икки нэдиэлэнэн ааһыахтаах дии саныыбыт. Уонна түмүк оҥороот да оҕо иннигэр требование туруоран киирэн барабыт, холобур, хайаан да болҕомтолоох, бэрээдэктээх, ааҕар, кыраһыабайдык суруйар, сылайбат буолуохтааххын диэн. Бэлиэтээн этиэххэ наада адаптационнай период икки нэдиэлэнэн, ыйынан бүтэр диэн буолуо суохтаах. Кини баҕар икки-ус ый, баҕар сылы да быһа барыан сөп. Оҕо-оҕо тус туһунан: доруобуйатынан, сайдыытынан, иитиллиитинэн. Дьэ, бу кэмҥэ төрөппүттэр араас проблемалары кытта көрсүһүөхтэрин сөп. Бу проблеманы икки бөлөххө араарыахха сөп:

• Оҕо доруобуйатын балаһыанньатынан, дьиҥнээхтик оскуола нагрузкатын физически тулуйарынан.

• Психологическай адаптация барар саҥа коллективка, үөрэтэр учууталыгар, саҥа эйгэҕэ.

Оҕобут оскуолаҕа үөрэнэ барбыт бастакы күннэригэр, ыйдарыгар организмыгар

алдьархайдаах улахан физиологическай охсуһуу барар, бэйэбит да билбэппитинэн. Организма көрдөөн киирэн барар, хайдах бу нагрузканы тулуйарын. Ис органа эсктремальнай режимҥэ охсуһан киирэн барар: сурэҕэ, тыынар, ньиэрбинэй ситемата. Доруобай, спокойнай, режими тутуһар, биир тэҥ майгылаах оҕо бу кэми туох да ыарахаттары көрсубэккэ аһарар.

Кырдьык, оскуола нагрузката оҕо сааһыттан көрөн оҥоһуллубут буолуохтаах:

• Уруок, занятия күн бастакы аҥарыгар буолар;

• Күҥҥэ 4 уруоктан үөһээ буолбат;

• Расписание оҥорорго 1 кылаас оҕолорун үлэлии үөрэммит динамикалара учуоттанан оҥоьуллар.

Этэргэ дылы, баҕар оҕо сарсыардатын уутун ханан кэлбэт, 4 уруогунан сылайар оҕолор баар буолуохтарын эмиэ сөп. Сотору сотору ыалдьар оҕолор баар буолаллар, биир сиргэ таба олорбот оҕо эмиэ баар буолуон сөп, ону таһынан бытаан, кылааһы кытта тэҥҥэ үлэлээбэт оҕо эмиэ баар. Кылааска араас таһымнаах оҕо үөрэнэр. Дьэ, балары кытта учуутал, төрөппүт, специалист тэҥҥэ биир санаанан көмөлөөн үлэлээтэххэ кыаллар суол. Дьэ ол инниттэн, төрөппүт өттүттэн туох көмө баар буолуохтааҕын болҕомтоҕо ылан үлэлиэхтээхпит!

Бастатан туран режими тутуһуннарыы:

• Биир бириэмэҕэ туруу, утуйуу-сытыы, утуйуу уһуна 10 чаастан итэҕэһэ да уһун да буолуо суохтаах;

• Күнүс утуйан ылар оҕо баар буоллаҕына, баһаалыста утуйан ыллын, мэһэйдээмэн, усулуобуйата оҥорун;

• Оскуолаттан кэллэр эрэ сразу уруок ааҕыллыа суохтаах, тохтуу туһэн баран аахтарыахха (ол гынан бастакы кылааска дьиэҕэ үлэ бэриллиэ суохтаах эрээри ситиһиннэрээри бэриллэр, сорох оҕолорго);

• Киэһэ алта чаас кэнниттэн уруок ааҕыыта суох буолара ордук, бу кэмҥэ сынньатыы, оонньотуу ордук.

Эһиги улахан болҕомтону ууруохтааххыт эһиэхэ оҕоҕут үҥсэргиирин, оҕо мээнэҕэ

эппэт, үҥсэргээбэт. Кыһалҕаҕа ылларан, киирэн этэрин, үҥсэргиирин умнуо суохтааххыт, болҕомтоҕо ылыахтааххыт. Хаһан да сыаналааман оҕоҕутун, оскуолаттан кэлээтин кытта сыана ирдээн киирэн барымаҥ, бэйэ бэйэни өйдөспөт буолуу куһаҕан сыана ылбытытттан, бэрээдэги кэспититтэн, учуутал тылын истибэтэҕиттэн тахсар. Көстөрүн курдук ханнык баҕарар 1 кылаас оҕото күн аайы отчуоттуурун, ханна хайҕанарын сэмэлэнэрин төрөппүт билиэхтээх.

Саха үгэһигэр оҕону саастарынан наардаан иитии ньымалара бааллар:

• Чөмчүүк саас – оскуолаҕа киирэ илик оҕолор;

• Саһарҕа саас – алын сүһүөх кылаас оҕолоро;

• Тымтык саас – орто сүһүөх кылаас оҕолоро;

• Ситэр саас – үрдүкү сүһүөх кылаас оҕолоро.

Билигин биһиги оҕолорбут, ол аата саһарҕа саас оҕолоро. (7-11 саастаах оҕолор)

Эппиппит курдук, саһарҕа сааһыгар оҕо мэйиитэ, билэр-көрөр, толкуйдуур өйө, истэр, болҕойор, ырыҥалыыр, тэҥнээн көрөр, айар дьоҕурдара, бэйэтин киһи курдук, омук быһыытынан атын дьонтон уратылааҕын билинэр, атын оҕолору кытта бодоруһа, алтыһа сатыыра саҕаланар, сайдар кэмэ.

Бу саастаах оҕолор дьиэҕэ анал үлэлээх буолуохтаахтар. Эрдэ илии-атах буолар эбит буоллахтарына, билигин быһаччы улахан дьон көмөтө суох, ис-тас үлэни толорор, анал биир эмэ үлэ көрүҥэр эппиэттиир буоллахтарына, үлэҕэ-үөрэххэ үөруйэх, сыстаҕас, сүрэхтээх, үлэни таптыыр, үлэһит киһини ытыктыыр гына иитиллиэхтээхтэр.

Дьиэ кэргэҥҥэ оҕо туттар тэрили көрүҥэр, оҥостор, уһанар, сууйар-сотор, хомуйар буоларыгар сөптөөх эйгэни тэрийии наада. Уол оҕону булка, балыкка, булт ньымаларын баһылыырыгар, муус-мас бэлэмнээһинигэр, кыыс оҕону дьиэ ис өттугэр, иһит тардыытыгар, сууйуутугар, дьиэ хомуйуутугар, таҥас сууйуутугар көҥүл биэриэххэ наада. Бу саастаах оҕону үлэнэн уһуйан, кини кэрэҕэ тардыһар кэмин мулчу туппакка, сөбүгэр хайҕаан, санаатын өрө көтөҕөн, үөрэ-көтө көмөлөһөн, сүбэлээн интэриэһин сайыннарыахтаахпыт, дьоҕурун арынарыгар күүс-көмө буолуохтаахпыт, биһиги төрөппүттэр. Бу сааһыгар бэйэтин чугас дьонун, аймахтарын идэ оҥостубут дьарыктарын кытта билсиһэ, онно эриллэ улааталлар. Бу барыта оҕо айылҕаттан айдарыытын билэригэр, аһыллыытыгар көмөлөһөр. Оҕолорбутугар өбүгэлэрин туһунан төрдүлэрин-уустарын, дьарыктарын, олорбут алаастарын, өтөхтөрүн тустарынан кэпсии билиһиннэрэ сылдьыахтаахпыт. Кинилэр толору ааттарын билэллэрин ситиһиэхтээхпит, үөрэтиэхтээхпит.

Саха ыала ыалдьытымсах үгэһин төрөппүт оҕотугар тиэрдиэхтээх, ыалдьыты сатаан көрсөр, аралдьытар, атаарар, сиэргэ-туомҥа уһуйуллуохтаах, арыгыта суох сынньаныы, айылҕаҕа сылдьыы, аһааһын үгэстэрин үөскэтиэхтээх, үөрэтиэхтээх.

Оҕо бу сааһыгар кини куһаҕан майгытын «кырдьык», «куһаҕан» диэн тыллары туттар, сиргэнэр, кэпсэтэр буолуутун; үтүө санаа, хардарыта көмөлөһүү, көрдөһүү, махтаныы курдук өйдөбүллэри билэр, күннээҕи олоҕор сатаан туттар буолуохтаах.

Дьиэ кэргэҥҥэ арыгы, табах, эти-хааны алдьатар дьайыытын, ыарыы быһыытынан көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тарҕанарын өйдөтүллүөхтээх. Оҕо эт-хаан өттүнэн бэйэтин кыаҕын ыараҥнатан көрөн, үлэни атын үлэнэн солбуйан, эт-хаан, өй-санаа өттүнэн дьүөрэлээн, күннэтэ сайыннаран иһиллиэхтээх. Ол инниттэн күннээҕи режими тутуһуу: сөпкө утуйуу, туруу, аһааһын, үлэ, оонньуу, уруок ааҕыы. Оҕо эт-хаан, өй-санаа өттүнэн сайдарыгар көҕүлүүргэ төрөппүт бэйэтинэн үтүө холобура суҥкэн суолталаах, өссө аҕа оруола улаханнык бэлиэтэнэр. Оҕо төрөппүт сиэркилэтэ диэн мээнэҕэ эппэттэр. Оҕо төрөтөн төрөппүт аатын ыллыбыт да, оҕобут киһи быһыытынан олоххо бэлэмнээх, иитиллиилээх буолан тахсыан баҕарар буоллахпытына, бастатан туран бэйэбитин сатаан ииттиниэхтээхпит. Ол эбэтэр, тутта-хапта, таҥна-симэнэ сылдьыынан, улэҕэ, дьоҥҥо сыһыанынан оҕолорбутун иитиэхтээхпитин умнуо суохтаахпыт.

Оҕо үөрэниэн баҕата сүппэтин курдук икки сүрүн өйдөбүлү умнумуохха наада, ол саҥаҕа-сонуҥҥа интэриэс уонна оҕо туохха барытыгар ситиһиилээх буолара. Бэйэтин онорбутуттан, тугу эрэ сатаабытыттан, кыайбытыттан дуоһуйууну ылара улахан суолталаах. Онно төрөппүт оҕотун өйдүүрэ, көҕүлүүрэ, өйүүрэ бу кини эбээһинэһэ. Оскуолаҕа үөскүүр бары ыарахаттары проблема оҥорбокко тургэнник быһааран иһиллэрэ наада. Кэнники бириэмэҕэ хаалларбакка тутатына. Оҕону олус мөхпөккө, сирэй-харах анньан кыбыстыыга киллэрбэккэ, эйэ-дэмнээхтик сөптөөх суолу булан көмөлөһөргө кыһаллын.

Итини этэн туран, иитиини-үөрэтиини оскуолаҕа, учууталга эрэ сөҥнөөн кэбиспэккэ эрэ, тус бэйэ үлэнэн эрэ үлүһүйбэккэ, болҕомтолоохтук сыһыаннаһан оҕолорбут үөрэхтээх, олоххо бэлэмнээх дьон буолан тахсалларыгар күүс-көмө буолуохтаахпыт, учууталы, специалистары кытта ыкса сибээстээхтээхтик, уруокка олорон, көрсөн-кэпсэтэн, субэ-ама ылан, биир санаанан, бииргэ түмсэн, сүбэлэһэн үлэлиэҕин диэн ыҥырабын.

Болҕомтоҕут иһин баһыыбаларын.