Ту5ан тел- м87гелек хазина.
( 21 февраль- ту5ан телдәр көн2нә ба5ышлап үткәрелгән сара)
^ари4ел районы Я7ы Б8р48ш урта мәктәбенең
баш6орт теле hәм ә4әби8те у6ытыусы3ы
Суфиярова Д.*.
Йы3азландырыу: класс та6та3ы, ту5ан тел тура3ында м868лд8р, китаптар к9рг84м83е, фоноя4ма.
^улланыл5ан 848би8т:
1.Би66ужина Т.*. Баш6орт телен8н синыфтан тыш эшт8р.- @ф2 : Китап, 1997
2.М.И.Ба3ауетдинова, Г.Н.Й858ф8рова *48би – музыкаль кис8л8р, @ф2, 2005
3.Ура6син З.%. Телем мине7 – я4мышым.- @ф2: %илем, 2002
Ма6сат : ту5ан телгә 6арата хөрмәт, ихтирам тәрби8ләү
Бурыстар: ту5ан телдең матурлы5ын күр3әтеү,
телгә 6арата 5орурлы6 хисе тәрби8ләү.
^атнашалар: 4- 9-сы класс у6ыусылары.
У6ытыусы 394е: Хәйерле көн, 684ерле у6ыусылар, хөрмәтле у6ытыусылар! Ту5ан тел көн2нә ба5ышлан5ан “Ту5ан тел- м87гелек хазина” – тип исемләнгән ә4әби – музыкаль композициябы44ы башлайбы4.
1-се алып барыусы
21 февралд8 б2т8 донъяла ту5ан телд8р к2н2 байрам ител8. 1999 йылда ЮНЕСКО т86диме мен8н и5лан ител8 был халы6 – ара ту5ан тел к2н2.
Баш6ортостан – к9п милл8тле республика. Б2г2н республикала й8ш89се б2т8 халы6тар4ы7 телд8рен 91тере9 2с2н шарттар 38м матди-техник база булдырыу й838тен8н илебе4 Р8с8й 2с2н 2лг2 булып тора.
2-се алып барыусы
Республикала 15 тел 2йр8нел8, у6ытыу 6 телд8 алып барыла.
К9ренекле 5алим Зиннур Ураксин « Телем мине7 – я4мышым» китабында: «Кил8с8кт8 й8м5и8т к9п теллелекк8 8йл8н8 барасак . Республикала5ы кешел8р 94 телен, уры1 телен, бер8й сит телде 38м баш6орт телен бел38, был ю5ары интеллектлылы6ты7 бер билд83е буласа6»,- ти. Ысынлап та, 94 ту5ан телен8 38м республика5а исем бирг8н т2п халы6 телен8 ихтирам, и5тибар, 32й29 булмай тороп, кешене ю5ары м848ни8тле тип булмай4ыр.
1-се алып барыусы
Ма6сатыбы4 : ту5ан телде7 58зизлеген а7латыу, уны ны6лап 2йр8не9г8 ынтылыш, тел8к тыу4ырыу, 38р бер 2нд27, м858н8ле 38р бер 3944е7 6ола5ыбы44ы на4лауын, й2р8гебе44е нурлауын т2ш2нд2р29, баш6орт телене7 г9з8ллеген к9р38те9 38м к97елд8р48 т8р8н 38м ки7 урын яулау.
Б2г2нг2 байрамыбы4 4а «Ту5ан тел- м87гелек хазина» тип атала. *й48ге4, берг8л8п ту5ан тел ди7ге4енд8 бер а4 й248йек, 58ж8пл8н8йек, 3о6ланайы6, яратайы6, 3а6лайы6!
Йыр: «Баш6орт теле» ( гимн), %8лл8мова Лениза баш6арыуында
2-се алып барыусы
Кешелек а6ылы донъя5а килтерг8н 4ур асыштар ара3ында5ы и7 да3и асыш, бер м25жиз8 ул тел. Тел халы6ты7 94е мен8н берг8 яралып, 94е мен8н берг8 918. Шуны7 2с2н ул халы6ты7 б2т8 я4мышын, б2т8 булмышын са5ылдыра. *с8 теленд8 и7 беренсе бишек йыры ишет8бе4, 2н- ауаздар 8йт8бе4, т89ге 3944е 3упалайбы4, 8с8 теленд8 уйлайбы4, 6ай5ырабы4, шатланабы4 бе4.
1-се у6ыусы:
Тел-ним8 3у7 ул? Тел-кешел8р4е7 аралашыуы 2с2н и7 838ми8тле сара ул.
Халы6ты7 тарихи 91еш юлы телд8 са5ыла, шунлы6тан ижтима5и 6оролош тамырынан 94г8реш кисер38 л8, тел алмашынмай, ул 3ис 94г8реш3е4 аралашыу сара3ы булып хе4м8т ите9ен дауам ит8.
2-се у6ыусы:
Кеше уй-фекерен баш6алар5а 2нд8р48н тор5ан, й8 х8рефт8р мен8н я4ыл5ан 39448р яр4амында еткер8. Ул фекерл894е7 ысынбарлы6та5ы са5ылышы була, икенсе т2рл2 8йтк8нд8, фекерл894е7 материаль 3ын алыуы. Был и38 фекер4е7 идеаль к9ренеш булыуын ра1лай, уны к9реп т8, тойоп та булмай: тим8к, тел 2нд8р, 39448р р89ешенд8 бе44е7 6ола66а са5ыла, белен8, тойола.
1 –се алып барыусы
Баш6орт телене7 94енс8леген8 5алимдар элек-элект8н и5тибар итк8н. Уны 2йр8не9се, тикшере9се, хатта баш6ортса 32йл8ше9се рус 38м сит ил 5алимдары, я4ыусылары ла бул5ан. Ундай 5алимдар4ан В.В.Катаринский «Башкорттар 2с2н *лифба» т242й. Был и7 т89ге *лифба була. Унан 3у7, 5алим А.Г.Бессонов «Баш6орттар 2с2н *лифба» т242й 38м баш6орт телен8 3о6ланып, «я5ымлы, 6ола66а ятышлы, бай тел» тиг8н фекер 8йт8. Баш6орт теле буйынса т89ге 394лект8р4е академиктар И.Г.Георги, П.С.Паллас, а4а5ыра6 Мирс8лих Биксурин т242й. К9ренекле телсе-5алим Н.К.Дмитриев м8ск8948 рус теленд8 «Баш6орт телене7 грамматика3ы» тиг8н хе4м8тен н8шер ит8.
2-се алып барыусы
Д2й2м м85л9м8тт8р48н 3у7, 94ебе44е7 тере, т8би5и тел бул5ан баш6орт теле тура3ында 32йл8ш8йек.
Баш6орт теле-ту5ан тел,
Бе4г8 58зиз бул5ан тел,
Атай-8с8й, ата - олатай
Бе44е 32й8 тор5ан тел.
Ту5ан тел-халы6ты7
И7 3а6лап тор5аны,
Тик ете йо4а66а
Бикл8м8й ул уны
Ул асы6 38р кемг8,
38р я6ты к97елг8,
Бир8 ул алмазын
38р я6ын ду1 телг8.
Ду1 телд8р р8тенд8
Емелд8п ята ул.
Ду1 телд8р ынйы3ын
(4ен8 ала ул.
2-се алып барыусы
%айса Х2с8йенов « Тормош» китабында «Мине7 ту5ан баш6орт телем 8с8 32т2 мен8н 6аныма 3е7г8н, 8с8 теле – донъяны таныт6ан, кешел8р мен8н аралаштыр5ан, белем, 5илем бирг8н 58зиз телем. Шул тел мине ки7 донъя5а алып сы66ан, б9т8н телд8р4е белерг8, рус телен икенсе ту5ан телд8й итерг8 юл ас6ан. Рус теле мине б2т8 кешелек 5илемен8, м848ни8т донъя3ына алып инде, баш6а халы6тар мен8н урта6 телд8 аралашыр5а м2мкинлек бир4е»,- тип я44ы.
Бе44е7 к9бебе4 ошо 39448р4е 6абатлай ала. Улай 5ына ла т9гел, «бе44е7 фекер4е 5алим бик ы6сым 38м матур итеп 8йтк8н д8 бирг8н» - тип 6е98тл8п 6уя алабы4.
4-се у6ыусы
#8р халы6ты7 и7 6имм8тле, и7 684ерле хазина3ы – ул , 8лбитт8, уны7 ту5ан теле, с2нки тел халы6ты7 ижтима5и тормошонда, уны7 я4мышында ба3алап б2тк2324 4ур урын тота. Икенсе т2рл2 8йтк8нд8, тел 38р халы6ты7, 38р ш8хесте7 эшм8к8рлегене7 ниге4енд8 ята. Ысынлап та, кешелек й8м5и8тен телд8н баш6а к94 алдына килтере9 м2мкин т9гел.
5-се у6ыусы
Ту5ан телем нинд8й саф,
Нинд8й матур я75ырай.
Ту5ан телем татлы мо75а
#8м ши5ри8тк8 бик бай.
Ту5ан телем, 3ине мин
^абатлап телг8 алам,
Ту5ан телем, мин 3ине
^84ерл8йем, яратам.
^ай5ылар4ы, шатлы6тар4ы
Ошо телд8 таратам.
6-сы у6ыусы
#инд8 байлы6. хазина
#8м 4ур тарих 3а6лана.
Ту5ан телд8 «8с8й» ти
Я7ы тыу5ан 38р бала.
Ту5ан телем, г9з8лем,
Сы7лы к2й2м 3ин мине7.
%8зизк8йем, телк8йем
Алтындар5а ти7 мине7.
7-се у6ыусы
Баш6орт теле- мо7ло, я5ымлы тел. #у4ыбыра6, к2йл8небер8к, йомша6 итеп 32йл8нел8. Баш6орттар ки7 далалар4а, иркен 6ыр4ар4а, м23аб8т тау4ар4а й8ш8г8нг8 шулай4ыр. Телебе44е7 бай, музыкаль булыуы баш6ортто7 т8би58тк8 я6ынлы5ы ха6ында 32йл8й. #9448ребе4, 2нд8ребе4 т8би5и тауыш6а, т8би58т мо7она я6ын.
Йыр: «Ту5ан тел» ( %.Ту6ай 39448рен8. )
8-се у6ыусы
А1ыл 6оштай 6анатланып осам,
#2йл8ш8м мин ту5ан телемд8.
Атай-8с8й теле 684ерлер8к
Сит телд8р48н мине7 илемд8.
Ту5ан телем- мине7 й2р8кк8йем,
К97елемде ны6лап асаса6.
Хозурланып хайран 6алып 6уям,
И1к8 кил38 на4лы бала са6.
9-сы у6ыусы
Эй, ту5ан тел! Нинд8й изге 394 ул!
Сылтырап а66ан шишм8 сафлы5ы.
Баш6орт балы т8мен8н д8 т8мле
Ту5ан телем, 3ин и7 татлы3ы!
М87ге й8ш8, мине7 баш6орт телем!
Ул – 6ы44ары7 3ине данла3ын!
%9мер буйы, й8нле тарих я4ып,
Баш6орттарым 3ине 3а6ла3ын!
10-сы у6ыусы
(4 8с8 телем- мине7 2с2н матур, и7 т8мле тел,
(4 телем – 94 8йберем бул5ан 2с2н ярата к97ел.
#8р ва6ыт шул тел мен8н я45ан матур китап у6ыйым.
#8р ва6ыт шул тел мен8н тарих у6ыйым, хисап у6ыйым.
1-се алып барыусы
Баязит Бикбай «Ту5ан тел» ши5ырында телде халы6ты7 бай хазина3ы , уны7 та4а намы1ы тип атай, Ту5ан телде7 9лем3е4леген, уны7 м87ге тере булыуын ша5ир тере шишм8 тиг8н са5ыштырыу аша а7лата. Ша5ир телде ту5ан ер мен8н ти7 6уя; ту5ан телде сик3е4 х2рм8т ите9ен белдереп, уны х2рм8т итм8г8н кеше ха6ында :
* кем уны 3ан5а 3у6май ,
Хурлай тик 94ен!-тип я4а.Х84ер ши5ыр4ы ты7лайы6.
2-се алып барыусы
З.Биишеваны7 «Баш6орт теле» ши5ырында баш6орт телене7 байлы5ы, йомартлы5ы- Урал мен8н, олпатлы5ы – 6урай мен8н, зир8клеге, йор булыуы с8с8н мен8н са5ыштырылып бирел8; уны7 т8р8н м858н8ле булыуын, б2й2кл2г2н, г9з8ллеген «Эй хикм8тле, м8рх8м8тле баш6орт теле» тип данлай. Был ши5ыр бе44е7 д8 уй-той5оларыбы44ы са5ылдыра. И5тибар мен8н ты7лайы6: мо7он да, йырын да, на4ын да, т8р8нлеген д8, г9з8ллеген д8 тойорбо4 баш6орт телене7. ( Ши5ыр4ы у6ыу ).
11-се у6ыусы
(4 телемд8 32йл8ш8м,
Мин8н 6оштар к2нл8ш8.
(4 телемд8 32йл8ш8м,
Мин 6ояш6а ти7л8ш8м.
(4 телемд8 32йл8ш8м,
Бар булмышым нур 5ына,
(4 телемд8 32йл8ш8м,
К97елк8йем йыр 5ына. Йыр: « Ту5ан тел»
12-се у6ыусы
Тел терелт8, тел илерт8,
Телд8н к2сл2 сара ю6.
Тел а7лама1 м25жиз8 ю6,
Телд8р 9тм81 ара ю6.
Шундай телем-баш6орт теле-
Ти7г8 –ти7 баш6орт теле.
Хал6ым мен8н берг8 тыу5ан
Ме7л8г8н йылдар элек.
13-с2 у6ыусы
«*с8й!» тиг8нд8 л8 3ин к8р8к,
«Атай!» тиг8нд8 л8 3ин к8р8к.
Бер48н-берем, айым, 6ояшым,
Тип 8йт38м д8, телем, 3ин к8р8к.
Салауат та 5орур баш6ортон
Ту5ан теле мен8н данла5ан.
Ки7 Уралын- данлы т2й8ген
3а6лар 2с2н ерен даула5ан.
14-се у6ыусы
Ту5ан телем бер ген8,
Ту5ан телем- иманым,
Тел асылды – к94 асылды,
Берс8 к2л2п иланым.
Телем-х8т8р 6оралым,
Телем- 3ин у6-3а4а5ым.
Шул телемд8 32йл8йем д8,
Шул телемд8 к2йл8йем д8,
Шул телемд8 я4амын.
15-се у6ыусы
#2йл8шеге4 8с8 мен8н,
Телен8 2йр8неге4.
Й24г8 6ы4ыллы6 килтерм81
*с8н8н белг8неге4.
#2йл8шеге4 ту5ан телд8,
Туй5ансы 32йл8шеге4!
Тел тыу4ыр5ан шатлы6тар4ы
Кешег8 2л8шеге4.
Баш6орт бейе9е.
16-сы у6ыусы
Эй, 6ы44ар, 6ы44ар! ^андай ихлас
Бейенеге4 баш6орт бейе9ен.
#8р 6ай3ы5ы4 и1батланы булды
(4 хал6ына бул5ан 32й29ен.
#8р х8лд8, мин шулай тел8нем,
Ю63а , тотоп баш6орт 6урай4арын,
Ябынышып баш6орт ел8нен,
С8ст8ре78 толом 6ушып 9реп,
С8хн8 бейе948рен бел8мен.
17-се у6ыусы
(4 телемд8, 94 2й2мд8,
Илемд8 бул3а т8хет,
(4 телемд8 32йл8ше9ем,
Белем алыуым- б8хет.
(4 телемд8 уй4арымды
Аса алыуым – алтын.
Шул телд8 4урая хал6ым,
Шунда 4урлана хал6ым.
18-се у6ыусы
(4 илемд8, 94 телемд8
(4 хал6ым йырын йырлау –
Атайымды, 8с8йемде,
Ту5ан хал6ымды 4урлау!
Йыр : «Был мине7 тыу5ан ерем»
1-се алып барыусы
Быуаттар буйы бер8мл8п с9пл8п йыйыл5ан, и7 я5ымлы, и7 6улайлы 39448р ген8 туплан5ан, 5алимдар4ы 3о6ландыр5ан телебе44е 684ерл8п 3а6лайы6, у5а к97елебе4 т9ренд8 лайы6лы урын бир8йек!
2-се алып барыусы
Б2г2нг2 байрамыбы44а ту5ан тел тура3ында 32йл8г8н 39448ребе4 й2р8кт8реге4г8 9т38, к97елд8реге448 ту5ан телг8 ки7ер8к урын табыл3а, бик шатланыр инек.
1-се алып барыусы
Ту5ан телем-ирк8 г2л2м,
Ки7дер 3и78 к97ел т9рем,- тибе4. Ул ысынлап та, г2л ке9ек 94ен8 т8рби8, оло х2рм8т, ди668т талап ит8. На4лы, мо7ло, 5орур, к9рк8м телебе44е ны5ыра6 2йр8нерг8, белерг8, 32й2рг8 са6ырабы4. Белеге4: тел- хазиналар ас6ысы ул.
«Аманат» 6обайыры я75ырай.
У6ытыусы: Бына шулай бе4 дә ту5ан телебе44е кү4 6ара3ылай 3а6лар5а, у5а то5роло6ло булып, 3ү44әр4е бо4майса, саф баш6орт телендә 3өйләшергә тейешбе4. Быны и1тән сы5арма16а к8рәк. Телебе44е 3а6ла3а6, хал6ыбы4 4а й8шәр, Баш6ортостаныбы4 4а сәск8 атыр.
Тел өс2н көрәш – милләт өс2н көрәш ул. Һәм байрамыбы44ы шундай ши5ри юлдар менән б2т2рә3ебе4 килә:
Тыу5андан мине бил8й,
Уй - хист8ремде би48й,
%ал8мг8 б8йл8й мине
А6ыл5а 8й48й мине,
Нурландыра к94емде
Т8мл8ндер8 394емде
Елкендер8 94емде,
Леп типк8н й2р8гемде.
788
72 384 
