Министерство образования и науки Республики Калмыкия
Муниципальное бюджетное образовательное учреждение
« Средняя общеобразовательная школа № 18 им.Б.Б. Городовикова»
г.Элисты
Внеклассное мероприятие:
Игра «Алтн булг»
Класс: 7
Тема: Эпос «Джангар» . Глава
« О поединке Хонгра Алого Льва со страшным Догшон Мангна – ханом, владеющим исполинским чалым конем Манзаном »
( на калмыцком языке)
Учитель калмыцкого языка и литературы
Лиджиева Ирина Лиджиевна
Элиста , 2022
Пояснительная записка
к методической разработке
по внеклассному мероприятию в 7-м классе
Игра «Алтн булг» по эпосу «Джангар» . Глава
« О поединке Хонгра Алого Льва со страшным Догшон Мангна – ханом, владеющим исполинским чалым конем Манзаном »
( на калмыцком языке)
Творчество калмыцкого народа очень богато духовным наследием. Издавна наши предки рассказывали сказки, пословицы, загадки, магталы, триады, благопожелания. Особое место в этом ряду занимает эпос «Джангар». Героический эпос «Джангар» является бессмертным культурным наследием калмыков. Это уникальное творение проникнуто беззаветной любовью к чудесной стране Бумбе, где образно и детально показаны разнообразие и быт жизни калмыков-кочевников.
Памятник устного народного творчества передавался из поколения в поколение, из уст в уста и сохранился до наших дней. В этом заслуга народных сказителей - джангарчи Овлы Эляева, Мукебена Басангова, Давы Шавалиева, Анджуки Козаева, Ары Човаева и других.
Главная тема эпоса «Джангар» - защита родины. Жить в дружбе, в единстве,
в мире, согласии - вот основная мысль эпоса. Герои «Джангара» провозглашают мир и согласие между народами, становятся на защиту своей малой родины, которая звучит на протяжении всего эпоса.
Изучая на уроках калмыцкой литературы эпос «Джангар», мы, учителя родного языка, прививаем детям любовь к своей родине, традициям и обычаям своего народа. Знание духовного наследия предков дает молодому поколению веру в себя, в светлое будущее страны. Из глав «Джангара» обучающиеся узнают о подвигах богатырей, их мужестве, храбрости, жизни обычных людей.
-1-
К примеру, в 7-м классе мы изучаем Главу « О поединке Хонгра Алого Льва со страшным Догшон Мангна – ханом, владеющим исполинским чалым конем Манзаном». На уроках калмыцкой литературы читаем, проводим словарную работу, знакомимся с богатырями, неприятелями Джангара, разбираем содержание главы, анализируем образы богатырей, делаем выводы для себя, создаем рисунки. Чтобы закрепить изученную главу, и у ребят был интерес к эпосу « Джангар» я решила провести Игру «Алтн булг» между 7б и 7в классами.
Игра наглядно показала кругозор, творческие способности детей, их знания по эпосу «Джангар», калмыцкому устному народному творчеству, традициям нашего народа.
Я думаю, методом Игры можно сохранить, популизировать калмыцкий героический эпос «Джангар», прививать желание, любовь к изучению эпоса, обогащать лексику обучающихся, выявлять талантливых детей, формировать национальное самосознание ребят, решать актуальную проблему развития родного языка.
-2-
« Алтн булг» наадн
Нааднд орлцачнр: 7- гч классин сурһульчнр
Һардҗахнь – багш
Гиич – 10-гч классин сурһульч Бүүрчин Татьяна
Нөкднр – жюри – хальмг келнә багшнр
Кергтә юмс : « Алтн булг» наадна нерн, «Жаӊһр» дегтрмүд, жаӊһрчнрин зургуд,«Җаңһрар» зургуд (сурһульчнрин көдлмш).
Хәәрцг, түңгрцг , шаһас.
Көгҗмин айс - «Җаңһр». Карун В.
Кроссвордмуд зургудта. Эднәс хойр үлгүр олх:
1. Эрдмәс үлү эрднь уга.
2. Күн ахта, девл захта.
Белг гиичд: «Хамдан дуулыя» хураңһу.
Белгүд сурһульчнрт: үзгин иш, «Хальмг – орс толь».
«Шарка, Барка», «Котуш», «Бичкн арлин хулсн» дуд
-3-
«Алтн булг» наадн.
Наадна күсл : Сурһульчнр «Арслңгин Арг Улан Хоңһр Арг Манзин Буурлта Әәх Догшн Маңна Хаанла бәәр бәрлдгсн бөлг» яһҗ тодлсинь шүүх, күүкдин амн үгин зөөрин медрл өөдлүлх, кел ясрулх. Күүкдт хальмг улсин баатрлг дуулвр « Жаңһр»,төрскн келән, сойлан , авъясан дасх, эңкр, хару , дурта болх сурһмҗ өгх.
Багшин үг :
-Мендвт, күндтә багшнр,сурһульчнр болн гиичнр!
Эндр бидн «Алтн булг » наад давулҗанавидн. Эн наадан хальмг улсин уурхан саң болсн «Жаңһр» дуулврт нерәдҗәнәвидн.
Нааднд 7-гч «Б», 7-гч «В» классмудын сурһульчнр орлцҗана .
Тостн эдниг! (Көгҗмин айс «Җаңһр». Карун В. ) (Нааднд орлцачнр орҗ ирнә). Таньлдтн, Бодган Мингияна баг- Басңга Данзн, Бадм-Хаалһин Делгр, Намрун Дима, Увшин Балҗирма, Чонан Арина.
Таньлдтн, Цатхан Байрин баг- Бадмин Диана,Патан Байр,Үрүҗрә Эльвира,Анжира Айс,Карвена Вика,Чубана Джал.
Не, наадан эклхмн: Түрүн марһан (әңгнь) «Кен түрүлх» гидг нертә. Би баг болһнд сурврмуд тәвнәв, тадн хәрүһинь (нег минутын болзгт) нанд өгх зөвтәт.
I. Бодган Мингияна баг соңстн:
1. Каңкнсн үнртә, үстә, тоста, затьта,сәәнәр чансн цә (җомба)
2 Кезәнә хальмг улс ямаран герт бәәдг бәәҗ?(ишкә гер)
3. Кен «Һурвн зург» түүк бичсмн? (Балакан Алексей)
4. Ямаран цецг Хальмг Таңһчин тугд орна? (Бадм цецг)
5. Экин ах кен болх танд? (наһцх)
6. Насан авдг өдр. (Зул)
7 «Темән» гидг бумб кен үүдәсмб? (Ботин Степан)
8 Элст балһсна түрүн нернь (Песчаный)
9 Орчлӊд юн сəəхмб? ( Сар сəəхн, сарас нарн сəəхн)
10 Хальмг дәәчнрәс кен түрүлҗ Советск Союзин Герой нер зүүлә? (Делгә Эрднь)
- 4-
II. Цатхан Байрин баг соңстн:
1 Шин чансн цәәһин,махна,боорцгин бурхнд өргсн түрүнк хүвнь?(дееҗ)
2 Хальмг Таңһчин частрин автормудынь заатн? (Шугран В., Манҗин А.)
3 Кен гидг күн кедүдгч җилд « Тодо бичг» үүдәсмн? (Зая-Пандит 1648җ)
4 Эцкин эгч кен болх танд? (һаһа)
5 Баахн нуурт бадм цецг. Эн юмб? (Зул)
6 Хальмг күүкд улсин хувц заатн. ( цегдг,киилг,терлг, шиврлг, халмг, камчатк, һосн,девл)
7 Элст балһсн кедүдгч җилд тогтла? (1865 җ)
8 «Буйслт болн босхмҗ» бумб кен үүдәсмн?(Э.Неизвестный)
9 Кедү район мана таңһчд бәәнә? (13)
10 Хан күүнә аваль кемб? (Хатн)
-Күндтә жюри, баг болһн кедү очко авв?
- Бодган Мингияна баг 10 сурвас 9 … чик хәрү өгв.Тегәд 9 очкота болв. Цатхан Байрин баг 10 сурвас 8 чик хәрү өгв. Тегәд 8 очкота болв.
Эн марһан(әңг) 9… 8 гиҗ төгсв.
2 «Чи- нанд, би- чамд» гидг хойрдгч марһан.
Багш: Баг болһн нег –негндән сурвран өгтн
I. Бодган Мингияна баг II. Цатхан Байрин баг
1. Хальмг бичəчнрин нерд заатн. 1.Хальмг зурачнрин нерд заатн. ( Балакан А., Нармин М.,Инжин Л., ( Г.Рокчинский К.Ольдаев , У.Бадмаев,
Бадмин А., Жимбин А. нань чигн) А.Поваев, О.Кикеев нань чигн)
2.Хальмг улсин музей кенә 2.Бумбин орна магтал келтн.
нер зүүнә? ( Н.Н.Пальмовин )
3.Кен Элстиг үүдәсмн? 3.Кедүдгч җил хальмг улсиг Сиврүр
(Хальмг Бола болн орс Кийков) йовулсмн? (1943 жил, бар сарин 28-д)
Жюри : Эн марһана ашнь иим:
Бодган Мингияна баг - 2 очко Цатхан Байрин баг - 3 очко
Көгҗмин завср. «Һалдма» дун.
- 5 -
III. «Алтн хәәрцгин шаһас» ( Наадна һол кемнь)
Багш: Шаһас болһн тойгта. Бидн 7-гч класст «Җаңһрас» «Арслңгин Арг Улан Хоңһр Арг Манзин Буурлта Әәх Догшн Маңна Хаанла бәәр бәрлдгсн бөлг» даславидн. Эн хәәрцгәс шаһас таттн.
1-гч шаһа. Җаңһрин орн - нутгур Әәх Догшн Маңна хаана орн-нутгас кен гидг баатр ирв? (Нәрн Улан)
3-гч шаһа. Догшн Маңна хан ямаран тавн юм сурулҗ?
1.Арнзл Зеердиг
2.Аһ Шавдл хатниг
3.Орчлңгин сәәхн Мингияниг
4.Санлын Буурл Һалзн күлгиг
5. Арслңгин Арг Улан Хоңһриг
7-гч шаһа. Эн тасрха чееҗәр келтн (тавн юмн)
5-гч шаһа. Догшн Хар Санл Хоңһрт ямаран селвг өгв?
(- Шулун орһдулд һар,-гив)
8-гч шаһа. Хоңһр Мингиянла харһад ю сурв?( Арнзл Зеердиг)
2-гч шаһа. Әәх Догшн Маңна хаана кен гидг баатрмудла Арслңгин Арг Улан Хоңһр бәәр бәрлдв?(Шовт Хар,Нәрн Улан)
9-гч шаһа. Орчлңгин сәәхн Мингиян Җаңһрт юуһар белг авч ирв?
(Оһтр улан туг)
6-гч ш. шаһа Хоңһр ямаран баатр? Юуһарн таднд таасгдв?
(Зөргтә, чидлтә,төрскнч,ухата)
Багш : Күндтә жюри баг болһн кедү очкота болв?
- Бодган Мингияна баг - 3 очко Цатхан Байрин баг - 3 очко
IV. «Нууц гиич» 10-гч классин сурһульч Бүүрчин Татьяна.
Нууц гиич: Мендвт,күндтә үүрмүд ! Тана нааднд ирсндән ик байрта бәәнәв. Хальмг улс ямаранчн нәр – нааднд йөрәл тәвнә. Кезәнә мана ээҗ- аавнр олн - зүсн йөрәл келдг бәәсмн. 1).Тадн ямаран йөрәлмүд меднәт?
Күүкд: Би Зулын, шин хувцна, хүрмин…йөрәл келнәв.
Нууц гиич: Йир сән.Дуулцхай!
Ода би таднд дуд дуулҗ өгнәв. Тадн,нердинь олтн.
Нууц гиич: 2).Эн дун ямаран нертә? («Иньг мини», «Насндан», «Цаһан Сар», «Ээҗин дун»)
Нууц гиич: 3).Кроссвордт бәәсн үлгүр олҗ автн.Баг болһнд цааснд зурсн кроссворд өгх:
-6-
Нууц гиич: Күүкд, үлгүрмүд чикәр олвт:
а). Эрдмәс үлү эрднь уга.
б). Келсн үг - керчсн модн.
- Дастн! Келнтн сәәхн болх.
Багш: Не, «Нууц гиич», мана күүкдт кедү очко өгнәт?
Нууц гиич: Бодган Мингияна баг -3 очко Цатхан Байрин баг-3очко
Орсн боран гиидг,ирсн гиич хәрдг.
Багш: Күүкд, эн «Нууц гиичиг» таньвт?
Күүкд: Ээ,10-гч классин сурһульч Бүүрчин Татьяна.
Күүкд: Йир соньн! «Хамдан дуулыя» хураңһу белглҗәнәвидн.
Нууц гиич: Байрлҗанав.Сән бәәтн!
Күүкд: Байрта харһий!
V.Кенә баг диилх ? Кеннь уралан һарна?
Бодган Мингияна баг Цатхан Байрин баг
1.Җанһр гисн юмб? 1.Җанһр кенә көвүн,кенә ач,кенә
2.Җанһрин орн-нутг заатн? үлдл?
3.Җанһрин орн-нутгт кедү 2.Җанһрин хатн кемб?
баатрмуд бәәнә? 3.Баатрмудын күлгүдин нерд келтн? Эднә нердинь келтн.
4.Җанһрин барун бийиннь 4.Зүн бийиннь кен толһална?
кен толһална?
5. «Җаӊһриг» кен орчулла? 5. «Җаӊһр» эпосин зургуд кен зурсмн?
6.Һурвн бичкн баатрмуд кенә 6.Хоңһрин эк кемб?
көвүд.Нердинь келтн.
7.Жанһрчнрин нерд келтн. 7.Кедүдгч җилд «Җаӊһрин» 550 җилин
өөн темдглгдлә?
Багш: Күндтә жюри, баг болһн кедү очкота болв?
-Бодган Мингияна баг – 7 очко Цатхан Байрин баг-6 очко
-7-
Багш:
- Не, күүкд, мана наадн төгсҗ йовна .
Күндтә жюри, баг болһн кедү очкота болв?
Ашнь иим болв:
Бодган Мингияна баг- 24 очко Цатхан Байрин баг- 23 очко
Бодган Мингияна баг диилвр бәрв. Йөрәҗәнәвидн. (Альхан таштн).
Багш: Эн нааднд орлцснтн, цугтадтн ханҗанав!
«Җаңһр» дуулвран дасч, келҗ, дурлҗ, хадһлҗ йовтн.
Сән бәәтн! Байрта харһий!
Мини бичкн белг күн болһнд - үзгин иш.
«Шарка, Барка», «Котуш», «Бичкн арлин хулсн» дуудын айс тәвх.
Багш: Күүкд, хамдан биилхмн.
-8-
Использованная литература:
Джангар. Калмыцкий героический эпос.Том 1. На калмыком языке.- Элиста: Калмыцкое книжное издательство,1985г.-318с. с илл.
Биткеев Н.Ц., Дельдинова Б.К. Джангар. Методическое пособие в помощь учителям. На калмыцком языке. Элиста: Калмыцкое книжное издательство,1990.- 127с.
Биткеев Н.Ц. Джангарчи. Элиста, АПП «Джангар», 2001.- 448с.
Правила игры « Счастливый случай». Интернет. Википедия.
Калмыцкая литература. 7кл.Учеб. для общеобразовательных учреждений./авт.-сост. З.Х.Онтаева, Б.В.Баринов. - Элиста: АУ РК « Издательский Дом «Герел»,2012.-176с.
6.Сангаджиева Н.Б. Джангарчи.- Элиста: Калмыцкое книжное
издательство,1967.-36с.
-9-