Markaziy osiyo mutafakkirlarining pedagogik g’oyalarining fizika fanidagi o’rni va mohiyati

Darsning maqsadi:

Yorug’lik hodisalari haqidagi allomalarimiz o’gitlarini o’rganish.

Mavzu rejasi:

• 1. Yorug’lik hodisalari haqida Be runiyning fikrlari.
• 2. Yorug’lik haqida ibn Sinoning fiklari.
• 3. Ko’rish va uning sabablari.
• 4.Kamalkning paydo bo’lish sabablari .

YORUG’LIK HODISALARI HAQIDA BERUNIY VA IBN SINONING FIKRLARI.

Allomalarimiz merosini o’rganimiz va davom ettiramiz .

DARSNING SHIORI:

“ HAR QAYSI DAVLAT , HAR QAYSI MILLAT BIRINCHI NAVBATDA O’ZINING YUKSAK MADANIYATI VA MA’NAVIYATI BILAN KUCHLIDIR”.

I.A.Karimov

• Ma’naviyat-insonni ruhan poklanish, qalban ulg’ayishga chorlaydigan, odamning ichki dunyosi, irodasini baquvat, iymon-e’tiqodini butun qiladigan vijdonini uyg’otgan beqiyos kuch.

Ma’rifat-kuchli bilim egasi, sog’lom fikr va dunyo qarash asosida yashash xalqning boy tarixi, ajdodlar merosidan saboq olish doimo hushyor va ogoh bo’lgan kishilarni tushunamiz.

• Muammoli savollar.
• Quyosh tutilishi hodisasini tushuntiring.
• Quyoshning to’la tutilishi deganda nimani tushunasiz.
• Oy tutilishi hodisasini tushuntiring.
• Yorug’lik nima?
• Yorug’lik tezligi haqida nimani bilasiz?
• Yorug’likning qaytishini tushuntiring
• Yorug’likning sinishini tushuntiring.
• Stakan va suv orqali bajariladigan tajribani ko’rsating

Abu Rayhon Beruniy-Xorazmning Qiyot shahri hozirgi Beruniy tumanida dunyoga kelgan. Beruniy tabiiyot sohasida 200 ga yaqin kitob yozgan uning ijodiy ishlari mexanik harakat, jismlarning yerga tortilishi, erkin tushish, og’irlik, modda tuzilishi, moddalarning tuzilishi, moddalarning zichligi va hajmi, ularni o’lchash, tutash idishlar, favvoralar-ning otilshi, oddiy mexanizlar, issiqlikdan kenga-yish,yorug’likning tarqalishi, sinishi, linzalar ya-sash va ularning fokuslarini aniqlash, Quyosh va Oy tutulishi, Quyosh nurlarining ranglarga ajrali-shi, kamalakning hosil bo’lishi kabi masalalarga bag’ishlangan.

Abu Ali ibn Sino Buxoroning Afshona qishlog’ida dunyoga kelib, jahonga tabobat ilmining sultoni, ko’p qirrali olim bo’lib tanilgan. U 16 yoshida Somoniylar davlatining amirini davolagan. Buning evaziga amir unga boy kutubxonasidan foydalanishga ruxsat bergan bu kutubxonada o’sha davrgacha yashab ijod etgan dunyo olimlarining kitoblarini mutolaa qilgan.

Ibn Sinoning tabobat ilmidan tashqati, fizika sohasidagi ishlari ham olamshumul ahamiyatga egadir. Uning mexanika nomli kitobi, fizika, xususan mexanikaning rivojlanishida muhim o’rin tutgan. Ibn Sinoning kitobida harakat, kuch, bosim, Quyosh va oyning tutulishi kabilar bayon qilingan.

Quyosh nuridagi mavjud haroratning sababi haqida ba’zilar bunga sabab nur desalar, ba’zilar esa nur aksi-burchaklarining o’tkirligi sabab deganlar bunday emas balki nurning o’zida harorat mavjud.

Beruniy.

Ba’zilar u zamonsizdir, chunki jism emas-desa, ba’zilar uninh zamoni tez, lekin lekin undan ham tezroq biror narsa yoq va nur tezligini sezib bo’lmaydi.

Beruniy:

Oq, yumaloq, tiniq bir shishani tiniq suv bilan to’ldirilsa, kuydirishda bamisoli yumaloq tosh linza xizmatini bajaradi. Agar u shisha suvdan bo’shatilib, havo bilan to’ldirilgan bo’lsa, kuydirmaydi va Quyosh shulasini to’plamaydi. Nima uchun shunday bo’ladi?

Beruniy:

Albatta suv qalin. Vazmin, zich tiniq bir jism bo’lib, uning zotida rang bordir. Shunday sifatdagi har qanday narsadan yorug’lik akslanadi, sinadi. Shuning uchun suv bilan to’ldirilgan dumaloq shishadan yorug’lik akslanadi. Shulaning to’planishidan kuydirish quvvati paydo bo’ladi. Ammo havodagi shula kuchli akslanmaydi. Chunki havo nozik, siyrak va tiniqdir.

Ibn Sino.

Ko’z nuri vositasi bilan idrok qilish-ko’rish qanaqa, nima uchun tiniq suvning tagidagi narsa ko’rinib turadi, holbuki, ko’z nurining ravshanligi tiniq, jismdan akslanadi, sinadi? Suvning sathi silliq va yaltiroqku.

Beruniy.

Agar ko’zimizdan nur chiqinb, buymlarni yoritadigan va oqibatda biz buyumlani ko’radigan bo’lsak, nima uchun kechasi ko’rmaymiz? Nahotki ko’zimizdan chiqqan nur butun olamni yoritishga yetsa?

Ibn Sino.

BOSHQOTIRMA SAVOLLARI.

1. Yorug’likning tabiiy manbasi.

2. Yerning shakli.

3. Jism haroratiga qarab nurning nimasi o’zgaradi?

4. Yorug’likning qaytish burchagi.

5. Yorug’likning tushish burchagi.

6. Yorug’likning sun’iy manbalaridan biri gulxan…….

7. Ko’rishning asosiy sababini tushuntirgan alloma…

8. Oy va Quyosh orasiga yer tushib qolsa…. tutulishi ro’y beradi

9. Zarrachalar oqimi

10.Yomg’irdan keyin bo’ladigan hodisa

11. O’zidan yorug’lik chiqarmasdan balki tushgan yorug’likni qaytaradi.

12. Moddaning bir holati s……

Sharsimon shakldagi akvarium yoki kolbani olib, suvga to’ldiring va uning quyosh nurlarini to’plash xususuyatini kuzating.