Методическа дурадхалнууд

БУРЯАД УЛАСАЙ БОЛБОСОРОЛОЙ БОЛОН

ЭРДЭМ УХААНАЙ ЯАМАН

С.А. Ошорова, С.С. Балданова

БУРЯАД ЛИТЕРАТУРА

7-дохи класс

Методическа дурадхалнууд

Улаан-Yдэ

«Бэлиг»

2018

УДК 89

ББК 83.3(2Рос=Буря)бу

О 967

Шyyмжэлэгшэд:

О.А. Забанова, хэлэ бэшэгэй эрдэмэй дэд-доктор,

Э.Д. Будаева, Сутайн юрэнхы hуралсалай yндэhэн hургуулиин буряад хэлэ ба литературын багша

Ошорова С.А., Балданова С.С.

О 967 Буряад литература. 7-дохи класс. Методическа дурадхал- нууд. – Улаан-Yдэ : «Бэлиг», 2018. – 92 х.

ISBN 978-5-85693-714-4.

УДК 89

ББК 83.3(2Рос=Буря)бу

© Ошорова С.А.,

Балданова С.С., 2018

ISBN 978-5-85693-714-4 © ГБУ РЦ «Бэлиг», 2018 ОРШОЛ

7-дохи класста уран зохёол заалга тухай

Федеральна гyрэнэй hуралсалай стандартын ёhоор литература заалгын гол шухала зорилго хадаа hурагшадые Эхэ орондоо yнэн сэхэ байхаар, тyрэл арадтаа, тоонто нютагтаа дуратайгаар, тэдэнээрээ ходо омогорхожо ябахаар хyмyyжyyлгэ болоно.

Тиимэ тула буряад литератураар 7-дохи классай шэнэлэгдэн хэблэгдэhэн hуралсалай ном-хрестомати соо уншагшадай, тyyхын болон хэлэ бэшэгэй эрдэм шэнжэлэгшэдэй, артистнуудай, искусство шэнжэлэгшэдэй yндэр сэгнэлтэдэ хyртэhэн буряадай уран зохёолшодой, поэдyyдэй, буряад хэлэнэй ба литературын хyгжэлтэдэ нилээд ехэ нэмэри оруулhан мэдээжэ буддын санаартанай тyбэд, монгол хэлэнyyдhээ оршуулhан уран зохёолнууд оруулагданхай. Эдэ зохёолнууд долоодохи классай hурагшадта тyрэл арадай- нгаа тyyхэдэ болоhон yйлэ хэрэгyyдые, ажабайдалай жама ёhо, тэрэнэй олон тоото нюусануудые, байгаалиин гоё hайхан yзэгдэлнyyдые, хyн зоной хоорондохи харилсаа, шажан мyргэлэй нангин hургаалнуудые hайнаар ойлгожо, бодомжолон yзэжэ, тон гyнзэгыгooр хадуун абажа, мyнoo сагай орёо асуудалнуудые ойлгожо абахадань туhалха зэргэтэй.

Мyн hурагшадай Эхэ орондоо, тyрэл нютагтаа, элинсэг хулинсагайнгаа, уг гарбалайнгаа тyyхэдэ, эхэ эсэгэдээ, аха дyyнэртээ, оршон тойронхи байгаалидаа тон дуратайгаар, хyндэтэйгooр хyмyyжэхэдэ, мэдэсэ абахадань ехэхэн туhа хyргэхэ зорилготой.

Программын ёhоор хараалагдаhан зохёолнуудые yзэхэдoo гол нюур – абари зан –дyрэ гэhэн шэглэлээр шэнжэлхэ. Тиихэдээ зохёол соохи нюурнуудай дyрэ задалхадаа, хyнэй шэнжэ шанар, ухаан бодол, дотор сэдьхэлэйнь байдал шэнжэлжэ hургаха шухала.

Уран зохёолшодой сэдьхэлээ ехэтэ хyдэлгэн харуулhан ажабайдалай хyндэ хyшэр асуудалнууд мyнoo yеын сагташье бидэндэ дyтэ, ямаршье сагта тудалдадаг, дайралдадаг ха юм. Эдэ юун бэ гэхэдэ – оршон тойроной hайн ба муу ябадалнууд, эб найрамдал, энхэ амгалан байдал ба уйдхар гашуудал, дайн дажар ба илалтын хyсэн, инаг дуран, буян нyгэл, yнэн сэхэ ябадал ба буруу зам, байгаалидаа гамтайгаар хандалга, хyнyyдэй хоорондохи харилсаан гэхэ мэтэ болоно.

Уран зохёолнууд соо харуулагдаhан yйлэ хэрэгyyд тухай бодомжолон yзэлгэ hурагшадай ухаан бодолой болбосоролдо, тэдэ- нэй мэдэсыень гyнзэгырyyлэлгэдэ нилээд туhатай байха гэжэ

hанагдана. Yнэхooрooшье, Р. Номтоевой шажан мyргэлэй yндэhэтэй зохёол ямар удхатайб, эндэ yгтэhэн hургаал заабаринууд ажабайдалаа hая эхилжэ байhан залуу yетэндэ туhатай байха гэжэ, уран зохёолшодой хараа бодол, тэдэнэй hанамжа, хyн зондо, тyрэл нютагтаа, байгаалидаа дуратайгаар хyмyyжэхэ хэрэгтэй, мэдэhэн, hураhан юумэеэ уг дамжан залгуулха, дэлхэйн бyхы амитай зyйлдэ нигyyлэсхы сэдьхэлтэйгээр хандаха зэргэтэй гэжэ долоодохи классай hурагшад ойлгохо гy?

Тиимэ тула hурагшадые зохёолнуудай нюурнуудта анхаралтайгаар, yнэн зyрхэнhoo хайрлаха сэдьхэлтэйгээр хандаха хэрэгтэй гэжэ hургаха шухала. Жэшээлхэдэ, Ж. Тумуновай Талын бyргэдэй плендэ абтаад, хархис фашистнуудта зобоолгожо байhан yе тухай hурагшад сэдьхэлээ хyдэлгэн уншажа, ooрынгoo hанамжа хэлэхэ, Б. Ябжановай зохёолой удхаар гэрэй эзэнэй ба тэрэнэй «бага дyyтэн» болохо нохойн дyрэнyyд дээрэ yндэhэлэн, хани нyхэдэй харилсаан, бэе бэедээ yнэн сэхэ байлга, тэдэнэй хоорондохи таhаршагyй нангин холбоо тухай багша тодоор ойлгуулха болоно.

Багша hурагшадтаа уран зохёолшодой аргагyй ехэ ажал хэжэ, хэдэн дахин yгэ болон мэдyyлэлээ мyлижэ, заhан hэлгэжэ, тодо тодорхой удхатай болгожо, уран гоё yгэнyyдые оложо, hонирхолтой дyрэнyyдые шадамараар байгуулжа, талаан бэлигээ уншагшадтаа бэлэглэнэ гээшэб гэжэ ойлгуулха ёhотой. Тиимэhээ энэ hуралсалай ном-хрестомати соо уран зохёолшодой намтар, тэдэнэй яажа зохёолнууд дээрээ хyдэлhэн тухай мэдээн yгтэнхэй. Эдэ бyхы зyйлнyyд hурагшадые талаан бэлигтэй, уран зохёолдо, уран yгэдэ дуратай, ёhотой уншагша болгоохо тyсэбтэй. Тэрээнhээ гадна hурагшадта уран зохёолшо тухай мэдэсэ яажа, ямар аргаар yгтэнэб гэжэ харуулха хэрэгтэй.

Долоодохи классай буряад литератураар hуралсалай номхрестомати соо класстаа уншаха, шудалан yзэхэ зорилготойгоор зохёолнууд yгтэнхэй. Тэрээнhээ гадна классhаа гадуур уншаха зохёолнууд бии. Зохёолнууд дээрэ хyдэлжэ байха yедoo класстаа уншаха, шудалан yзэхэ болон классhаа гадуур уншаха зохёолнуудые бэе бэетэйнь hэлгэжэ, хэшээлдээ зyбшэн хэлсэлгэ yнгэргэжэ болохо. Иимэ зорилготойгоор энэ ном-хрестомати соо зyбшэн хэлсэлгын асуудалнууд yгтэнэ. Эдэ асуудалнууд ба даабаринууд hурагшадай ухаан бодол, аман ба бэшэмэл хэлэлгэ гyнзэгырyyлхэ аргатай.

Долоодохи класста арадай аман зохёол yргэлжэлyyлэн шудалхадаа, багша hурагшадтаа домогууд тухай ойлгосо yгэнэ. Домогой удхаар Балжан хатанай буряад арадай тyyхэдэ оруулhан yyргэ багша тэмдэглэнэ.

Буряад арадай XVIII–XIX зуун жэлнyyдэй бэшэмэл зохёолнуудай удхаар хэшээл yнгэргэхэдoo, багша гол тyлэб нюурнуудай абари зан, сэдьхэлэйнь байдал дээрэ тогтожо, тyyхын cэдэб, тэрэ yе сагта шиидхэгдэжэ байhан шухала асуудалнууд, yнэн зyбтэй юумые баримталга тухай тобшолол hурагшадаар гаргуулхадань болохо.

Тэрээнhээ гадна энэ ном-хрестомати соо сэдэб бyхэнэй урда шудалха зохёолой гол удхада тааруу сэсэ мэргэн оньhон yгэнyyд yгтэнхэй. Эдэ оньhон yгэнyyдые hурагшад сээжэдээ хадуун абажа, аман хэлэндээ хэрэглэжэ hураха ёhотой.

Литературна теориин асуудалнууд ба тэдэнтэй хэгдэхэ хyдэлмэри. Энэ ном-хрестомати соо зохёолнуудай урда литературна теориин мэдэсэ yгтэнхэй. Багша ямар нэгэ зохёол yзэжэ эхил- хынгээ урда ooрынгoo хooрooн соо теориин асуудалнуудта харюу yгэжэ, хэшээлээ yнгэргoo hаань таарамжатай. Yгышье hаа, hурагшадта литературна теорёор нэмэлтэ литература уншахыень, yзэхыень дурадхаха. Гэбэшье литературна теориин хyндэшэг асуудалнуудта онсо анхарал табиха хэрэгтэй. Литературын тyлэбyyд (род), жанрнууд тухай мэдэсыень yргэдхэхэ. Уянгын зохёолой янзануудые hурагшадта ойлгуулха (шyлэг, дуун, хандаhан зохёол – послание, соло г.м.). Домогууд гэжэ юун бэ? Ямар бyлэгyyдтэ тэдэ хубаарнаб? Туужа гэжэ ямар зохёол бэ? Эдэ ба бэшэшье асуудалнуудта харюу олохо зорилготойгоор зохёолнуудай урда yгтэhэн статьянуудые уншажа, hурагшад багшынгаа хooрoo, ойлгоhон мэдэсэеэ бэхижyyлхэ аргатай.

Hайнаар эмхидхэгдэhэн классhаа гадуур хyдэлмэри hурагшадай мэдэсэ, шадабари, дадал yргэдхэхэдэ ехэхэн туhа хyргэдэг. Энэ хyдэлмэри yзэжэ байhан зохёолоор yнгэргэгдэhэн хэшээлнyyдтэй нягта холбоотой байха ёhотой. Тиимэhээ олон тоото литературна, драматическа, арадай аман зохёолой кружогууд, уран гоёор уншалгын, зуралгын клубууд болон викторина, элдэб янзын конкурснуудые, yдэшэнyyдые yнгэргэлгэ, багахан зyжэгyyдые табилга, элидхэл, реферат бэшэлгэ, проектнэ ажал ябуулга, компьютерэй, интернедэй хyсooр презентаци бэлдэлгэ, виртуальна музей байгуулга хадаа гансашье буряад литератураар (предметнэ) мэдэсэ бэшэ, мyн метапредметнэ (информационно, коммуникативна мэдэсэнyyд) yрэ дyнгyyдые hурагшадта олгуулна гээшэ. Тэрээнhээ гадна багша Буряад республика соомнай хэблэгдэжэ байдаг «Буряад yнэн» сониной, «Байгал», «Хараасгай», «Минии Буряад», «Ошор зам» гэхэ мэтэ сэтгyyлнyyдэй ба бусадшье хэблэлнyyдэй материалнуудые нэмэлтэ болгон хэшээлнyyдтээ, классhаа гадуур хyдэлмэри ябуулхадаа yргэнooр хэрэглэхэ ёhотой.

Тиимэhээ багшын ба hурагшадай уран зохёол дээрэ хyдэлэлгэдэ, энэ долоодохи классай буряад литератураар ном-хрестомати соо ороhон методическа аппарат (асуудалнууд, даабаринууд, статьянууд) hурагшадта дурадхагдаhан зохёолнуудые тон hайнаар yзэжэ, шудалжа, ухаан бэлигээ дээшэлyyлжэ, мэдэсэ шадабарияа yргэдхэжэ, hyyлдэнь бэеэ даагаад уншаhан зохёолнуудтаа ooрынгoo сэгнэлтэ yгэжэ hурахадань, уншагшын бэлиг талаанаа саашадаа мyлижэ ябахадань туhатай байха.

7-дохи класста уран зохёолой хэшээлнyyдтэ yзэгдэхэ литературоведческэ шэнэ томьёонууд тухай

Сатира – ажабайдалай дутуу дундануудые шогложо, ёгтолжо, шyyмжэлжэ харуулhан зохёол. Уран зохёолшон шyyмжэлхэдээ, hайн ябадал, hанал бодол дэмжэнэ.

Хошон yгэ (юмор) – ажабайдалда ушарhан yйлэ хэрэгyyдые, тэрээнэй хажуугаар хyнyyд болон тэдэнэй ябадал энеэдэтэйгээр зураглаhан гy, али энеэхэ, хyхихэ мэдэрэл тyрyyлhэн зохёол.

Энеэдэн гээшэ олониитэдэ нyлooлхэ аргатай тон ехэ хэрэгсэл.

Сатира шyлэгэй мyн прозын, зyжэгэй, кино-зурагай тyхэлтэй байжа болохо.

7-дохи класста уран зохёолой хэшээлнyyдтэ yзэгдэхэ гол сэдэбyyд тухай

Хангайн баялигта хyн ямараар хандаха ёhотойб, гоё hайхан байгаалияа зэрлиг ангуушадhаа хамгаалалга, хyнэй ажал хyдэлмэридoo, бэе бэедээ хандалга, тэдэнэй хоорондохи харилсаан, ажа- байдалай зyрилдooтэй асуудалнууд, тyрэhэн тоонто нютагай татаса, нюурнуудай ooрынгoo нэрэ тyрэ гутаангyйгooр, дээрэ yргэжэ ябалга гэхэ мэтын сэдэбyyдтэ зорюулагдаhан Ч.Ц. Цыдендамбаевай, Д.О. Батожабайн, Ц.Г. Шагжинай, Ц.Н. Номтоевой зохёолнууд долоодохи классай hурагшадта энэрхы сэдьхэл, дурлалга, ехээр hайхашаалга, гоёшоолго, энхэрэл, гэхэ мэтын мэдэрэл, заримдаа муу талын нюурнуудые yзэн ядалга, тэдэнэй ябадалнуудта зэбyyрхэлгэ тyрyyлхэ шухала. Тиимэ тула эндэ багша ехэ оролдосо гаргажа, олон hонирхолтой аргануудые хэрэглэжэ, эдэ зохёолнуудые шудалан yзyyлхэ болоно.

Дала гаран жэлэй саана Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай (1941–1945) гал дyлэн носожо дyyрээ. Долоодохи классай hурагшад энэ дайн yни холын сагта болоhон аюулта yйлэ гээшэ гэжэ ехэн- хидээ дайнай ба ара талын ветерануудай хooрooнyyдhээ, уран hайханай фильмyyдhээ, уран зохёолнуудhаа мэдэсэ абана. 1941– 1945 онуудай хyндэ хyшэр саг, yлэсхэлэн байдал, эсэгэнэрэйнь, аханарайнь хатуу байлдаанда баатаршалгата уналга, аймшагтай ехэ yхэл, аюул нюдooрoo хараhан, бэе дээрээ yзэhэн нюурнуудтай hурагшад танилсана. Эндэ багша Эхэ орондоо, арад зондоо дурлал юун гээшэб гэжэ Ж. Тумуновай, Ц. Номтоевой, Б. Ябжановай зохёолнууд дээрэ yндэhэлэн, патриотическа хyмyyжyyлгын хэшээлнyyдтээ ябуулха аргатай. Хyн бyхэнэй гэр бyлэдэ ехэ уйдхар гашуудал асарhан энэ дайн тухай мyнoo, XXI зуун жэлдэ, ажаhуужа байhан хyнyyд, илангаяа залуушуул ямараар ханданаб, yшoo гyрэн соомнай болоhон ямар аюулта yйлэ хэрэгyyдтэ манай сэрэгшэд хабаадажа, ами наhаяа хайрлангyй тэмсэжэ, арад зондоо амгалан байдал асарнаб гэжэ зyбшэн хэлсэхэ хэрэгтэй.

Н. Дамдиновай, Б. Батхуугай, Д. Дамбаевай, Ц-Д. Хамаевай болон Д. Улзытуевай лирическэ зохёол yзэхэдoo, hурагшад шyлэгэй сэдэб, байгуулга тодоруулха, уран аргануудыень олохо, уянгата нюурай мэдэрэл, гуниглалга, hанаагаа зоболго элирyyлхэ болоно, зарим шyлэгyyдынь сээжээр хэлэхэ, аянга, нугалбаритайгаар, удхын сохилтотойгоор уран гоёор уншажа hураха ёhотой.

Шэнэ зохёолнуудые шудалан yзэхэдoo, hурагшад шэнэ уран зохёолшодтой, поэдyyдтэй, шэнэ нюурнуудтай танилсана, тэдэнэй абари зан, эрмэлзэл, мэдэрэл шэнжэлнэ. Тиимэhээ шэнэ юумэ, шэнэ зyйлнyyдые мэдэжэ, ойлгожо абахадаа, hурагшадай уран гоёор уншаха, шэнжэлэл, шyyмжэлэл хэхэ дадал, уншаhанаа хooрэхэ, ooрынгoo hанамжа хэлэлгэ, рецензи бэшэлгэ гэхэ мэтын шадабаринууд дээшэлнэ.

Буряад литературын хэшээлдэ hурагшадтай хэгдэхэ хyдэлмэринyyд (зохёол уншалга, тэрэнэй удха хooрэлгэ, yгэнyyдэй лексическэ удха дээрэ хyдэлэлгэ, хooрoo эмхидхэлгэ, асуудалнуудта харюусалга г.м.) yнинэй мэдээжэ, заншалта болонхой. Тиигэбэшье зохёол бyхэн онсо ooрын илгаатай, тэрэниие болон долоодохи классай hурагшадай наhанай хэмжээ хараадаа абаха хэрэгтэй. Уран зохёол болон шэнжэлэн шyyмжэлэлгын статья уншалга, шэнэ уран зохёолшонтой танилсалга, тэрэнэй зохёохы онсо маяг шэнжэлэлгэ хадаа hурагшадта тyргэнooр, уранаар уншаха, тон шухала зyйлнyyдыень тэмдэглэн олохо дадал шадабари олгоно.

7-дохи класста уран зохёол yзэхэдэ хэрэглэгдэхэ арганууд тухай

Зохёол уншалгын элдэб янзын арганууд (уран гоёор, ролёор, ганса ooртoo шангаар, зyжэг болгон наадажа уншалга, сээжээр хэлэлгэ г.м.) hурагшадта зохёолой удха гyнзэгыгooр ойлгожо, хадуун абажа, аман хэлэлгэ хyгжooхэдэнь туhалха аргатай.

Хooрooнyyдые эмхидхэлгэ. Асуудалнуудаа, харюунуудаа зyбooр тодорхойлолго, диалог зохёолго, интервью абалга гэхэ мэтын хэрэгсэлнyyд hурагшадай уншаhан зохёолойнгоо удха дамжуулхадань, багшын табиhан асуудалда харюусахадань ехэ туhа хyргэнэ бшуу. Илангаяа хyн тухай шyлэглэмэл, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда зорюулагдаhан зохёолнуудые шудалхада, иимэ янзын хyдэлмэринyyд hурагшадтай ябуулагдахадаа, тон ехэ yрэжэлтэй, дyн hайнтай байдаг. Диалогууд, интервьюнyyд yнгэр- гэгдэхэдoo, hурагшадта hанамжаяа хэлэхэдэнь, зохёолой нюурнуудые тодорхойлон харуулхадань тон ехэ туhа асарна.

Уншаhан, шагнаhан, бэшэhэн юумэеэ хooрэжэ шадаха гээшэ хyнэй наhанда тон хэрэгтэй байдаг. Буряад литератураар 7-дохи классай ном-хрестомати соо yгтэhэн зохёолнуудые уншахадаа, автор тухай мэдэсэ абахадаа, hурагшад удхыень текстэдэ дyтэрхыгooр гy, али хуряангыгаар дамжуулжа hурана. Энэнь тэдэнэй хэлэ уян нугархай болгоно, баяжуулна, саашанхи ажабайдалдаа хyн зонтой харилсахадань тон хэрэгтэй зyйл боложо yгэнэ. Энэ ном-хрестомати hурагшадые yргэлжэлhэн, уянгата, зyжэглэмэл зохёолнуудай удха хooрэжэ шадаха болгохо уялгатай.

Уран зохёол шудалхада, тон шухала hуури танигдаагyй yгэ- нyyд дээрэ хэгдэхэ хyдэлмэри эзэлхэ ёhотой. Энэнь гансашье yгэнyyдэй удха тайлбарилха бэшэ, харин зохёолшо бyхэнэй, зохёолой нюурай онсо маяг ямар мэдэрэлтэйгээр эндэ хэрэглэгдээб гэжэ элирyyлхэдэ туhатай. Буряад хэлэндэмнай yгэнyyд гансашье ба олон удхатай байдаг ха юм. Тиимэ тула иимэ ажал ябуулхадаа, багша зохёол бэшээшэ хyн ямар нютагайб, ямар нютаг yгэнyyдые хэрэглээб гэжэ тэмдэглэхэ болоно.

Ехэнхидээ hурагшад ном соо yгтэhэн асуудалнуудые ба даабаринуудые олон дээрэ тоолодог. Тиимэhээ зохёол тухай тэдэнэй oohэдынгoo hанамжа бодолнуудые хэлэхэ арга, сyлoo эндэ yгтэнхэй.

Уран зохёол yзэхэдэ хэрэглэгдэхэ методyyд

Тайлбарилан хooрэжэ, харуулжа ойлгуулха метод. Литературна ехэнхи ойлгосо, мэдэсэнyyдые hурагшад багшын юрэ хooрooнhoo, тайлбарилан ойлгуулжа, харуулжа хэлэhэнhээ, эмхидхэhэн хooрэлдooнyyдhээ, уншаhан лекциhээ ойлгожо абана, мyн oohэдoo hурагшад ном соо yгтэhэн зохёолшод ба зохёолнууд тухай статьянуудые уншажа, мэдэсэеэ улам гyнзэгырyyлнэ. Энэ метод yзэгдэжэ байhан сэдэбэй алишье шатада хэрэглэхэдэ тааруу байдаг. Тус метод хэрэглэжэ уран зохёолшын намтар, зохёохы зам, зохёолой бии болоhон тyyхэ yзэхэдэ болоно; зохёолой текст тайлбарилхада, гол болон юрын нюурнуудта характеристикэ yгэхэдэ туhатай.

Багшын хooрooн проблемнэ шэнжэтэй байхаhаа гадна yгэ хэлэниинь тодо, тобшо, гyнзэгы удхатай, уран гоё, hурагшадта литературна хэлэлгын жэшээ болохо ёhотой.

Дээрэ хэлэгдэhэн хyдэлмэринyyдые yнгэргэхын хажуугаар зарим таараха ушарнуудта багшанар yзэхэ сэдэбэйнгээ зарим асуудалнуудта ном, статья болон уран зохёолнууд сооhоо бэеэ даагаад hурагшадай oohэдoo уншажа, хyдэлжэ, дyyрэн удхатай харюу бэлдэхыень дурадхадаг. Энэ хyдэлмэри багшын хyтэлбэри доро yнгэргэгдэхэ байна. Тиин hурагшадай oohэдoo, хэнэйшье туhаламжагyйгooр уншажа ойлгохо сэдэбые, тэрээн сооhоо ямар асуудал элирyyлхые, уншагдаха текст сооhоо ямар yйлэ хэрэгтэ гy, али yйлэдэгшэ нюурта yхибyyд анхаралаа хандуулхаб гэжэ багша уридшалан хэлэжэ yгooд ажаллуулха. Иигэжэ hурагшадай oohэдoo бэеэрээ хyдэлхэдэ, yгтэhэн сэдэбээ тэдэнэй хэр зэргэ ойлгожо байhые элирyyлхэ зорилготойгоор асуудал табижа, хooрэлдoo эмхидхэжэ болоно.

Hурагшадай yзэжэ байhан, yзэhэн сэдэбээ хэр зэргэ ойлгожо, мэдэжэ байhые элирyyлхын тула, тэдэнэй хадуужа, hанажа абаха шадабариие, ухаан бодол, yгэ хэлэлгыень хyгжooхooр hануулжа ойлгуулха метод (репродуктивный метод) хэрэглэгдэнэ. Тус методэй шухала тyхэлнyyд гэхэдэ: уншаhан текстээрээ асуудалнуудта харюусалга, удхаарнь хooрэлгэ, ехэ текстhээ хэhэгyyдые сээжэлдэлгэ, уншаhан текстэеэ hанажа бэшэлгэ, зохёолго бэшэлгэ, асуудалнуудта харюу бэшэлгэ болоно. Энэ методэй элдэб тyхэлэй хyдэлмэринyyд ooр ooрын онсо шэнжэтэй. Yзэжэ байhан зохёолойнгоо зарим хэhэгyyдые сээжэлдэхэдээ, hурагшад сээжэлдэхэ шадабарияа (память) хyгжooнэ, зохёолой уран гоё аргануудые, yгэ хэлые хадуужа абана, саашадаа oohэдынгoo хэлэлгэдэ хэрэг- лэжэ hурана.

Hурагшад уран зохёол шудалан yзэхэдoo, oohэдoo зyб мyрooр гол идейнэ удхыень ойлгожо уншаха, зураглагдаhан yйлэ ушарнуудые, yйлэдэгшэ нюурнуудай хэhэн хэрэгyyдые, уран аргын зyйлнyyдые сэгнэжэ, шyyмжэлэл хэжэ шадаха тyрyyшын дадалнуудтай болгожо hургаха зорилго программын ёhоор багшанарай урда табигдана.

Иимэ дадал шадабари hурагшадта олгуулхада эвристическэ метод туhална. Шэнэ юумэ оложо нээхэ талаар туhалдаг тус методые эвристическэ метод гэжэ нэрлэнэ. Багшын литература заажа байхадаа энэ метод хэрэглэхэдэнь, hурагшадай ухаан бодол хурданаар, зyбooр хyдэлжэ hурана. Тиихэдээ hурагшад ойлгоhоноо, мэдэhэнээ, бии байhан дyршэлoo хэрэглэн, багшын табиhан асуудалнуудта харюу бэлдэхэдээ, даабаринуудые дyyргэхэдээ, шэнэ мэдэсэнyyдые oohэдoo бэдэржэ олоно.

Шэнжэлyyлжэ ойлгуулха метод эвристическэ методтэ удхаараа дyтэрхы юм. Зyгooр шэнжэлyyлжэ ойлгуулха методэй ёhоор hурагша шэнжэлэгшэ шэнги хyдэлхэ зэргэтэй. Табигдаhан ямар нэгэ асуудалаар бэлэн ойлгосо, мэдэсэ багшаhаа hурангyй тэдэниие ooрoo оложо харюусаха, шиидхэхэ байна. Тиимэhээ тус методээр хyдэлхэдoo, багшын ба hурагшын хэхэ хyдэлмэринyyд эвристическэ методэй ёhоор хэгдэхэ хyдэлмэриhoo ондоо болоно.

Энэ методэй ёhоор литературна зохёолнуудые hурагшадта yзyyлжэ, зохёолой удха ба уран hайханиие, мyн зохёолоо бyхы дээрэнь сэгнэжэ шадаха дyршэл шадабаритай болгожо, уран hайханай шэнжэ тэдэнэй сэдьхэл ухаандань нэбтэрyyлжэ hургаха гэhэн зорилгонууд бэелyyлэгдэнэ. Уран зохёол шудалан yзэлгын алишье шатын yедэ энэ метод хэрэглэхээр юм. Жэшээнь, уран зохёол уншаад, тэрээн тухай тyрyyшын hанал бодолнуудай болбосоржо байхада, уншаhанаа анализ хэхэдээ, тэрэнээ бyхы дээрэнь согсолжо гуримшуулхадаа, уншаhан зохёолоор бyхы дээрэнь сэгнэлтэ yгэхэдoo хэрэглэхэдэ туhатай байдаг.

Шэнжэлyyлжэ ойлгуулха метод хэрэглэхэдээ, нэн тyрyyн гол шухала асуудал (бyхэли проблемэ) табиха болоно. Энэ асуудалые, проблемые зyбooр шиидхэхын тула hурагшад oohэдoo хэнэйшье туhаламжагyйгooр харюу бэдэржэ олохо уялгатай. Табигдаhан асуудалда зyб харюу ололго, yгышье hаа тиимэ харюу олохо арга боломжонуудые тайлбарилжа yгэлгэ бэеэ даагаад hурагшын хэхэ шэнжэлэлгын ажалай зорилго болоно.

Шэнжэлэлгэ хэхын yедэ хyндэ хyшэр асуудалнуудай ушархада, hурагшадай ухаан бодол улам эршэтэйгээр хyдэлжэ эхилдэг. Энэ yедэ hурагшадай ядалдахашье байгаа hаань, багша ooрoo хамhалсангyй байжа yзэхэ ёhотой. Иимэ ушарта багша бэрхэшээлнyyдые дабажа гараха онол аргануудые, харгы замынь заажа yгэхэдэнь болохо.

Жэшээтэ тyсэблэлгэ

№	Сэдэб	Cаг
	I четверть	18
1	Оршол	1
	АРАДАЙ АМАН ЗОХЁОЛ
2	Тyyхэ домогууд	1
3	«Балжан хатан гэhэн тyyхэтэ домог	1
4	«Балжан хатан» гэhэн домогой удхын ба уран hайханай анализ	1
5	«Бабжа Барас баатар» гэhэн домог тухай	1
6	«Бабжа Барас баатар»	1
7	Творческо практикум: Тyрэл нютагайм домогууд	1
	HУРГААЛАЙ УРАН ЗОХЁОЛ
8	Эрдэни Хайбзун Галшиев – буряад арадайнгаа шэдитэн	1
9	«Бэлиг-yн толи» – шэдитэ зyйл мэтэ	1
10	Творческо практикум: Хамтадаа бидэ юунhээшье сухарихагyйбди	1
	БУРЯАД АРАДАЙ XVIII–XIX ЗУУН ЖЭЛНYYДЭЙ БЭШЭМЭЛ ЗОХЁОЛНУУД
11	Буряад арадай XVIII–XIX зуун жэлнyyдэй бэшэмэл зохёолнууд	1
12	Вандан Юмсуновай ажаябуулга, зохёолго. «Эрдэмтэ Соохор моритой Эрилтэй хаан»	1
13	Эрилтэй хаанай гэрээд yгэ. Долоон хорото хyбyyдэй дyрэнyyд	1
14	Алтан Шаа Мyнгэн Шаа хоёрой хуби заяан	1
15	Эрдэмтэ Соохор мориной, тэнгэришyyлэй шэдитэ yyргэ	1
16	«Эрдэмтэ соохор моритой Эрилтэй хаан» гэhэн yльгэрooр хэшээл-проект	1
17	Творческо практикум: Арадай аман зохёол ба уран hайханай литература соо хyниие, тэрэнэй абари зан зураглалга	1
18	Классhаа гадуур уншалга

	II четверть
	БУРЯАД УРАН ЗОХЁОЛ	14
	Тyрэл хэлэн
19	Н.Г. Дамдинов. «Тyрэл хэлэн, тyрэhэн дайда»	1
20	Д.А. Улзытуев. «Буряад хэлэн»	1
21	Б. Батхуу. «Аялгата hайхан буряад хэлэмни»	1
	Хyн
22	Д.Ц. Дамбаев. «Хyн тухай дуун»	1
23	Г.Ц. Дашабылов. «Талын хyн»	1
24	М.Ж. Самбуев. «Минии таабай»	1
25	Ц-Д.Х. Хамаев. «Худалшан», «Мэхэшэн»	1
26	Литературна теори. Роман тухай ойлгосо	1
27	Ч.Ц. Цыдендамбаевай намтар ба зохёохы зам. «Банзарай хyбyyн Доржо» гэhэн романай гол удха	1
28	Доржын хyршэнэр	1
29	Доржын багшанар	1
30	Мария Николаевна – энэрхы сэдьхэлтэй эхэнэр	1
31	Хоёр баяр тохёолдобо	1
	III четверть	20
32	Творческо практикум: Р.С. Мэрдыгеевэй «Доржо Банзаровай портрет» гэhэн зурагаар текст-зураглал бэлдэлгэ	1
33	Литературна теори. Туужа тухай ойлгосо	1
34	Д.О. Батожабайн намтар ба зохёохы зам. «Шалхуу Рабданай хooрooнhoo» гэhэн зохёолой гол удха	1
35	Уран зохёол мyндэлбэ
36–38	Рабданай нyхэд ба тэдэнэй уршагта ябадалнууд. Колхозой ажабайдал yхибyyдэй хуби заяанда. «Хyн болохо багаhаа, хyлэг болохо унаганhаа»	3
39	Ц.Н. Номтоевой намтар ба зохёохы зам. «Шагжын хула» гэhэн зохёолой гол удха	1
40	«Наранай гараха зyг руу»	1
41	«Тyрэл hyрэгтoo»	1
42	«Морин эрдэни» хэшээл-аяншалга	1
43	Творческо практикум: Морин эрдэниин дyрэ буряад уран зохёолдо болон «Шагжын хула» гэhэн туужа соо	1
44	Литературна теори. Хooрooн тухай ойлгосо	1
45	Б.Н. Ябжановай намтар ба зохёохы зам. «Хэрмэшэ» гэhэн зохёолой гол удха	1
46	Хэрмэшын эзэд	1

47	Дyрбэн хyлтэ нyхэрэй дyрэ	1
48	Творческо практикум: Солбон Ринчиновэй «Хyлеэлгэ» гэhэн зураг хэрэглэн, хyбyyнэй нэрэhээ эсэгэдэнь бэшэг бэшэлгэ	1
49	Ж.Т. Тумуновай намтар ба зохёохы зам. «Талын бyргэд» гэhэн зохёолой гол удха	1
50	Мохошогyй зориг – дундаршагyй дуран	1
51	Творческо практикум: Ц. Номтоевой «Шагжын хула», Б. Ябжановай «Хэрмэшэ» болон Ж. Тумуновай «Талын бyргэд» гэhэн зохёолнуудай геройнууд тухай «Эхэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай yеын геройнуудай онсо шэнжэ»	1
52–53	Хэлэлгэ хyгжooлгэ	2
	IV четверть
54	Литературна теори. Поэмэ тухай ойлгосо	1
55	Н.Г.Дамдинов. «Талын дуун»	1
56	Хэлэлгэ хyгжooлгэ. Жаргал гээшэ юун бэ?	1
57	Творческо практикум: А.Т. Твардовскиин «Василий Тёркин» гэhэн поэмэ болон энэ «Талын дуун» гэhэн поэмэнyyдые зэргэсyyлгэ. Эдэ хоёр авторнуудай онсо шэнжэ харуулалга	1
58	Литературна теори. Хошон yгэ болон сатира тухай ойлгосо	1
59–62	Ц.Г. Шагжинай намтар ба зохёохы зам. «Будамшуу» гэhэн зохёолой гол удха	4
63	Ц.Г. Шагжинай «Будамшуу» гэhэн зохёолой уран арганууд
64–65	Творческо практикум: Ц. Шагжинай «Будамшуу» гэhэн зохёолтой адли шанартай бусад зохёолнуудынь	2
66–67	Классhаа гадуур уншалга	2
68	Проект «Нютагаймнай уран зохёолшод»	1

ХЭШЭЭЛНYYДЫЕ YНГЭРГЭХЭ ДУРАДХАЛНУУД

1-дэхи хэшээл

Оролто хэшээл

Хэшээлэй зорилго: 6-дахи класста yзэhэн мэдэсыень hэргээхэ; 7-дохи класста yзэхэ номойнь байгуулгатай танилсуулха; ямар зохёолшодтой, тэдэнэй бyтээлнyyдтэй танилсахаб гэжэ тайлбарилха. Хэрэгсэлнyyд: ном, проектор, портредyyд.

Хэшээлэй ябаса

I. Эмхидхэлэй yе

1. Мэндэшэлгэ, hурагшадтай танилсалга.

2. Зунай амаралта тухай хooрэлдooн.

Нэн тyрyyн зунайнгаа амаралтада hурагшадай юугээр hонирхожо, ямар зохёолнуудые уншаhыень мэдэжэ абаха болоно. Тэдэнтэй хooрoo yнгэргэхэдoo, багша иимэрхyy асуудалнуудые табина:

• Ямар зохёолнуудые зундаа уншаабта?

• Уншаhан номууд танай сэдьхэлдэ юугээрээ хадуугдааб?

• Ямар уран зохёолшо, поэт илангаяа hайшаагдааб? Тэрээн тухай хooрэжэ yгэгты.

• Ямар уран зохёолшо тухай yшoo ехээр мэдэжэ абахаа hананабта?

• Ямар зохёолнуудта дуратай болобобта? Дуратай зохёолнуудай-нгаа тобшо удха хэлэжэ yгэгты.

• Ямар шyлэгyyдые сээжээр мэдэхэбта?

• Ямар зохёол танда тон дyтэ шэнги hанагдааб?

• Зохёолой нюурнууд тухай хooрэжэ yгэгты. Танда эдэ юугээрээ дyтэб?

• Ямар нюурай хэлэhэн yгэнyyд таниие гайхуулааб, ехэтэ hонирхуулааб? Юугээрээ?

3. Hуралсалай ситуаци бии болголго.

• 6-дахи класста yзэhэн номтнай хэды hалбаринуудтай байгааб?

• Ямар hалбаринуудтайб?

• 7-дохи класста ямар hалбаринуудтай байха хаб?

4. Хэшээлэй зорилго табилга. (Hурагшад oohэдoo гаргана). II. Хэшээлэй гол хуби 1. Багшын хooрooн.

• Урда жэлнyyдтэ таанад арадай аман зохёол юун гээшэб, ямар жанрнуудтайб, хэн тэрэниие зохёогооб гэжэ мэдэхэ болоhон байнат. Бидэ мyнoo жэл тэрэ мэдэсэеэ yргэлжэлyyлэн, домогууд- тай, тэдэнэй янзануудтай, тиихэдэ hургаалай зохёолтой, хэн тэдэниие зохёогооб, мyн XVIII–XIX зуун жэлнyyдэй бэшэмэл зохёолнуудтай танилсахабди.

• Проектор дээрэ харуулагдаhан фото-зурагуудые анхарагты.

(Зохёолшодой портредyyд yгтэнэ).

• Эдэ зохёолшодые мэдэхэ гээшэ гyт?

• Эдэ зохёолшодой бyтээлнyyд болон намтартай танилсахадаа ямар юумэнyyдые мэдэхэ гээшэбта?

• Юу мэдэхэеэ hананабта? (Багша yхибyyдээр хooрэлдoo ябуулна).

2. Номтой танилсалга.

• Мyнoo номоо нээжэ харая. (Багша hурагшадтаяа сугтаа буряад литератураар 7-дохи классай ном-хрестомати иран хаража, ямар зорилгонууд табигданаб, зохёолшодой намтар ямар yyргэтэйб (эндэ ганса шэнэ мэдээсэл yгэнэ бэшэ, мyн уран зохёолшодой зохёохы харгы замда, талаан бэлигтэнь hонирхол тyрyyлнэ), шэнэ сэдэб бyхэнэй урда yгтэhэн оньhон yгэнyyд ямар hургаал заабари харуулнаб, мэдээжэ уран зураашадай зурагууд юундэ, ямар зорилготойгоор оруулагдааб гэhэн хooрэлдoo эмхидхэнэ). III. Хэшээлэй дyн

• Хэшээлэймнай зорилго ямар байгааб? Энэ табигдаhан зорилгоёо дyyргэбэ гээшэ гyбди? Юундэ тиигэжэ hананат?

IV. Гэрэй даабари: Дуратай онтохонойнгоо удха хooрэхэеэ бэлдэхэ, таабаринуудые, оньhон ба хошоо yгэнyyдые hанаад ерэхэ.

АРАДАЙ АМАН ЗОХЁОЛ

2-дохи хэшээл

Тyyхэ домогууд

Хэшээлэй зорилго: Арадай аман зохёол тухай мэдэсыень гуримшуулха; аман ба бэшэмэл хэлэлгэ хyгжooхэ; бyлэг соо харилсажа hургаха; ухаан бодолыень тyргэн гyйлгэжэ hургаха.

Хэшээлэй хэрэгсэлнyyд: ном, дэбтэр, карточканууд, слайднууд.

Хэшээлэй ябаса

I. Эмхидхэлэй yе

1. Мэндэшэлгэ, hурагшадые бyридхэлгэ, бyлэгooр хубаарилга.

2. Hуралсалай ситуаци бии болголго.

– Гэртээ дуратай онтохонойнгоо удха хooрэхэеэ бэлдэхэ, таабаринуудые, оньhон ба хошоо yгэнyyдые hанаад ерэхэ байгаат. Мyнoo нэгэ хэды ажалыетнай шалгая. (Багша hурагшадтаяа суг ажалнуудыень шагнана, сэгнэнэ).

II. Хэшээлэй гол хуби

1. Мyрысoo yнгэргэлгэ

– Мyнoo хуушан мэдэсэеэ hэргээхын тула мyрысoo yнгэргэе.

Бyлэг бyлэгooр хубаарая. (Бyлэг бyхэндэ 8–8 асуудалнууд yгтэнэ).

Асуудалнууд:

1. Арадай аман зохёол гэжэ юун бэ?

2. Аман зохёолой жанрнуудые нэрлэгты.

3. Yреэл гэжэ юун бэ?

4. Yреэлнyyд ямар жанрта хабаатайб?

5. Ямар таабаринуудые мэдэхэбта?

6. Шyлэглэмэл зохёолой зyйлнyyдые нэрлэгты.

7. Ямар аман зохёол эгээ тyрyyн хyгжэhэн бэ?

8. Аман зохёолые юундэ арадай баялиг гэжэ нэрлэнэб?

9. Хошоо yгэнyyд ба оньhон yгэнyyдэй илгааень заагты.

10. Хошоо yгэнyyдэй жэшээ хэлэгты.

11. Оньhон yгэнyyдэй жэшээ хэлэгты.

12. Таабариин жэшээ хэлэгты.

13. Таабаринууд ямар зорилготойгоор зохёогдодог байгааб?

14. Дуунууд юугээрээ оньhон yгэ, таабаринуудhаа илгаатайб?

15. Ямар онтохонуудые мэдэхэбта?

16. Буряад арадай аман зохёол суглуулалгада, шэнжэлэлгэдэ хубитаяа оруулhан хyнyyдые нэрлэгты.

1. Мyрысooнэй дyн гаргалга.

2. Багша слайд хэрэглэн, «Тyyхэтэ домогууд» гэhэн хooрoo yнгэргэнэ. Тиихэдээ ямар аман зохёолые тyyхэ домогууд гэдэг бэ, тэдэнэй бии болоhон тухай болон ямар бyлэгyyд боложо хубаардаг бэ гэжэ тайлбарилна.

3. «Домогууд онтохонуудhаа юугээрээ илгаатайб» гэhэн хooрэлдoo yнгэргэлгэ.

4. Тyyхэтэ домогуудай жэшээнyyд тухай слайднуудые харуулалга.

Балжан хатанай фото-зураг харуулалга. Тобшолол гаргалга. III. Хэшээлэй дyн

(Хэшээлэй дyн багша yхибyyдтэеэ суг гаргана).

– Мyнooдэр хэшээлдээ тyyхэтэ домогууд тухай мэдэсэтэй болобобди. Жэшээнyyд дээрэ хyдэлбэбди.

IV. Гэрэй даабари: Номой 5-дахи нюурта yгтooтэй Творческо практикумай даабари дyyргэхэ.

3-дахи хэшээл

«Балжан хатан» гэhэн тyyхэтэ домог

Хэшээлэй зорилгонууд:

Hургалгын: Арадай аман зохёолой yргэлжэлhэн зохёолой нэгэн болохо домог гэhэн жанр тухай мэдэсэтэй болгохо; домогуудай гол yyргэ тухай ойлгуулха; «Балжан хатан» гэhэн тyyхэтэ домогтой танилсуулха.

Хyгжooлгын: Hурагшадай уран уншалга, аман ба бэшэмэл хэлэлгэ хyгжooхэ.

Хyмyyжyyлгын: Арадай аман зохёолдо, Балжан хатан гэhэн геройдо hонирхол тyрyyлхэ.

Хэшээлэй хэрэгсэлнyyд: Балжан хатанай дyрэ, проектор, Буряад республикын карта.

Хэшээлэй ябаса

I. Эмхидхэлэй yе

1. Мэндэшэлгэ, hурагшадые бyридхэлгэ.

2. Hуралсалай ситуаци бии болголго.

– Гэртээ номой 5-дахи нюурта yгтooтэй Творческо практикумай даабари дyyргэхэ байгаат. Хэр дyyргэбэ гээшэбта? (Багша шалгана). II. Хэшээлэй гол хуби

1. Шэнэ сэдэбтэй танилсалга.

1-дэхи слайд. Домог гэжэ юун бэ? Ямар домогууд бииб? (Багша yхибyyдтэ домог тухай ойлгосо yгэнэ).

• Yни холо сагhаа хойшо ямаршье арадай дунда аман зохёол- нууд yргэнooр дэлгэрhэн байха юм. Урдань аман зохёолнуудые уран гоё удха найруулгатай зандань хooрэжэ шадаха, мyн ooрooшье зохёохо бэлиг шадабаритай хyнyyд байhан гээшэ. Тэдэ арадай аман зохёолые бэлиг абьясайнгаа хyсэ шадалаар hонор ухаандаа хадуужа, хэлэжэ, yеhoo yедэ дамжуулжа, мyнoo саг хyрэтэр асаржа ерэhэн байна. Тэдээн сооhоо эгээ ехээр дэлгэрhэн тyyхэ домогуудтай танилсахабди. Домогууд соо yнэхooр ябаhан хyнyyд болон тэдэнтэй холбоотой yйлэ хэрэгyyд тухай хэлэгдэдэг.

Буряад арадта иимэ домогууд бии: «Ангара хyyхэн», «Шоно баатар», «Хоридой мэргэн», «Бабжа Барас баатар» г.м. Харин мyнooдэрэйнгээ хэшээлдэ «Балжан хатан» гэhэн домогтой танилсахабди. Тус домог тyyхын yнэхooр yндэhэтэй юм.

2-дохи слайд. «Балжан хатан» гэhэн домогой тyyхэ тухай хooрooн.

• Арбан зургаадахи зуун жэлэй эсэс тээшэ шэглэжэ ябаhан буряадай тyyхын нэгэ hалаа дээрэhээ «Балжан хатан» гэhэн домог одон мэтээр гэрэлтэжэ, олон зуун жэлнyyдые ото hэтэ гиигyyлжэ байна бшуу даа.

Домогой гол герой хадаа Балжан хатан болоно. Энэ эхэнэр буряад зоной «буряад нэрэеэ» нэрлyyлхэ хэрэгтэ ехэхэн нyлoo yзyyлээ.

Балжан хатанай энжэ зон болбол Хориин 11 эсэгэнэр. Тэдэниие нэрлэбэл: Галзууд, Хуасай, Хyбдyyд, Гушаад, Шарайд, Харгана, Худай, Бодонгууд, Хальбан, Сагаан, Батанай. (Слайд дээрэ Хориин 11 эсэгэнэрэй нэрэнyyд, тугууд).

• Мyнoo бидэ Балжан хатанай яажа хитад хаан Бyyбэй Бэйлын бэри болоhон тухай, гаргаhан баатаршалга тухайнь энэ домог уншахадаа мэдэжэ абахабди.

3-дахи слайд. Хуушарhан yгэнyyдэй удха тайлбарилга.

Энжэ – хадамда гараhан басагандаа эхэ эсэгынь yгэдэг адуу мал болон эд зooри. Баяшуулда худа ороо хадань энжэ yлэмжэхэн байха байгаа. Эндэ энжэ – зooри болгогдожо yгтэhэн зон.

Гyн – урданай манжа гyрэнэй дyрбэдэхи шатын тушаал, зэргэ. Ород хэлэн дээрэ графшье гээд оршуулhан байдаг.

Текст уншалга. (Балжан хатанай Бyyбэй Бэйлэ хаантай хooрэлдэhэн хэhэг ролёор уншана).

Энэ диалог Балжан хатанай дyрэ гаргалгада ямар yyргэ дyyргэнэб?

4-дэхи слайд. Балжан хатанай бэеhээ тодорhон газарай нэрэнyyд. (Фото-зурагууд).

Балжан хатанай моринойнгоо эмээл хаяжа орхиhон газар – «Мyнгэн эмээлтэ» гэжэ нэршээ. Томо шулуунуудай дундуур хоргодожо hаарал-хара хyлэгoo амаруулаа hэн. Энэ нютаг «Адуун – шулуута» гэгдээ. Hуужа тэрэнэй нойрсоhон хадын наруули хyнхэр «Алтан Тyшэлгэ» болоо. Дайсанай гарта амидыгаар орохогyй гэжэ, шэргэн хатажа байhан нуурай уhан руу хyхэеэ отолон хаяад: «Энэ нуур эхын уураг мэтээр дэлбэрэг. Энжэ албата зомни золтой, жаргалтай ябаг!» гэжэ юрooгooд амияа табяа hэн. Тэрэ нуурые арад зон«Балжын нуур» гэжэ нэрлэнхэй. Уhаниинь hyн сагаан уhатай юм гэлсэдэг. III. Хэшээлэй дyн

• Домогууд тухай юун гэжэ ойлгобот?

• Ямар домогууд бииб?

• Балжан хатан юу хэhэн эхэнэр гэжэ ойлгобот?

Сэгнэлтэ табилга.

IV. Гэрэй даабари: «Балжан хатан» гэhэн домог уншаха. «Юундэ Балжан хатанай нэрэ тyyхэдэ мyнхэжэhэн байнаб» гэhэн хooрoo бэлдэхэ.

4-дэхи хэшээл

«Балжан хатан» гэhэн домогой удхын ба уран hайханай анализ

Хэшээлэй зорилгонууд: Hурагшадые удхын ба уран hайханай анализ хэжэ hургаха; аман хэлэлгыень хyгжooхэ; hурагшадые уран yгын гyнзэгы удха ойлгожо абаха дадалтай болгохо.

Хэшээлэй хэрэгсэлнyyд: Cамбарта домогой бэшэг yлгooтэй, табличканууд.

Хэшээлэй ябаса

I. Эмхидхэлэй yе

1. Мэндэшэлгэ, hурагшадые бyридхэлгэ.

2. Гэрэй даабари шалгалга.II. Хэшээлэй гол хуби 1. Багшын оролто yгэ.

• Мyнooдэрэйнгээ хэшээлдэ «Балжан хатан» гэhэн домогой удхын ба уран hайханай анализ хэхэбди. Мyнoo бyлэг бyлэгooр хубаарая:

1-дэхи бyлэг – «Угай бэшэг зохёогшод»

2-дохи бyлэг – «Уран зохёолшод»

3-дахи бyлэг – «Уран зураашад»

4-дэхи бyлэг – «Уран yгэ шэнжэлэгшэд». (Стол дээрэ табличканууд табигданхай).

• Бyлэг бyлэгooр хубааржа иимэ шэнжэлэлгын ажал yнгэргэхэбди:

«Угай бэшэг зохёогшод» – Домог тyyхын талаhаа шэнжэлхэ.

«Уран зохёолшод» – Гол геройнуудай абари зан шэнжэлхэ, зохёохы даабаринуудые дyyргэхэ.

«Уран зураашад» – Домогой удхаар зураг зураха, ажалаа хамгаалха.

«Уран yгэ шэнжэлэгшэд» – Зохёолой уран hайхан арганууд дээрэ хyдэлмэри хэхэ.

«Угай бэшэг зохёогшодто» yгтэхэ даабаринууд:

1. Балжан хатанай ябадал тухай хэдэн угай бэшэгyyд бии. Тэдэнь бэе бэеhээ нэгэ бага илгаатай. Тэрэ илгаанууд тухай хooрэжэ yгэгты.

2. ХVIII–ХIX зуун жэлнyyдтэ монгол, буряад угсаатанай зyрилдooтэ харилсаан тухай юу мэдэхэ болобобта?

3. Балжан хатанай абарhан Хориин 11 эсэгэнэр хаагуур Буряад орон соо hуурижаhан бэ?

4. Ямар ушарhаа боложо Балжан хатан албата зоноо абаад тэрьедэхэ баатай болооб?

5. Балжан хатанай хуби заяан хайшан гээд тyгэсэнэб?

«Уран зохёолшодто» yгтэхэ даабаринууд:

1. Хаанай хатуу шэрyyн хуулиин урдаhаа тэмсэhэн Балжаниие ямар хyн байгаа гэжэ хэлэхээр бэ?

2. Балжан хатанай гэр бyлэ тухай hанамжа, ойлгосо бэлдэгты.

3. Балжан хатан эрэлхэг зyрхэтэй эхэнэр гэжэ баталагты.

4. Балжан хатанда зорюулагдаhан шyлэг зохёогты.

«Уран зураашадта» yгтэхэ даабаринууд:

1. Огторгойдо наран yгы байгаа hаань, дэлхэйдэ сэсэг, ногоон ургахагyй, гэртэ эхэнэр хyнэй yгы hаань, yри хyyгэд, бyлэ yдэхэгyй. Энэ хэнэй хэлэhэн yгэнyyд бэ? Эдэ yгэнyyдые шагнахадаа, танай досоо ямар бодолнууд тyрэнэб? Зохёолой удхаар Балжан хатанай дyрэ зураглаха. Хэhэн ажалаа хамгаалха, нyгoo бyлэгyyдэйнгээ асуудалнуудтань харюусаха.

«Уран yгэ шэнжэлэгшэдтэ» yгтэхэ даабаринууд:

1. Домог соо арадай аман зохёолой ямар жанр ехэ yргэнooр хэрэглэгдэнхэйб? Текст сооhоо олохо. Нэрлэхэ. (Оньhон yгэнyyд: Хyнэй толгой хизааргyй, малай толгой хизаартай; Ходог хyн хоёр хубиhаа хохидохо, хурдан hаналта хуби, жаргалhаа хохидохо; Галгyй дэлхэйдэ утаан yзэгдэхэгyй; Хайрахан хyyхэниие хyбyyн олохо, хадын ногооной хурсые хара тураг олохо).

2. Балжан хатанай хэлэhэн yгэ бyхэниинь ехэ гyнзэгы удхатай. Таанадта ямар yгэнyyдынь бyхooр хадуугдааб? Юундэ?

3. Урданай ажабайдалай тад ондоо байhые ямар yйлэ хэрэгyyд гэршэлнэб? Эхэнэр хyнэй байдал ямар байгааб?

4. Харшалуулжа эхилhэн залуу хатан уг гарбалайнгаа, орон нютагайнгаа, арад зонойнгоо нэрэ нэрлyyлхэ хyн байhанаа ямар yгэнyyдээр гэршэлнэб?

5. Арадай хэлэhэн yгэнyyд соо алтанай дуhал бии юм гэдэг. Домог гээшэ арадай аман зохёол болоно. Энэ домог соо ямар «алтанай дуhал» байнаб?

Хэшээлэй тобшолол. (Багша энэ оньhон yгooр тобшолол гаргана).

III. Хэшээлэй дyн

• Тус домог элдэб талаhаань yзэжэ шэнжэлбэ гээшэбди. Удхын талаар энэмнай ямар домог болоноб?

• Тус домог – арадай аман зохёол гээшэ гэжэ ойлгобобди. Юун дээрэhээ тиимэ шиидхэбэри гаргаабибди?

Балжан хатантай, энэ тyyхэ домогтой хабаатай ямар тyyхэтэ газарнууд бииб гэжэ Забайкалиин хизаарай карта дээрэ оложо харуулагты.

Сэгнэлтэ табилга.

IV. Гэрэй даабари: Творческо практикум соо yгтэhэн ямар нэгэ даабарииень дyyргэхэ.

5-дахи хэшээл

«Бабжа Барас баатар» гэhэн тyyхэ домог тухай

I. Эмхидхэлэй yе

1. Мэндэшэлгэ, hурагшадые бyридхэлгэ.

2. Hуралсалай ситуаци бии болголго.

• Урда хэшээлдээ «Балжан хатан» гэhэн домогтой танилсаабди, мyнooдэр yшoo нэгэ олондо мэдээжэ «Бабжа Барас баатар» гэhэн тyyхэ домогтой танилсахабди. II. Хэшээлэй гол хуби

• Таанад энэ домог тухай дуулаhаншье байжа болохот, юундэб гэхэдэ тус герой тухай олон тyyхэ домогуудые буряад зоной дунда хэлсэдэг.

Эдэ тyyхэ домогуудай сюжедyyдые нэрлэбэл иимэ. (Багша тобшоор хooрэнэ).

(Эндэ багша ooрын хараагаар фото-зурагуудые болон уран зураашадай бyтээлнyyдые, тиихэдэ ямар постановканууд бииб, тэрэниие хэрэглэжэ yхибyyдэй hонирхол тyрyyлхэ). III. Хэшээлэй дyн

• Тус домог тухай танай hанамжа.

• Энэ домогой байгуулгань юунэй байгуулгада адлиб?

IV. Гэрэй даабари: «Бабжа Барас баатар» гэhэн тyyхэ домог уншаха, ном соо yгтэhэн асуудалнууд ба даабаринуудаар хэшээлдээ бэлдэхэ.

6-дахи хэшээл

«Бабжа Барас баатар» гэhэн домог

Хэшээлэй зорилго: «Бабжа Барас баатар» гэhэн домогтой танилсуулан, геройнуудай абари зан дээрэ арадай сэдьхэжэ ябаhан хyсэл бодол гаргаха; ooрынгoo hанамжа хэлэжэ hургаха.

Хэшээлэй ябаса

I. Эмхидхэлэй yе

1. Багшын оролто yгэ.

– Энэ хэшээлдээ Бабжа Барас баатарай дyрэ дээрэ хyдэлхэбди. Юундэ тэрэ yеын домогууд соо гол геройнуудынь ехэнхидээ Бабжа Барас баатартал адли шэнжэнyyдтэй байгааб гэжэ элирyyлхэбди. II. Хэшээлэй гол хуби

1. Словарна хyдэлмэри.

• Нэн тyрyyн yгэнyyдэй тайлбари дээрэ ажал ябуулая.

дайган тэрьелхэ – тэрьелэн ошохо харшалагдаха – хашагдаха хэhэг тэргэ – хасаг тэргэ дээбэриин забhар – hэеы гэрэй орой 2. Зохёолоор хyдэлмэри.

• Тус зохёолой гол герой таанадта hайшаагдаа гy? Юундэ? Ямар гэр бyлэдэ тэрэ тyрooб? Яажа тэдэ амидардаг байгааб? (Багша yхибyyдээр байра байдалынь зураглуулна).

• Тэрэнэй гайхамшагта хyсэ шадалтай, зоригтой баатар хyбyyн байhаниинь хэзээ, хаана элиржэ эхилээб? (Тус хэhэг оложо уншуулна).

• Бабжа Барас баатарай дyрэ задалан гаргалга. (Бабжа Барас баатарта характеристикэ yгэнэ).

• Юундэ энэ айл нютагhаа тэрьедэжэ ошохо баатай болооб?

Бyхэ Бэхидэ характеристикэ yгэгты.

Асуудалнууд:

• Танай hанахада, юундэ арад зон иимэ зохёолнуудые зохёодог байгааб?

• Ямар шухала бодолнуудые дамжуулхаяа hанааб?

• Гол геройн шанарнууд гансал зохёол соохи геройдо байдаг гy, али юрын зондо иимэ шанар шэнжэ байха гy?

• Тус геройн шанар шэнжэ арадаймнай идеал болоно гэжэ хэлэхээр гy?

• Эдэ шанар шэнжэнyyд арадай аман зохёолой ямар жанрнууд соо тон эли тодоор харуулагдадаг бэ? (Онтохонууд, yльгэрнyyд, домогууд соо).

III. Хэшээлэй дyн

– Домогой байгуулга схемэ болгон харалга.

IV. Гэрэй даабари: Нютагайнгаа ямар нэгэ домог тухай хooрoo бэлдэхэ.

7-дохи хэшээл

Творческо практикум:

Тyрэл нютагайм домогууд

Хэшээлэй зорилгонууд: Hурагшадые тyрэл нютагайнь тyyхэ домогуудтай танилсуулха; шэнжэлгын ба бэдэрэлгын ажал ябуулха дадал олгохо; нютагайнгаа тyyхээр hонирхохо, саашань дамжуулха hанал хyмyyжyyлхэ; хэhэн ажалаа хyн зоной урда хамгаалха шадабаритай болгохо.

Хэшээлэй хэрэгсэлнyyд: планшет, мультимедийнэ проектор.

Хэшээлэй ябаса

I. Эмхидхэлэй yе

1. Мэндэшэлгэ, hурагшадые бyридхэлгэ.

2. Hуралсалай ситуаци бии болголго.

• Урда хэшээлнyyдтэ ямар янзын домогууд байдаг бэ гэжэ мэдэхэ болоот. Тэдэнэй нэгэниинь нютагай домогууд болоно. Нютаг бyхэн ooрын тyyхэ домогтой. Тэрэ хадаа тyрэhэн нютагай тон ехэ баялиг юм.

• Таанадта нютагайнгаа домогуудые суглуулха, мэдэхэ гэhэн даабари yгтэhэн байгаа. Мyнoo тэдэнтэйтнай танилсая. (Hурагшадай хэhэн ажал шалгана).

Иимэ асуудалнуудые hуража болоно:

• Шамда энэ домог хэн хooрэжэ yгooб?

• Энэ домог юугээрээ шинии hонирхол татааб?

• Домогой ямар герой hайшаагдааб? Юугээрээ?

(Багша hурагшадта yрэ дyнтэй ажалайнь тyлoo hайе хyргэнэ.

Эгээ эрхим ажалнуудые тэмдэглэнэ). II. Хэшээлэй гол хуби

• Манайшье тоонто тyyхэ домогоор баян гэхэдэ алдуу болохогyй.

Багша тyгнын талын дунда дэлгэрhэн «99 хашарга», «Залаа баабай» гэhэн домогуудые хooрэнэ.

Амаралтын забhар: Буряад арадай наадан «Бээлэй нюулга» (Илагдаhан хyн арадай аман зохёолhоо оньhон yгэ гy, арадай дуу гy, yреэл гy гyйсэдхэнэ).

III. Хэшээлэй дyн

– Мyнooдэр нютагай домогуудтай танилсабабди. Хаанаhаа, яажа ерэhыень мэдэхэ болобобди. Yшoo домогуудые мэдэхэеэ hанабал, иимэ номууд сооhоо тэдэниие олоходо болоно. (Слайд дээрэ хэрэглэгдэхэ литература yгтэнэ).

Сэгнэлтэ табилга. («Эрхим шэнжэлэгшэ» гэhэн хyндэлэлэй грамота барюулна).

IV. Гэрэй даабари: Арадай аман зохёолой ямар нэгэн жанраар мэдээсэл бэлдэхэ.

Багшын хэрэглэхэ нэмэлтэ литература:

1. Гунгаров В.Ш. Бытование бурятских легенд и преданий в Монголии / В. Ш. Гунгаров // Мир Центральной Азии. – Т. IV. – Ч. II. Языки. Фольклор. Литература : материалы межд. науч.

конференции. – Улан-Удэ : Изд-во БНЦ СО РАН, 2002. – С. 25–29.

1. Гунгаров В.Ш. Предания о Бальжан хатан / В. Ш. Гунгаров // Найдаковские чтения–2 : матер. науч. конф : В 2-х частях. Ч. 1, 2. – 2006. – С. 149–154.

2. Галданов Ц.Б. Рецензия на рукопись С.А. Балхаева «Баль- жан хатан». – Улан-Удэ : Изд-во Бурят. гос. ун-та, 2001. – С. 3–4.

HУРГААЛАЙ УРАН ЗОХЁОЛ

8-дахи хэшээл

Эрдэни Хайбзун Галшиев – буряад арадайнгаа шэдитэн

Хэшээлэй зорилгонууд:

Hургалгын: Hурагшадые hургаалай уран зохёол гэhэн ойлгосотой, Эрдэни Хайбзун Галшиевай намтартай танилсуулха; «Бэлигyн толи» гэhэн зохёолой удха, hургаал, байгуулгын тyхэл маягые ойлгуулха.

Хyгжooлгын: Hурагшадай аман ба бэшэмэл хэлэлгэ, уран уншалга хyгжooхэ.

Хyмyyжyyлгын: Эрдэни Хайбзун Галшиевай намтар дээрэ yндэhэлэн, hурагшадтай хyмyyжyyлгын ажал ябуулха. Энэ наhан соогоо тyрэл арадтаа, эжы абадаа туhатай, найдалтай хyн болохо ёhотой гэжэ ойлгуулха.

Хэшээлэй xэрэгсэлнyyд: Справочна литература, мультимедийнэ проектор.

Хэшээлэй тyхэл: лекци-визуализаци

Хэшээлэй ябаса

I. Эмхидхэлгын yе

1. Мэндэшэлгэ, hурагшадые бyридхэлгэ.

2. Hуралсалай ситуаци бии болголго.

• Бидэ буряад литературын «Арадай аман зохёол» гэhэн нэгэ ехэ hалбаритай танилсалгаяа дyyргэжэ, yшoo нэгэ шэнэ hалбаритай танилсахамнай. Мyнooдэрэймнай хэшээлэй сэдэб: «Hургаалай уран зохёол». II. Хэшээлэй гол хуби 1. Багшын хooрooн.

• Тус уран зохёолнууд лама санаартанаар бyтээгдэhэн байдаг. Тyyхынь харахада иимэ: эдэ лама санаартанай хуушан монгол болон тyбэд хэлээр бэшэжэ, модон бараар дасангуудта хэблyyлhэн hургаалай уран зохёолнууд анханда Энэдхэгтэ мyндэлooд, удаань Тyбэд, Монгол болон Буряадта тараhан байна. Мyнoo номоо 35-дахи нюурта нээжэ, hургаалай зохёолнууд юун гээшэб гэжэ уншая.

• Yхибyyд, мyнoo нэгэ хэды слайднуудые харая. (Багша проектор дээрэ Эрдэни Хайбзун Галшиевай дyрэ харуулна).

1-дэхи слайд. Бэлиг ехэтэ уран зохёолшо, эрдэмтэ лама Эрдэни Хайбзун Галшиевай намтар ба зохёохы замай хуудаhа hэхэн хараябди.

2-дохи слайд. (Слайд дээрэ опорно yгэнyyд yгтэнэ. Багша эдэ yгэнyyдые хэрэглэн лекци уншана).

3-дахи слайд. (Слайд дээрэ «Бэлиг-yн толи» гэhэн ном) – Энэ ном … ондо гараhан юм.

4-дэхи слайд дээрэ таблица yгтэнэ. (Багшын уншаhан лекциин удхаар hурагшад энэ таблица дyyргэнэ).

Он жэлнyyд	Ажал хyдэлмэри ба намтарай харгы	Туhалhан хyнyyд	Бэшэhэн номууд болон хyдэлмэринyyд

5-дахи слайд. Энэ слайдаар багша «Бэлиг-yн толи» гэhэн зохёолой сэдэбэй онсо шэнжэ ойлгуулна, зохёол уншахадаа, доро yгтэhэн шэнжэлхэ асуудалнуудта анхаралыень хандуулна:

1. Hургаалай уран зохёолнуудые хэд зохёогооб?

2. Танай hанахада, юундэ мyнoo болотор тус hургаалай зохёолнууд удха шэнжэеэ алдаагyй гээшэб? III. Хэшээлэй дyн

• Манай буряад арад талаан бэлиг ехэтэй мэдээжэ эрдэмтэдээр, уран зохёолшодоор элбэг. Эдэ булта тyрэл арадайнгаа ажабайдалай хyгжэлтэдэ, эрдэм бэлигтэ, соёл болбосоролдо oohэдынгoo саг сагта ехэ нyлoo оруулhан. Тэдэнэй тоодо Эрдэни Хайбзун Галшиевай хубита ехэхэн юм. Тэрэ ooрынгoo yедэ шэдитэн мэтээр тyрэл арадайнгаа хатуу шэрyyн байдалые хyнгэрyyлхын тyлoo оролдоо. Энэ талаан ехэтэй хyнэй бyтээhэн хyдэлмэринyyд манай арадай шэдитэ зyйлнyyд гээшэ.

• Энэ хэшээл таанадта юугээрээ hонирхолтой байгааб?

• Ямар юумэ хадуужа абабабта?

• Эрдэни Хайбзун Галшиевай намтар юугээрээ танда hонирхолтойб?

• Танай hанахада, Эрдэни Хайбзун Галшиев ямар юумээр нэрээ мyнхэлyyлжэ шадааб?

IV. Гэрэй даабари: «Бэлиг-yн толи» гэhэн зохёол уншаха. Дээрэ yгтэhэн асуудалнуудта анхаралаа хандуулха.

9-дэхи хэшээл

«Бэлиг-yн толи» – шэдитэ зyйл мэтэ

Хэшээлэй зорилгонууд:

Hургалгын: «Бэлиг-yн толи» гэhэн зохёол уншажа, hургаал заабариин гyнзэгы удхые, зохёолой тyхэл маягые, yгэнyyдэй тайлбари ойлгуулжа yгэхэ; текстын анализ хэхэ шадабарииень хурсадхаха.

Хyгжooлгын: Элдэб янзын даабаринуудай хyсooр hурагшадай ухаан бодолые гyйлгэжэ, анхарал ехэтэйгээр хyсэд дyyрэнээр асуудалнуудта харюу yгэжэ hургаха, аман хэлэлгыень хyгжooхэ.

Хyмyyжyyлгын: «Бэлиг-yн толи» гэhэн зохёолой hургаал заабаринуудые hурагша бyхэндэ дамжуулха, эжы абадаа, нyхэдтoo, yнэн ябаха гэжэ hургаха.

Хэшээлэй тyхэл: Хэшээл-шэнжэлгэ нааданай шанартай.

Хэшээлэй ябаса

I. Эмхидхэлэй yе

1. Мэндэшэлгэ, hурагшадые бyридхэлгэ.

2. Гэрэй даабари шалгалга. (Hурагшад «Бэлиг-yн толи» гэhэн зохёол уншаад ерэхэ байгаа).

Зохёолоор асуудалнууд:

• Тус зохёол уншаад, ямар бодолнууд таанадта тyрэнэб?

• Энэ зохёол соо хэлэгдэhэн юумэн хэр хэрэгтэйб, мyнoo сагта хэр шухала гээшэб?

II. Хэшээлэй гол хуби

– Мyнooдэр хэшээлдээ бидэ бэлигтэй ехэ эрдэмтэнэй Эрдэни Хайбзун Галшиевай «Бэлиг-yн толи» гэhэн зохёолтой дэлгэрэнгыгээр танилсажа, hургаал заабаринуудайнь гyнзэгы удха шэнжэлжэ, уран зохёолшо тус зохёолоороо уншагшадта ямар юумэ ойлгуулхаяа hанаа гээшэб гэжэ элирyyлжэ, ухаан бодолдоо шэнгээхэ гэжэ оролдохобди.

Гэртээ таанад тус зохёол уншахадаа, дyрбэн шэнжэлхэ асуудалда анхаралаа хандуулха аргатай байгаат. Мyнoo хэшээлдээ бидэ шэнжэлгын ажал ябуулжа, энэ асуудалнуудта зyб харюу yгэхэ гэжэ оролдохобди. (Багша hурагшадаа дyрбэн бyлэг болгон хубаажа hуулгана. Хэшээлэй тyсэбтэй танилсуулна).

Хэшээлэй тyсэб:

1. Yгтэhэн хоёр даабари дyyргэхэ.

2. Амаралтын забhар.

3. Yгтэhэн хоёр даабари дyyргэхэ.

4. Словарна хyдэлмэри.

5. Дyн гаргалга.

1-дэхи даабари «Тyргэн харюу»

(Энэ даабари yнгэргэхэдoo, hурагшад хэр зэргэ зохёолойнгоо удха мэдэнэб гэжэ багша шалгана).

1. «Ашата эхэ эсэгэ хоёрые амиды бурхан гэжэ юртэмсын зон хэлсэдэг» гэhэн yгэнyyдэй удха тайлбарилагты. Энэ hургаалаар автор юун гэжэ хэлэхэеэ hанааб?

2. Уран зохёолшо ямар бyлэг соо hуралсалда хандаса тухай хэлэнэб?

3. Ooртoo, ooрынгoo зooридэ хандаса тухай hургаалнуудые уншахадаа, ямар hургаал ooртoo абабабта?

4. Ямар hургаалнууд таанадта hайшаагдааб?

2-дохи даабари «Таагыт маниие»

(Энэ даабари соо багша карточкануудые хэрэглэнэ. Эдэ карточкануудай нэгэ таладань hургаал заабаринууд, нyгoo таладань yльгэрнyyдэй нэрэнyyд yгтэнэ. Hурагшад зyбooр тааруулха ёhотой. Слайд дээрэ харюунуудаа шалгана. Тиихэдээ багша хэр зэргэ hурагшад зохёол соо yгтooтэй hургаал заабаринуудые ойлгоноб гэжэ шалгана).

Амаралтын забhар: «Yзэгyyдэй аадар»

(Hурагшад нэгэ нэгээр самбарта гаража, hэлгэгдэhэн yзэгyyдээр зохёолой бyлэгyyдэй нэрэ суглуулна. Жэшээнь: «Анда нyхэд- тoo, дайсандаа хандаса»).

3-дахи даабари «Арадай аман зохёолой абдарhаа»

(Тус даабари соо hурагшад зохёолой удхада тааруу оньhон yгэнyyдые шэлэнэ, харюугаа батална. Жэшээнь: «Мууhаа муу, hайнhаа hайн», «Эрхим баян – эрдэм, дунда баян – yри хyyгэд, адаг баян – адуу мал» г.м.).

4-дэхи даабари «Минии hанамжа»

(Бyлэг бyхэн энэ зохёолоор oohэдынгoo hанамжа хэлэнэ).

Рефлекси

• Энэ хэшээл соо oohэдтoo ямар шэнэ юумэ хадуужа абабабта?

• Тус хэшээл юугээрээ hонирхолтой байгааб?III. Хэшээлэй дyн

• Эрдэни Хайбзун Галшиевай «Бэлиг-yн толи» гэhэн зохёол соохи hургаалнууд багашуулдашье ба томошуулдашье зорюулагдаhан гэжэ hанамаар, юундэб гэхэдэ, багашуул энэ hургаалнууд соо yгтooтэй hургаал заабаринуудай хyсooр hайнаар хyмyyжэхэ, саашанхи ябадалаа зyбooр шэлэжэ шадаха. Харин тиихэдэ томошуул ooрынгoo байдалаа, харгыгаа шyyмжэлжэ, алдуугаа заhажа, саашанхи ажабайдалдаа, харгы замдаа алдуу эндyyгyйгooр байха гэжэ оролдохо баатай болоно.

Энэ hургаал заабаринууд ямаршье yедэ хyнэй ажабайдалтай, абари зантай хабаатай. Тиимэhээ хэзээдэшье хэрэгтэй, шухала байха.

Уран зохёолшо тус зохёол соогоо yргэн, баян намтарайнгаа дyй дyршэл, ухаан бодолойнгоо, сэдьхэл зyрхэнэйнгoo, урма зори- гойнгоо хyсэлые нэбтэрyyлжэ, энэ зохёол бyтээжэ, буряад арадайнгаа hайн байдалай болон жаргалай тyлoo оролдоhон байна. Тиимэhээ «Бэлиг-yн толи» – шэдитэ зyйл мэтэ» гэжэ hанажа, саашадаа дамжуулжа ябахамнай шухала бшуу.

Сэгнэлтэ табилга.

IV. Гэрэй даабари: Бyлэг бyхэн проектнyyдые бэлдэхэ:

1-дэхи бyлэг: Эрдэни Хайбзун Галшиевай намтараар презентаци бэлдэжэ хамгаалха.

2-дохи бyлэг: «Бэлиг-yн толи» – шэдитэ зyйл» гэhэн сэдэбээр букледyyдые бэлдэжэ хамгаалха.

3-дахи бyлэг: Зохёолой удхаар зурагуудые зуража хамгаалха. 10-дахи хэшээл

Творческо практикум:

Хамтадаа бидэ юунhээшье сухарихагyйбди

Хэшээлэй зорилгонууд:

Hургалгын: Эрдэни Хайбзун Галшиевай намтар болон зохёолой удха проектнэ хyдэлмэриин хyсooр ойлгуулха; hурагшадай мэдэсэ, шадабари шалгаха.

Хyгжooлгын: Hурагшадые шэнжэлгын ажалай дyршэлтэй болгохо; аман хэлэлгэ, уран уншалга хyгжooхэ.

Хyмyyжyyлгын: Yетэн нyхэдooрoo эбтэй эетэй, туhатай ябаха, алдуугаа ойлгожо, hайн хэрэгyyдые бэелyyлхэ шухала гэжэ ойлгуулан hурагшадые хyмyyжyyлхэ.

Хэшээлэй xэрэгсэлнyyд: Мультимедийнэ проектор, букледyyд, зурагуудай выставкэ.

Хэшээлэй ябаса

I. Эмхидхэлгын yе

1. Мэндэшэлгэ.

2.Yгы байhан hурагшадые элирyyлгэ. II. Хэшээлэй гол хуби

1. Бyлэгyyдэй проект хамгаалалга:

1-дэхи бyлэг: Эрдэни Хайбзун Галшиевай намтараар презентаци бэлдэжэ хамгаална.

2-дохи бyлэг: «Эрдэни Хайбзун Галшиевай «Бэлиг-yн толи» гэhэн сэдэбээр букледyyдые бэлдэжэ хамгаална.

3-дахи бyлэг: Зохёолой удхаар зурагуудые зуража хамгаална.

(Проект бyхэнэй хамгаалалгын удаа зyбшэн хэлсэлгэ yнгэрнэ). III. Хэшээлэй дyн

• Хэшээлэймнай зорилго ямар байгааб? Энэ табигдаhан зорил-гоёо дyyргэбэ гээшэ гyбди? Юундэ тиигэжэ hананат?

• Энэ хэшээл таанадта юугээрээ hонирхолтой байгааб?

• Эрдэни Хайбзун Галшиевай «Бэлиг-yн толи» гэhэн зохёолой удхаар ямар тобшолол гаргахаар бэ?

• Эрдэни Хайбзун Галшиевай «Бэлиг-yн толи» гэhэн зохёол соо манай буряад арадай нангин hургаалнууд yгтэнхэй. Энэ hургаалнуудыень бyхooр ухаан бодолдоо, сэдьхэлдээ хадуужа, саашанхи ажабайдалдаа хэрэглэжэ, алдуу эндyy гаргангyй ябаха гэжэ оролдохо болонобди.

Сэгнэлтэ табилга.

IV. Гэрэй даабари: «Эрдэни Хайбзун Галшиевай «Бэлиг-yн толи» гэhэн зохёол юугээрээ минии дура татааб» гэhэн сэдэбтэ зохёолго бэшэхэ.

БУРЯАД АРАДАЙ XVIII–XIX ЗУУН ЖЭЛНYYДЭЙ

БЭШЭМЭЛ ЗОХЁОЛНУУД

11-дэхи хэшээл

Буряад арадай XVIII–XIX зуун жэлнyyдэй бэшэмэл зохёолнууд

Хэшээлэй зорилго: Буряад арадай XVIII–XIX зуун жэлнyyдэй бэшэмэл зохёолнууд тухай ойлгосо yгэхэ, hонирхол тyрyyлхэ.

Хэшээлэй ябаса

I. Эмхидхэлэй yе

1. Мэндэшэлгэ, hурагшадые бyридхэлгэ.

2. Hуралсалай ситуаци бии болголго.

• Бидэ арадай аман зохёолнуудые хэн зохёогооб, яагаад манай саг хyрэтэр аман yгooр дамжан ерээб гэжэ hайн мэдэхэ болообди. Теэд мyнoo бэшэмэл зохёолнууд хаана, хэзээ, хэнэй yyсхэбэреэр бии болооб гэжэ энэ хэшээлдээ мэдэхэеэ оролдое. II. Хэшээлэй гол хуби

• Хэнтнай угай бэшэг, замай тэмдэглэлнyyд гэжэ дуулаhан байнаб?

• Энэмнай хадаа буряад арадай тyрyyшын бэшэмэл зохёолнууд гээшэ. Эдээн сооhоо эгээ мэдээжэ болоhон зохёолнууд тухай мyнooдэр хэшээлдээ хooрэлдэхэбди. Урданай буряад бэшэмэл зохёол сооhоо тон мэдээжэ болоhон зохёолнуудай нэгэниинь угай бэшэгyyд болоно. (Багша hурагшадта Вандан Юмсуновай бэшэhэн «Хориин арбан нэгэн эсэгын уг изагуур тухай», Д-Ж. Ломбо-Цэрэнэй «Сэлэнгын монгол буряадуудай тyyхэ» гэхэ мэтэ зохёолнууд тухай тобшохоноор хooрэнэ).

Нэмэлтэ литература, интернет hужааг хэрэглэн, XVIII–XIX зуун жэлнyyдтэ бэшэгдэhэн замай болон тyyхын тэмдэглэлнyyдтэй, тэдэнэй авторнуудтай hурагшадые танилсуулна. III. Хэшээлэй дyн

• Ямар юумэн тухай мyнooдэр хooрэлдэбэбибди?

• Тус зохёолнуудай yyргэ ямар гээшэб?

• Буряад соёл болбосорол урагшань татаhан хyнyyдые нэрлэгты.

IV. Гэрэй даабари: «Эрдэмтэ Cоохор моритой Эрилтэй хаан» гэhэн зохёол уншаха, дээрэ хэлэгдэhэн эрдэмтэд тухай нэмэлтэ мэдээсэл олохо.

Багшын хэрэглэхэ нэмэлтэ литература:

Алтан гадаhан/авт.согсолб. В.Б. Махатов, Х. Г. Цыденова. – Улаан-Yдэ : «Бэлиг», 2009. – 396 х.

12-дохи хэшээл

Вандан Юмсуновай ажаябуулга, зохёолго.

«Эрдэмтэ Соохор моритой Эрилтэй хаан»

Хэшээлэй зорилго: XVIII–XIX зуун жэлнyyдэй буряад арадай бэшэмэл зохёолнууд тухай ойлгосо yргэдхэн, Вандан Юмсуновай зохёохы замтай, «Эрдэмтэ Соохор моритой Эрилтэй хаан» гэhэн зохёолтой танилсуулха.

Хэшээлэй ябаса

I. Эмхидхэлэй yе

1. Мэндэшэлгэ, hурагшадые бyридхэлгэ.

Багша урда хэшээлдээ XVIII–XIX зуун жэлнyyдэй бэшэмэл зохёолнууд тухай хooрэлдooгoo yргэлжэлyyлэн, тус зохёолнуудай сэдэбyyд, гол удха дээрэнь тобшолол гаргана. Зохёолнуудай хэлэнэйнь маяг шэнжэдэ анхаралаа хандуулна.

– Энэ хэшээлдээ тyрyyшын буряад арадай бэшэмэл зохёол бэшэhэн зохёолшодой нэгэн болохо Вандан Юмсуновтай танилсахабди.

II. Хэшээлэй гол хуби

1. Багша В.Юмсуновай намтар хooрэнэ.

• Мyнoo анхаралаа самбар руу хандуулагты. Бидэ урда жэл-нyyдтэ yзэhэн зохёолнуудhаа иимэ ойлгосонуудые абаhан байнабди: Зохёолой геройнууд, Зохёолой гол идей, Зохёолой гол сэдэб. Тиимэhээ мyнoo «Эрдэмтэ Соохор моритой Эрилтэй хаан» гэhэн зохёолой тус зyйлнyyдые хаража yзэе.

• Вандан Юмсуновай «Эрдэмтэ Соохор моритой Эрилтэй хаан» гэ-hэн зохёол тyрyyшын бэшэмэл зохёолнуудай нэгэн гэжэ тоологдодог.

Зохёолой гол геройнууд: Эрилтэй хаан, Мyнгэн-гуа, Нагуулангуа, Алтан Шаа, Мyнгэн Шаа, Ехэ Соохор морин, зургаан хорото хyбyyд, Хулдай заhуул болон бусад.

Зохёолой гол идей: хyн зон эбтэй, хоорондоо хёморолдоогyй, энхэ амгалан байhай гэhэн hанал бодол болоно.

Зохёолой сэдэб: Эрын эрхим ара талада yдхэhэн арбан мянган адуутай, yбэр талада yдхэhэн yй тyмэн yхэртэй, гушан гурбан баатартай, гурбан зуун хушуушанартай, Ерэн тэнгэридэ hэтэртэй Ехэ Соохор моритой Эрилтэй хаан hууhан гэхэ. Эрилтэй хаанай наhа бараhан хойно долоон хyбyyдэй зургааниинь одхон дyy, балшар yхибyyн Алтан Шаагаа Нагуулан эхэтэйнь, дуу басаган Мyнгэн Шаатайнь алаха гэжэ шиидэнэ. Эдэ хорото хyбyyд ханахагyй хомхой, атаа мэеэ харуулан Алтан Шаатай, тэрэнэй Эрдэмтэ Соохор моринтой тэмсэнэ. Тэдэниие илажа гараhан, тиин тyрэ засагаа энхэ тайбан болгоhон Алтан Шаа Хурмаста тэнгэриин басагантай гэрлэнэ. Тэрэ сагhаа хойшо Алтан Шаа, албата зониинь «Зоболон yзэнгyй, хоёр хушуун yри хyyгэдээ хyгжooжэ, зуд yзэнгyй, табан хушуу адуу малаа yдхэжэ, yбэлгyй зун, хабаргyй намар сагтай байдаг болобо». III. Хэшээлэй дyн

• Ямар зохёолнуудые тyрyyшын буряад арадай бэшэмэл зохёол-нууд гэдэг бэ?

• Вандан Юмсунов ямар yе сагта ажаhуугааб?

• Танай hанахада, зохёолой гол удха юун тухайб?

IV. Гэрэй даабари: «Эрдэмтэ Соохор моритой Эрилтэй хаан» гэhэн yльгэрэй 1-дэхи болон 2-дохи бyлэг уншаад, Эрилтэй хаанай абари зан, гэр бyлэ, хоорондохи харилсаан тухай хooрoo бэлдэхэ, тэдэнэй абари занда, yйлэ хэрэгyyдтэ сэгнэлтэ yгэхэ.

13-дахи хэшээл

Эрилтэй хаанай гэрээд yгэ.

Долоон хорото хyбyyдэй дyрэнyyд

Хэшээлэй зорилго: «Эрдэмтэ Соохор моритой Эрилтэй хаан» гэhэн yльгэрэй 1-дэхи болон 2-дохи бyлэгooр хooрэлдoo yнгэргэхэ; уншаха дадал, аман ба бэшэмэл хэлэлгэ хyгжooхэ; зохёолой удха дээрэ хyмyyжyyлгын ажал ябуулха.

Хэшээлэй ябаса

I. Эмхидхэлэй yе

1. Мэндэшэлгэ, hурагшадые бyридхэлгэ.

2. Гэрэй даабари шалгалга.II. Хэшээлэй гол хуби

– Yхибyyд, таанад энэ зохёол гэртээ уншаад ерэбэт. Энэ зохёол юун гээд эхилнэб? Эгээ тyрyyн ямар дyрэтэй танилсанабибди?

1. Юундэ автор Эрилтэй хааниие зураглахадаа, иимэ тодоор зурагланаб?

2. Гол геройн мориндо хандаhан yгэнyyдые оложо уншая. (Hурагшаар уншуулна).

3. Тус зохёолой хэлэнэй маяг шэнжэнь ямархан бэ?

• Мyнoo номоо 53-дахи нюурта нээжэ, Эрилтэй хаанай гэрээд yгэ оложо уншая. (Hурагшаар уншуулна).

«Эрдэмтэ Cоохор моритой Эрилтэй хаан» гэhэн yльгэрэй 1-дэхи болон 2-дохи бyлэгooр хooрэлдoo yнгэргэнэ. Ном соо yгтэhэн асуудалнууд дээрэ хyдэлнэ.

Hурагшадай аман хэлэлгэ хyгжooхэ зорилготойгоор энэ хэhэгyyдэй удха хooрyyлнэ. Словарна хyдэлмэри yнгэргэхэдэ болоно.

«Yльгэрэй геройнууд» гэhэн гаршагтай таблица хэхыень даабари hурагшадта yгэжэ болоно. (Энэ yльгэрooр саашанхи хэшээлнyyдтэ энэ таблица yргэлжэлyyлэгдэхэ болоно.) Жэшээ:

Геройнууд		Геройн тодорхой зyйлнyyд: тyхэл шарай, абари зан		Ондоо yльгэрэй геройтой зэргэсyyлгэ		Hайн/ муу талын герой hайн (+) муу (–)
Эрилтэй хаан		Эрын эрхим Эрилтэй хаан олон баатарнуудтай, адуу малтай, Ерэн тэнгэридэ hэтэртэй Ехэ Соохор моритой, далан тэнгэридэ hэтэртэй Дааган Соохор моритой; Далан табан тобшотой дарагар магнал дэгэлтэй, хабhа тулама хабтагай мyнгэн бyhэтэй, хаяабшын зэргэ хара бообор малгайтай, загаhа нюрган зандан булгайр гуталтай, ерэн тэхын эбэрээр хэhэн елэн хара номотой, далан тэхын aphaap оёhон дагдай хара haaдагтай, yнэгэнэй hyyлэй шэнээн yyдхэтэй, yхэрэй далын шэнээн зэбэтэй, гунан хара хашанаг гэжэ ехэ hомотой, гушан алда суранзан булад hэлмэтэй, тэнгэриhээ заяатай хаан хyнэй эрхим шэнжэтэй, хаан ехэ тyрэеэ хазайлгангyй барижа, эзэн ехэ тyрэеэ эмдэнгyй ябаhан, гэр бyлэдoo энхэргэн, зуун хорин таба наhатай.				+
Эрдэмтэ Соохор морин		Хаб гэмэ хазаартай, хажа мyнгэн хударгатай, тоб гэмэ тохомтой, тохой мyнгэн эмээлтэй, торгоной hаари дyрooбшэтэй, пyyд мyнгэн дyрooтэй, hyyнтэ мyнгэн горьётой, ooдэ газарта туhатай yргэн мyнгэн хyмэлдэргэтэй, уруу газарта туhатай угсарга мyнгэн хударгатай, эзэндээ yнэн сэхэ, шэдитэ хyсэтэй.		Гэсэрэй Бэльгэн хэер морин		+
Зургаан хорото хyбyyд		Зooридэ шунахай, хатуу шэрyyн абари зантай.		«Аламжа Мэргэн» yльгэрэй Хоёр зутан абганар		–
	Ехын удаадахи хорото хyбyyн		Зooлэн сэдьхэлтэй, нэрэ тyрынгoo тyлoo hанаагаа зободог, холын хараа бодолтой.				+
	Нагуулан хатан		Ерээдyйе тааха аргатай, зоригтой, yхибyyдтээ дуратай, тэдэнэйнгээ тyлoo ами наhаа хайрлахагyй.				+

• Эрилтэй хаанай хyбyyдэй ёhотой абари зангынь ямар ушарта элирнэб? Номоо нээжэ, эдэ дyрэнyyдэй yгэнyyдые оложо уншая. Тус тустань хаража yзэе.

III. Хэшээлэй дyн

• «Эрдэмтэ Cоохор моритой Эрилтэй хаан» гэhэн yльгэрэй 1-дэхи болон 2-дохи бyлэгэй удхаар юун гэжэ ойлгобобта?

• Хэнэй дyрэ танда hайшаагдааб? Юундэ?

• Саашаа юун болохоб, ямар yйлын хyгжэлтэ болохоб? Юун гэжэ hананабта?

IV. Гэрэй даабари: Тус зэргэсyyлгын таблица yргэлжэлyyлхэ.

Эрилтэй хаанай зургаан хорото хyбyyд	Аламжа Мэргэнэй Хоёр зутан абганар

14-дэхи хэшээл

Алтан Шаа Мyнгэн Шаа хоёрой хуби заяан

Хэшээлэй зорилго: Уран уншалгын дадал хyгжooхэ. Хэшээлэй тyхэл: Уран уншалгын хэшээл.

Хэшээлэй ябаса

I. Эмхидхэлэй yе

1. Мэндэшэлгэ, hурагшадые бyридхэлгэ.

2. Гэрэй даабари шалгалга.

Энэ хэшээлдэ 3-дахи, 4-дэхи, 12-дохи бyлэгyyдээр уран уншалгын хэшээл yнгэргэхэ. Тиихэдээ онсо анхарал сюжедэй саашанхи эршэдэл, геройнуудай абари зан автор ямар аргаар харуулнаб гэжэ элирyyлхэ, Алтан Шаа Мyнгэн Шаа хоёрой хуби заяан тухай хooрэлдoo yнгэргэхэ. Багша текст уншалга, удхыень хадуужа абалга, шухала мэдээсэл дааhан мyрнyyдые бэдэрэн ололго г.м. аргануудые хэрэглэжэ, hурагшадайнгаа шадабарииень дээшэлyyлхэ аргатай. II. Хэшээлэй гол хуби

1. Бэрхээр уншадаг yхибyyдээр уншуулга.

Уран уншалга yнгэргэхэдoo, иимэ асуудалнуудта анхаралаа хандуулха:

• Зохёол соо бэелyyлэгдэhэн зохёолшын бодол зyбooр дамжуулха.

• Ямар зорилго урдаа табижа уншажа байhанаа ойлгохо.

• Тодоор, шагнагшадай hонирхохоор уншаха.

• Шэнэ бодол тyрyyлхээр yнгэргэхэ.

• Уншажа байhан зохёолойнгоо удхада ooрoo ямар hанал бодолтойгоор, мэдэрэлтэйгээр хандажа байhанаа уншалгаараа харуулжа шадаха.

• Шагнагшадай сэдьхэл хyдэлгэжэ, текст соо харуулагдаhан yйлэ хэрэгyyдтэ сэдьхэл ухаагаараа хабаадалсажа байхаар уншаха.

• Уран уншалгын yедэ зохёолой хэлэн болон уран аргануудта анхаралаа хандуулха.

1. Алтан Шаа Мyнгэн Шаа хоёрой хуби заяан тухай текст сооhоо оложо уншуулалга.

2. Алтан Шаагай дyрэ задалан гаргалга.III. Хэшээлэй дyн

• Алтан Шаа Мyнгэн Шаа хоёрой хуби заяан тухай уншахадаа, досоотнай ямар мэдэрэл тyрэнэб?

• Эрдэмтэ Соохор мориной дyрэ гаргахадаа, автор ямар уран аргануудые хэрэглэнэб?

• Автор геройнуудай абари зан ямар аргаар харуулнаб?

IV. Гэрэй даабари: «Эрдэмтэ Соохор мориной, тэнгэришyyлэй шэдитэ yyргэ» гэhэн сэдэбтэ зохёолго-бодомжолгын тyсэб бэшэхэ.

15-дахи хэшээл

Эрдэмтэ Соохор мориной, тэнгэришyyлэй шэдитэ yyргэ

Энэ хэшээлдэ «Эрдэмтэ Соохор мориной, тэнгэришyyлэй шэдитэ yyргэ» гэhэн сэдэбтэ зохёолго-бодомжолго бэшэхэ.

Hурагшадай гэртээ табиhан тyсэбyyдыень зyбшэн хэлсээд, зохёолго-бодомжолгын тyсэб табиха. Таараха эпиграф олохо. Зохёолго-бодомжолго оролто yгэ, шухала хуби, тобшолол гэhэн гурбан шатаhаа бyридэхэ ёhотой гэжэ hурагшадта hануулха шухала.

Оролто yгэ соо ехэнхидээ 2–3 мэдyyлэлэй хyсooр иигэжэ бэшэгдэдэг: «Бидэ буряад литературынгаа хэшээлдэ (зохёолой нэрэ)…» Тобшолол хэхэдээ, иимэ асуудалнуудта анхаралаа хандуулха:

• Намда энэ зохёол hайшаагдаа гy? Юундэ?

• Тус зохёолой ямар дyрэ hонин байгааб? Юундэ?

• Авторай гол бодол юун гэжэ ойлгообиб.

Hyyлээрнь бэшэhэн ажалаа анхаралтайгаар шалгаха.

Гэрэй даабари: Хэшээл-проектэдэ бэлдэхэ: 1-дэхи бyлэг yльгэрэй сюжедээр «Эрилтэй хаанай долоон хорото хyбyyд»; 2-дохи бyлэг «Алтан Шаа ба Мyнгэн Шаа хоёрой хуби заяан»; 3-дахи бyлэг «Yльгэрэй геройнуудай абари зан харуулхада хэрэглэгдэhэн уран арганууд».

16-дахи хэшээл

Эрдэмтэ Соохор моритой Эрилтэй хаан гэhэн yльгэрooр хэшээл-проект

Хэшээлэй зорилго: Hурагшадай уншаhан зохёолоорнь мэдэсыень yргэдхэхэ; проект хамгаалха шадабаритай болгохо.

Хэшээлэй ябаса

I. Эмхидхэлэй yе

1. Hурагшадые бyридхэлгэ.

2. Багшын оролто yгэ.

– Мyнooдэрэйнгээ хэшээлдэ таанадай бэлдэhэн проектнyyдтэй танилсахабди. Бyлэг бyхэнэй проект шагнаад, асуудалнуудай байбал, тэдээндэ харюусахабди. Тиигээд тобшолол сугтаа гаргахабди. II. Хэшээлэй гол хуби

1. 1-дэхи бyлэг yльгэрэй сюжедээр «Эрилтэй хаанай долоон хорото хyбyyд» гэhэн проект хамгаална, 2-дохи ба 3-дахи бyлэгэйхид проект хамгаалагшадта асуудалнуудые табина, проект хамгаалагшад асуудалнуудта харюусана.

Тобшолол.

1. 2-дохи бyлэг «Алтан Шаа ба Мyнгэн Шаа хоёрой хуби заяан» гэhэн проект хамгаална, 1-дэхи ба 3-дахи бyлэгэйхид проект хамгаалагшадта асуудалнуудые табина, проект хамгаалагшад асуудалнуудта харюусана.

Тобшолол.

1. 3-дахи бyлэг «Yльгэрэй геройнуудай абари зан харуулхада хэрэглэгдэhэн уран арганууд» гэhэн проект хамгаална, 1-дэхи ба 2-дохи бyлэгэйхид проект хамгаалагшадта асуудалнуудые табина, проект хамгаалагшад асуудалнуудта харюусана.

Тобшолол.

1. Дун гаргалга.

Энэ хэшээлэй проектнyyд танда юугээрээ hайшаагдааб? Иимэ ажал бyтээхэдээ ямар дадалтай болобобта?

Сэгнэлтэ табилга.

III. Гэрэй даабари: Тус зохёолой hайн ба муу талын геройнуудта характеристикэ бэшэхэ.

Багшын хэрэглэхэ нэмэлтэ литература:

1. Болотов Д.Н. «Эрдэмтэ соохор морин» В. Юмсунова : определение жанра произведения / Д.Н. Болотов // Найдаковские чтения–2 : матер. науч. конф. – 2006. – C. 28–32.

2. Бальбурова Б. Буряад арадай тyyхэ хуушан монголоор бэшээтэй / Б. Бальбурова // Буряад yнэн. Дyхэриг, 2013. Июниин 18. (№28).

17-дохи хэшээл

Творческо практикум:

Арадай аман зохёол ба уран hайханай литература соо хyниие, тэрэнэй абари зан зураглалга

– Энэ хэшээлдэ Вандан Юмсуновай «Эрдэмтэ Cоохор моритой Эрилтэй хаан» гэhэн yльгэр болон «Бабжа Барас баатар» гэhэн домогой удхаар Алтан Шаа болон Бабжа Барас баатар хоёрые зэргэсyyлэн харахабди. Тиихэдээ таблица зохёолгын ажал ябуулнабди.

Зэргэсyyлгын шэнжэ	Алтан Шаа	Бабжа Барас баатар
Aбари зан
Тyрэлхидынь, нютагай зониинь тэдэнэй хандаса
Дайсадынь, тэдэнэртэй тулалдахадаа, гаргаhан шэнжэнь
Намтар, хуби заяандань болоhон ушарнууд
Туhа хyргэгшэд

Энэ хyдэлмэриин удаа хоёр геройн абари зангай адли шанар шэнжые ба илгаа тухайнь хooрэлдoo yнгэргэнэ. Хэд туhа хyргэнэб? Туhа хyргэгшэд илгаатай гy? Юундэ? гэhэн асуудалнуудта харюусан, тобшолол хэнэ. Ондоо зохёолнууд сооhоо жэшээнyyдые hанажа зэргэсyyлнэ.

18-дахи хэшээл

Классhаа гадуур уншалга. (Багша ooрын хараагаар yнгэргэнэ).

БУРЯАД УРАН ЗОХЁОЛ

ТYРЭЛ ХЭЛЭН

19-дэхи хэшээл

Н.Г. Дамдинов «Тyрэл хэлэн, тyрэhэн дайда»

Хэшээлэй зорилго: Н.Г. Дамдиновай поэзиин уран hайханай ooрсэ онсо шэнжые oohэдтoo нээхыень туhалха, буряадай литературада шyлэгэй жанрые хyгжooхэ талаар нилээд оролдосо гаргаhан поэт гээшэ гэжэ ойлгуулха.

Хэшээлэй xэрэгсэлнyyд: Зохёолшоной портрет, номуудынь.

Хэшээлэй ябаса

I. Эмхидхэлэй yе

1. Мэндэшэлгэ, hурагшадые бyридхэлгэ. II. Хэшээлэй гол хуби

1. Н. Дамдиновай намтартай багшын танилсуулга.

2. Шyлэг уран гоёор уншалга.

3. Шyлэгэй удхаар хooрэлдoo yнгэргэлгэ.

– Н.Г. Дамдиновай «Тyрэл хэлэн, тyрэhэн дайда» гэhэн шyлэг уянгата зохёол болоно. Тус шyлэг соо тyрэhэн дайда, тyрэл хэлэн, хyн тухай хэлэгдэнэ. Тэрэ гурбанай таhаршагyй холбоо автор yнэн зyбooр харуулна. Хyн гээшэ нюсэгэн хyлooрoo гyйhэн дайдаяа, эгээн тyрyyшынхиеэ «эжы» гэжэ ама гараhан тyрэл хэлэеэ, хyсэ шадал оруулhан арюухан уhатай аршаан булагуудаа магтадаг.

Поэт тyрэл хэлэеэ хyгжэмтэ, хyсэтэй, зooлэн, уян, тодо гэhэн эпитедyyдээр элирхэйлэн, уран гоё болгоно. Тyрэл хэлэндээ гамтайгаар, наринаар хандахыемнай уряална. Н. Дамдинов шyлэг найруулгын бyхы аргануудые хэрэглэнэ.

Жэшээнь:

Толгой холболго:

Тyрэл

Тyби

Дyрбэлжэлhэн толгой холболго:

Энэ

Энэ

Эхыншни

Элyyр

Паарна толгой холболго:

Асари

Аршаан

Yндын

Yндэhooрoo

Hэлгэлдэhэн рифмэтэй:

Хоёроо

Мартахагyйш

Ooрoo

Гyйгooш

Удхаарнь энэ шyлэгые 5 бадаг болгон хубаажа болоно.

Шyлэг уншахадаа, багша hурагшадта иимэ асуудалнууд болон даабаринуудта анхаралыень хандуулна:

1. Юундэ тyрэhэн дайдаяа, тyрэл хэлэеэ хyн мартаха ёhогyйб?

2. Хyн бyхэнэй ажабайдалда тyрэhэн нютаг, тyрэл хэлэн ямар удха шанартайб?

3. Юундэ тyрэhэн дайда, тyрэл хэлэн, хyн гурбан таhаршагyй нягта холбоотой гэжэ автор хэлэнэб?

4. Н. Дамдинов тyрэл хэлэеэ ямар эпитедyyдэй хyсooр элирхэйлнэб, нэрлэгты.

5. Автор хyниие тyрэл хэлэндээ хайшан гэжэ хандахые уряалнаб, уншагты. Эдэ yгэнyyдые юун гэжэ ойлгонобта, hанамжаяа хэлэгты.

6. Таанад тyрэл хэлэндээ ямараар ханданабта? Хэлэеэ хайшан гэжэ шудалха, хyгжooхэ ёhотойбта?

7. Аллитераци (толгой холбуулга), рифмэнyyд шyлэгэй найруулгые уран гоё, уншахада аятай, аялга hайтай болгоно гэжэ баталагты.

Лирическэ шyлэг уншаха гол шухала арганууд

1. Уран гоёор уншаха. Шyлэг соо хэрэглэгдэhэн уран аргануудые аали намдуугаар, эли тодоор, уран хурсаар уншаха.

2. Уншагшын нюдэндэ, мэдэрэлдэ харагдажа байhан мэтэ дyрэ бии болгохо. Зуруулха.

3. Шyлэгэй шэнжэлэл, анализ хэхэдээ, элдэб творческо хyдэлмэринyyдые yнгэргэхэ (зураг зуруулха, шyлэг зохёохо).

Шyлэгэй шэнжэлэл заабол иимэ гуримаар, заршамаар (эндэ дурадхагдаhан) yнгэргэхэ ёhотой бэшэ. Багша бyхэн ooрын хараа бодолтой, ooрын методикотой байдаг гээшэ.

Литературын хэшээлдэ хэрэглэхыень тус ажалаа туhаламжа болгон дурадханабди.

Уран шyлэг шyyлбэрилхэ заршам

Зохёолой yгын ба удхын талаhаа шyyлбэри:

1. Шyлэгэй гол образ элирyyлхэ.

2. Образ элирyyлhэн лексическэ yгэнyyдые бэшэхэ.

3. Гол образhоо дахалдан гараhан дyрэнyyдые элирyyлхэ.

4. Шyлэгэй удха гyнзэгырyyлhэн yгэнyyдые бэшэхэ.

5. Шyлэгэй удха тайлбарилха. (Интерпретаци) Хэлэнэй найруулгын талаhаа шyyлбэрил:

1. Ямар уран арганууд хэрэглэгдэнэб? (Эпитет, метафора, зэргэсyyлгэ, олицетворени)

2. Шyлэгэй ритм, рифмэ элирyyлхэ.

3. Авторай бодол элирyyлхэ, ooрын сэдьхэлэй байдал харуулха.

Ондоо уран зохёолшын шyлэгтэй жэшэхэ. (Илгааень элирyyлхэ).

III. Хэшээлэй дyн

– Буряадаймнай уран зохёолшод тyрэл хэлэн дээрээ бэшэhэн уран бyтээлнyyдээрээ буряад хэлэеэ, буряад нютагаа, буряад арадаа дэлхэй дээгyyр алдартай, суутай, солотой болгонхой. Мyн буряад хyн хадаа тyрэл хэлэеэ гамнажа, хyгжooжэ, мартангyй ябаха ёhотой гэжэ hурагшадта Н. Дамдинов дахин дахин ойлгуулна.

IV. Гэрэй даабари: «Тyрэл хэлэн, тyрэhэн дайда» гэhэн сэдэбтэ шyлэг зохёожо туршагты. Ямар нэгэ hурагшада Д. Улзытуевай намтар тухай презентаци бэлдэхyyлхэ.

Багшын хэрэглэхэ нэмэлтэ литература:

1. Ангархаев А. 1960–1970 онуудhаа эхи абаhан буряад шyлэг. Буряад шyлэгэй бурьялан хyгжэhэн yе/ А. Ангархаев // Байгал, 2013 он. – № 6. – Н. 3–57.

2. Балданов С. Николай Дамдинов – летописец народной жизни / С. Балданов // Бурятия, 2012. – 26 января (№ 7).

3. Румянцев А. «Как степью широкой…» о творчестве Николая Дамдинова / А. Румянцев // Бурятия, 2008. – 23 октября

( № 198). – С. 5.

20-дохи хэшээл

Д.А. Улзытуев «Буряад хэлэн»

Хэшээлэй зорилгонууд:

Hургалгын: Буряадай мэдээжэ уран шyлэгшэ Д.A. Улзытуевай намтартай, зохёохы замтай танилсуулха; шyлэгэй гол бодол, уран аргануудые элирyyлхэ дадалтай болгохо; шyлэг уран гоёор уншажа hургаха.

Хyгжooлгын: Hурагшадай тyрэл хэлэндэнь hонирхол тyрyyлхэ, hанамжаяа хэлэхэ, бодомжолхо шадабаринуудые хyгжooхэ, уран гоёор уншалга, аман хэлэлгэ хyгжooхэ.

Хyмyyжyyлгын: Буряад хэлэндэнь hонирхол, дурлал хyмyyжyyлхэ.

Уянгата шyлэг уншалгын бэлэдхэлэй yедэ хyгжэм, дуу, зурагуудай репродукци, слайднуудые, yнгэтэ фото-зурагуудые, диск болон грампластинка хэрэглэжэ, зохид сэдьхэлэй байдал тогтоохо шухала.

Хэшээлэй xэрэгсэлнyyд: Уран зохёолшоной портрет, yнгэтэ фото-зурагууд, номуудынь.

Хэшээлэй ябаса

I. Эмхидхэлэй yе

1. Мэндэшэлгэ.

2. Гэрэй даабари шалгалга.

3. Hуралсалай ситуаци бии болголго.

– Энээнэй урдахи хэшээлдээ бидэ буряадай мэдээжэ поэт Н. Дамдиновай буряад хэлэн тухай шyлэгтэйнь танилсаhан байнабди. Саашанхи хоёр хэшээлдээ тус сэдэбтэ бэшэhэн yшoo хоёр шyлэг хаража yзэхэбди: энэ Д. Улзытуевай «Буряад хэлэн», Болдын Батхуугай «Аялгата hайхан буряад хэлэмни». II. Хэшээлэй гол хуби

1. Hурагшын презентаци хамгаалалга.

2. Багшын жэшээтэ уншалга.

3. Hурагшад уншажа, уран гоёор уншаха шадабарияа дээшэлyyлнэ.

4. Шyлэгэй удха дээрэ хyдэлмэри ябуулга.

Энэ шyлэг шyyмжэлэл хэхэдээ иимэ асуудалнуудые табижа болоно:

• Энэ Д. Улзытуевай «Буряад хэлэн» гэhэн шyлэг соо юун тухай хэлэгдэнэб?

• Энэ шyлэгэй гол идей юун бэ?

• Тyрэл буряад хэлэнэйнгээ арга боломжын хизааргyй бай- hыень поэт ямар yгэнyyдээр баталнаб?

• Шyлэг танда hайшаагдаа гy?

5. Словарна хyдэлмэри:

аласы дабшаха – холо ябаха бyгэдые даамаг – бултаниие дааhан булхайта хэрэг – муухай хэрэг

эрлигэй номнол – наhа бараhан хyнyyдэй хуби заяанай номнол гэрдэжэ ерэhэн – гэрэлтyyлжэ ерэhэн

Энэ шyлэгэй удха дээрэ хyдэлhэнэй удаа уран аргануудтань анхаралаа хандуулха хэрэгтэй. Тиихэдээ иимэ даабари hурагшадта yгэжэ болоно: шyлэгэй рифмэ, аллитераци, зэргэсyyлгэнyyдые ологты.

Д. Улзытуев эдэ уран аргануудые шадамар бэрхээр хэрэглэжэ, буряад хэлэнэйнгээ жэнхэни hайханиие шадамар бэрхээр, уран гоёор харуулна гэhэн тобшолол гаргаха.

Хэшээлэй эсэстэ шyлэгэй удхаар тобшолол хэхэдээ, иимэ асуудал болон даабари хэрэглэжэ болоно:

• Д.А. Улзытуев буряад хэлэндээ ямараар ханданаб?

• Шyлэг уншахадаа, авторай ямар мэдэрэл болон сэдьхэлэй байдал шyлэг соо харуулагдана гэжэ ойлгонобта?

• Буряад хэлэнэй гоё hайханиие харуулhан гол yгэнyyдые оложо, дэбтэр соогоо буулгажа бэшэгты, аман хэлэлгэдээ хэрэглэжэ hурагты. – Энэ шyлэг уншахадаа, танай досоо ямар мэдэрэл тyрэнэб?

III. Гэрэй даабари: Д. Улзытуевай «Буряад хэлэн» гэhэн шyлэг сээжэлдэхэ.

Багшын хэрэглэхэ нэмэлтэ литература:

1. Галанов Ц. Поэдэй эрьелгэ : 65 жэлэйнь ойн баяр / Ц. Галанов // Буряад yнэн, 2001он. – Декабриин 13. – н. 18.

2. Эрдыниева Д. Мyнхэ солоор суурхаhан элдин Буряадай поэт /

Д. Эрдыниева // Буряад yнэн, 2001 он. – Октябриин 11. – н. 14.

1. Дабаев В. Шэдитэ шyлэгyyдынь шэнхинэбэл шэхэндэмнай! / В. Дабаев // Буряад yнэн, 2001 он. – Декабриин 13. – н. 18.

21-дэхи хэшээл

Б. Батхуу «Аялгата hайхан буряад хэлэмни»

Хэшээлэй зорилго: Б. Батхуугай намтар ба зохёохы замтайнь, «Аялгата hайхан буряад хэлэмни» гэhэн шyлэгтэйнь танилсуулха; шyлэгэй анализ хэжэ hургаха; уран уншалга, уран зохёол ойлгон абалга хyгжooхэ; тyрэл хэлэндээ дурлал хyмyyжyyлхэ.

Хэшээлэй ябаса

I. Эмхидхэлэй yе

1. Мэндэшэлгэ, hурагшадые бyридхэлгэ.

2. Урид абаhан мэдэсыень онсодхолго.

3. Хэшээлэй зорилготой танилсуулга.

Цыдып Аюшиевай «Буряад хэлэн» гэhэн дуун зэдэлнэ.

• Энэ дуу шагнахадаа, сэдьхэлэйтнай байдал ямар болоноб?

• Юун тухай хэлэгдэнэб?

• Мyнooдэр бидэ Монгол Уласай Хэнтэйн аймагай Болдын Батхуугай шyлэгтэй танилсахабди.

II. Хэшээлэй гол хуби

1. Тyрyyн багша уран гоёор шyлэг уншана, hyyлээрнь hурагшадта уншуулна.

2. Багшын оролто yгэ. (Б. Батхуугай намтартай танилсуулна).

(Ойлгожо абаhан мэдэсэ, шадабарииень, дадалыень hайжаруулха: текст сооhоо уран хурса yгэнyyдые ололго, уранаар уншалга, зэргэсyyлгэ, oohэдoo шyлэг зохёолго).

1. Словарна хyдэлмэри.газарай магнай – газарай эхин yмэглэhэн – yмooрhэн эгэшэлhэн – ирагуу аялгатай

2. Hурагшадай бэеэ даажа уншалга.

– Шyлэг уншаад, нюдэндэтнай ямар зураг харагданаб?

5. Шyлэгэй уран арга дээрэ хyдэлмэри.

• Yгтэhэн бадаг соо ямар уран арганууд байнаб?(Бадаг yгтэнэ).

• Рифмэтэй мyрнyyдые нэрлэгты.

• Шyлэг соо зэргэсyyлгэ байна гy?

• Авторай сэдьхэлэй байдал ямар yгэнyyдээр харуулагданаб?

6. Творческо хyдэлмэри.

– Мyнoo oohэдoo шyлэг зохёожо туршагты.

III. Гэрэй даабари: Ном соо yгтэhэн Творческо практикумай даабари дyyргэхэ. (Н. Дамдиновай «Тyрэл хэлэн. Тyрэhэн дайда», Д. Улзытуевай «Буряад хэлэн», Б. Батхуугай «Аялгата hайхан буряад хэлэмни» гэhэн шyлэгyyдые зэргэсyyлэн, шэнжэлгэпрезентаци бэлдэхэ).

ХYН

22-дохи хэшээл

Д.Ц. Дамбаев «Хyн тухай дуун»

Хэшээлэй зорилго: Д. Дамбаевай зохёохы ажалтай танилсуулха. Уран зохёолшын ямар аргануудаар хyниие зураглаhые зyбooр ойлгуулха. Шyлэглэмэл зохёол сэдьхэлээрээ хадуун абалга хyгжooхэ.

Хэшээлэй ябаса

I. Эмхидхэлэй yе

1. Гэрэй даабари шалгалга.

2. Хэшээлэй зорилготой танилсуулга.

– Мyнooдэр «Хyн тухай дуун» гэжэ Д. Дамбаевай шyлэг дээрэ хyдэлхэбди.

II. Хэшээлэй гол хуби

1. Багшын оролто yгэ (Багша Д. Дамбаевай намтар ба зохёохы зам тухайнь хooрэнэ).

2. Шyлэг уншалга.

3. Шyлэг дээрэ хyдэлмэри.

• Шyлэг хэды дахин уншагты.

• Автор юун тухай бэшэнэб?

• Шyлэгэй удхын зураг бии болгожо yзэгты, ooрынгoo yгooр шyлэг хooрэгты.

• Ямар мэдэрэл автор шyлэг соогоо харуулнаб? Ямар yгэнyyд энэ мэдэрэл тyрyyлнэб?

• Ямар уран арганууд дyрэ, зураг бии болгоходо туhалнаб?

• Гол дyрэ элирyyлэгты.

• Тус шyлэг уншахадаа, танай досоо ямар мэдэрэл тyрэнэб?

1. Хэшээлэй дyн

Шyлэг дээрэ хyдэлhэн ажалаа согсолон, багшын туhаламжа хэрэглэн, hурагшад тобшолол гаргана.

1. Гэрэй даабари: Шyлэгэй уран уншалга бэлдэхэ. Ямар нэгэ hурагшада Г.Ц. Дашабыловай «Талын хyн» гэhэн шyлэг сээжэлдyyлхэ.

23-дахи хэшээл

Г.Ц. Дашабылов «Талын хyн»

Хэшээлэй зорилго: Г. Дашабыловай зохёохы ажалтай танилсуулха; hурагшадай хэлэнэй нooсэ баяжуулха, уран hайханиие мэдэржэ, шyлэг уранаар уншажа hургаха. Tyрэhэн тоонто нютагтаа дурлал хyмyyжyyлхэ. Авторай ямар уран аргануудаар талын хyнэй дyрэ гаргаhые зyбooр ойлгуулха. Шyлэглэмэл зохёол сэдьхэлээрээ хадуун абалга хyгжooхэ.

Хэшээлэй ябаса

I. Эмхидхэлэй yе

1. Гэрэй даабари шалгалга.

2. Хэшээлэй зорилготой танилсуулга.

– Мyнooдэр «Талын хyн» гэжэ Г.Дашабыловай шyлэг дээрэ хyдэлхэбди.

II. Гол хуби

1. Словарна хyдэлмэри.

уужарха – дэлгэр, уужам болохо зангирха – хyрмэлдэхэ, уягдаха hоноржохо – hаруул, сэлмэг болохо 2. Шyлэг дээрэ хyдэлмэри.

• Шyлэг хэды дахин уншаха.

• Найруулгын тyсэб хэрэглэн, шyлэгэй анализ xэхэ.

• Шyлэгшэн талын хyнэй дyрэ ямар yгэнyyдээр гарганаб?

• Ямар мэдэрэл автор шyлэг соогоо харуулнаб? Ямар yгэнyyд энэ мэдэрэл тyрyyлнэб?

• Ямар уран арганууд дyрэ бии болгоходо туhалнаб?

• Юун тухай шyлэг бэ? (Энэ шyлэгэй cэдэб гээшэ).

• Юун тухай автор зохёолоороо хэлэхэеэ hанааб? (Энэ шyлэгэй гол удха болоно).

• Шyлэг уншахадаа, танай досоо ямар мэдэрэл тyрэнэб?

Шyлэг		Зохёолго бэшэхэ материал
Г. Дашабылов		Буряадай мэдээжэ уран зохёолшон Г.Дашабыловай нэгэ сэдэб – хyн ба байгаали болоно. Буряад хyнэй дyрэ, байгаалиин зураглал лирическэ геройн мэдэрэлээр, бодолнуудаар гаргана. Георгий Цыреновичай хyн тухай, тэрэнэй энэ дэлхэйдэ тyрэhэн гараhан, эзэлhэн hуури тухай бодомжолhон зохёолнууд олон.
Ooрынгoo yгooр хooрэлгэ		Yгын уран нариниие, удхынь гyнзэгые, бодолой yргэниие, хурдан хурсые мэдэдэг, хэрэглэдэг, сэгнэдэг уран зохёолой yндэр мэргэжэлтэн сэдьхэлэйнгээ оёорhоо дэлгэр уужам сэдьхэлтэй, сэлмэг hаруул бодолтой, ирагуу хонгёо хоолойтой, шандааhатай балсантай талын хyнэй дyрэ гаргана.
Мэдэрэл		Омогорхол, магтаал.
Уран арганууд		Эпитедyyд: Алтан бэhэлигэй Аялга татаhаар, Уудам талынгаа, ногоон yерэй. Олицетворени: Ногоон yерэй шэбэнээн. Метафора: yерэй.
		Эдэ yгэнyyд зохёол шэмэглэжэ, талын хyнэй дyрэ гаргахада туhална. Yйлэ yгэнyyд ooрын hуури эзэлнэ: Уйтаршоо, Уужаршоо, Зангиршоо, Hоноржоо, Хонгёоршоо.
	Шyлэгэй сэдэб болон гол удха		Талын хyн тухай; талын хyнэй талатай, арад зонойнгоо ажабайдалтай нягта холбоотойе харуулна.

Шyлэгэй анализаар найруулга бэшэхэдэ туhаламжа:

• Мэдyyлэл яагаад зохёохоб?

• Яагаад yгэнyyдые, холбуулалнуудые зyбooр хабсаруулхаб?

• Хэлэлгын болон грамматическа алдуугyйгooр яагаад бэшэхэб?

1. Энэ туhаламжануудые хэрэглэн, точконуудай орондо ooрынгoo бодолнуудые табижа, шyлэгэй анализ бyридхэн бэшэхэ.

… (авторай), «шyлэгэй нэрэ» гэhэн шyлэг соо … тухай хэлэгдэнэ гy, али

… (авторай), «шyлэгэй нэрэ» гэhэн шyлэг соо … тухай зураглагдана. Шyлэг … сэдьхэл тyрyyлнэ.

… сэдьхэл шyлэг соо харуулагдана. Сэдьхэлэй байдал шyлэгэй хyгжэлтooр хубилна.

Сэдьхэлэй байдал харуулхын тула автор … эпитедyyдые, … метафора, … асууhан мэдyyлэлнyyдые хэрэглэнэ.

Автор … иимэ мэдэрэлдэ абтана, харуулна.

Шyлэг … хубида хубаажа болоно.

Композициин талаhаа шyлэг … хубида хубаажа болоно.

Шyлэг соо дахин дахин дабтагдаhан абяанууд …, … авторай дyрэ гаргахада туhална.

Шyлэгэй лирическэ герой … намда харагдана.

… олицетворени зураг бyри тодо болгоно.

Шyлэг уншаад байхадаа, минии досоо … иимэ мэдэрэл тyрэнэ.

2. Шyлэг дээрэ хyдэлhэн ажалаа согсолон, туhаламжа хэрэглэн шyлэгэй анализ бэшэхэ.

1. Хэшээлэй дyн (Hурагшад oohэдoo дyн гаргана).

2. Гэрэй даабари: Шyлэгэй уран уншалга бэлдэхэ. Ямар нэгэ hурагшада М.Самбуевай «Минии таабай» гэhэн шyлэг сээжэлдyyлхэ.

24-дэхи хэшээл

М.Ж. Самбуев «Минии таабай»

Хэшээлэй зорилго: М.Ж. Самбуевай намтартай болон зохёолтойнь танилсуулха; шyлэгэй удха дээрэ хyмyyжyyлгын ажал ябуулха; hурагшадай yгын баялигые yргэдхэхэ, хэлэлгэ хyгжooхэ; yндэр наhатай хyниие хайрлаха, хyндэлхэ шанартайгаар хyмyyжyyлхэ.

Хэшээлэй ябаса

I. Эмхидхэлэй yе 1. Hурагшадые бyридхэлгэ.

1. Гэрэй даабари шалгалга.

2. Hуралсалай ситуаци бии болголго.

(Hурагша шyлэг сээжээр хooрэнэ).

• Мyнoo таанад ирагуу hайхан шyлэг шагнабат. Юун тухай тэрээн соо хэлэгдэнэб?

• Энэмнай мэдээжэ буряадай поэт М.Ж. Самбуевай «Минии таабай» гэhэн шyлэг.

II. Хэшээлэй гол хуби

1. Багшын зохёолшоной намтартай танилсуулга.

2. Шyлэгэй удхаар хyдэлмэри.

• «Минии таабай» гэhэн шyлэгэй сэдэб, шухала бодол элирyyлэгты.

• Уран шyлэгшэ yбгэн эсэгэеэ ямар хyн байhан гэжэ харуулнаб?

• Энэ шyлэгэй удхаар таабайн дyрэ задалан харуулагты.

• «Юртэмсын амитан бyхэндэ Юhэн жаргал юрooдэг…» гэhэн мyрнyyдэй удха тайлбарилагты.

• «Элбэг золоор билтарhан Энэ сэнгуу наhандаа Тан шэнги уужам сэдьхэлтэй, Тан шэнги этигэлтэй ябаhайб, минии таабай» гэhэн yгэнyyдээр уран шyлэгшэ уншагшадта хандана гэжэ болохо гy? Танай hанамжа.

Шyлэг шyyмжэлэлгын тyсэб

1. Уран шyлэгшэ болон шyлэгэй нэрэ.

2. Шyлэгэй мyндэлhэн тyyхэ (Хэды ондо, ямар ушарhаа бэшэгдээб, хэндэ зорюулагданхайб).

Уран шyлэгшын зохёохы замда гy, али энэл сэдэбтэ бэшэгдэhэн зохёолнуудай дунда тус шyлэг ямар hуури эзэлнэб? (Адли сэдэбтэй, сюжедтэй, байгуулгатай г.м.).

1. Сэдэб, гол бодол, гол удха. (Юун тухай энэ шyлэг соо хэлэгдэнэб).

Шyлэглэмэл зохёолой сэдэб:

• байгаалиин yзэсхэлэн;

• ниитэ-политическэ;– инаг дуран; – гyн ухаанай.

Сюжет:

• сюжедтэй: болоhон ушарай дyрэнyyд (...тодорхойгоор...); – сюжедгyй: мэдэрэлэй дyрэнyyд (...).

4. Ямар уран аргын хyсooр эдэ дyрэнyyд байгуулагдааб:

Ямар yгэнyyдые уран шyлэгшэ хэрэглэнэб:

• yдэр бyхэн хэрэглэгдэдэг yгэнyyд;

• литературна хэлэнэй yгэнyyд;– публицистическэ yгэнyyд;

• урданай, анханай yгэнyyд.

5. Уянгата шyлэгэй байгуулга:

Юу хэхэ хэрэгтэйб:

• шyлэг соохи гол мэдэрэл, hанаа зоболго, сэдьхэлэй байдалолохо, тодорхойлхо;

• шyлэгэй байгуулга удхаhаа дулдыдана гy гэжэ тодоруулха;

• уянгата ушарынь тодоруулха (уянгата нюурай сэдьхэлэйнгээ байдалтай харша, хёмороотойнь, сэдьхэлэй байдал амгалан бэшэ; ажабайдалай ямар бодото ушар уянгата нюурай сэдьхэл, ухаан бодол зобооноб гэжэ тодоруулха);

• шyлэг зохёолой шухала хубинуудые илгаха, тэдэнэй хоорон-дохи холбоо элирyyлхэ.

Шyлэгэй байгуулга (композици), тэрэнэй бадагуудта хубаа- ралга (хайшан гэжэ шyлэгэй удха бадагуудта хубааралгатай тааранаб гэжэ харуулха).

(Бадаг бyхэн дyyрэhэн удхатай байна гy, бадаг бyхэн гол удхынь ямар бэ даа хуби тайлбарилна гy гэжэ тодоруулха; бадагуудай удха бэе бэедээ харша гy, али тааранхай гy?)

(Эгээ hyyлшын бадаг шyлэгэй бодол тайлбарилжа yгэнэ гy, шyлэгэй тобшолол боложо yгэнэ гy?) Шyлэгэй уран hайхан арганууд:

Зэргэсyyлгэ, метафора, эпитет, олицетворени, гиперболэ гэхэ мэтэ уран hайханай аргануудые зохёол соо олохо.

Композици: хэмжээ, рифмэ, ритм:

Размер:

акцентнэ шyлэг; _ _’ _ амфибрахий; _ _ _’ анапест;

верлибр (сyлoo гy, али «сагаан» шyлэг);

‘_ _ _ дактиль;

‘_ _ / ‘_ _ / ‘_ _ хорей 3-стопно;

_ _’ / _ _’ / _ _’ /_ _’ ямб 4-стопно (сохилто yгэнyyдэй хоёрдохи yе бyхэн дээрэ унадаг).

Рифмэ:

аабб – парна; абаб – перекрёстно; абба – кольцевой.

анафора (мyр бyхэнэй эхин адли) – нэмэлтэ рифмэ шэнги, гансал

мyр бyхэнэй эхиндэ.

6. Шyлэглэмэл лексикэ:

• хэр олоор шyлэг соо антонимууд, синонимууд, омонимууд, хуушарhан гy, али шэнэ yгэнyyд хэрэглэгдэнэб гэжэ элирyyлхэ;

• хэр зэргэ шyлэгэй хэлэн яряанай хэлэндэ дyтэб гэжэ тодоруулха;

• шэлжэhэн, далда удхатай yгэнyyд юу тэмдэглэнэб гэжэ элирyyлхэ.

7. Стилистическэ фигуранууд:

Поэтический синтаксис (синтаксические приёмы или фигуры поэтической речи)

• антитезэ/противопоставление;

• дабталганууд, рефрен;

• риторическэ асуудал; хандалга – уншагшын анхарал татана, зyгooр харюу хэрэгтэй бэшэ.

8. Шyлэглэмэл фонетикэ:

Абяа дууряаhан yгэнyyд, алибаа абяануудай дабталга онсо абяанай дyрэ байгуулдаг.

• аллитераци – адли хашалган абяануудай дабталга;

• анафора – нэгэ yгooр гy, али нэгэ бyлэг yгэнyyдээр мyр бyхэнэй эхилэлгэ;

• ассонанс – аялган абяануудай дабталга;

• эпифора – анафорада харша – нэгэ yгooр гy, али нэгэ бyлэг yгэнyyдээр мyр бyхэнэй hyyлдэ дабталга.

9. Уянгата нюурай дyрэ, уран шyлэгшын «Би»:

• уран шyлэгшэ ooрoo;

• шyлэгэй нюурай зyгhoo хooрэлгэ;

• уран шyлэгшэ ямар бэ даа yyргэ дyyргэнэ.

1. Уран зохёолой шэглэл: романтизм, реализм, сюрреализм, символизм, акмеизм, сентиментализм, авангардизм, футуризм, модернизм г.м.

2. Жанр: эпиграмма (сатирическэ портрет), эпитафи (наhа бараhанай удаа), элеги (гунигтай шyлэг, ехэнхидээ дуран тухай), ода, поэмэ, баллада, шyлэглэмэл роман, дуун, сонет г.м.

Hурагшадта шyлэглэмэл зохёолой шyyмжэлэл хэхэдээ, дээрэ yгтэhэн тyсэб баримталхыень дурадхажа болоно.

III. Гэрэй даабари: Ном соо yгтэhэн М.Ж.Самбуев тухай мэдээсэлтэй танилсаха. Шyлэг сээжэлдэхэ.

25-дахи хэшээл

Ц-Д. Хамаев «Худалшан», «Мэхэшэн»

(Тус хэшээл урдахи хоёр хэшээлэй гуримаар yнгэргэхэдэ болоно)

Энэ хэшээлдэ Ц-Д. Хамаевай намтар ба зохёохы замтай болон «Худалшан», «Мэхэшэн» гэhэн шyлэгyyдтэйнь танилсуулаад, ном соо yгтэhэн асуудалнуудаар хooрэлдoo yнгэргэхэ:

1. Мэхэшэнэй ба худалшанай дyрэнyyдые автор ямар yгэнyy- дээр харуулнаб?

2. «Мэхэшэн» гэhэн шyлэг соо мэхэшэнэй дyрэ харуулhан уран аргануудые ологты.

3. Уран зохёолшо юундэ иимэ сэдэбтэ шyлэгyyдые бэшэнэб? Бодомжологты.

4. Д. Дамбаев, Г. Дашабылов, М. Самбуев – эдэ гурбан зохёолшод хyнэй абари зан, шанар шэнжэ ямараар харуулнаб? Зохёолшон бyхэнэй уран арга гаргажа туршагты.

Гэрэй даабари: Тус «Хyн» гэжэ hалбари соо гараhан уран зохёолшодой шyлэгyyдэй удхаар кроссворд гy, али филворд зохёохо.

26-дахи хэшээл

Роман тухай ойлгосо

Хэшээлэй зорилго: Роман тухай ойлгосотой болгохо, хэзээ буряад литературада тyрyyшын роман хэблэгдээб, тэрэнэй авторынь хэн бэ, ямар уран зохёолшод романуудые бэшэhэн бэ гэжэ мэдэсэ yгэхэ, романай гол шэнжэнyyдтэй танилсуулха.

Хэшээлэй ябаса

I. Эмхидхэлэй yе

1. Мэндэшэлгэ, hурагшадые бyридхэлгэ.

2. Hуралсалай ситуаци бии болголго.

– Энээнhээ урагша бидэ уран зохёолой элдэб жанрнуудтай (басни, хooрooн, шyлэг, зyжэг, туужа) танилсаhан байнабди. Мyнooдэрэйнгээ хэшээлдэ yргэлжэлhэн зохёолнуудай эгээ ехэ жанр болохо романтай танилсахабди.

II. Хэшээлэй гол хуби

Мyнoo слайднуудта анхаралаа хандуулагты: Литературын тyлэбyyд:

Эпос Лирикэ Драма

Литературын тyлэб бyхэн хэдэн жанрнуудhаа бyридэнэ:

Эпос		Лирикэ		Драма
Хooрooн Туужа Роман Поэмэ (эпическэ) Басни		Шyлэг Поэмэ (лирическэ)		Драма Трагеди Комеди
Баллада, тyyхын дуун (лиро-эпическэ)
Тyлэб	Эпос – yргэлжэлhэн зохёолнууд
Жанр	Хooрooн		Туужа		Роман
Удхаараа	Ганса гy, али хэдэн хyнэй ажабайдалда болоhон нэгэн, хоёр ушар харуулhан		Геройн ажабайдалда, ами наhанда болоhон хэдэн ушаралнуудые, тэдэнэй hанаа сэдьхэлыень харуулhан		Геройн ажабайдалда, ами наhанда болоhон хэдэн ушаралнуудые олон сюжедyyдэй холбоогоор харуулhан
Хэмжээгээрээ	багашаг		ехэшэг		ехэ

• Энэ слайднууд дээрэ тобшохоноор буряад уран зохёолой гурбан ехэ hалбари (Yргэлжэлhэн зохёолнууд, Шyлэглэмэл зохёолнууд болон Зyжэглэмэл зохёолнууд) тухай мэдээсэл yгтooтэй. Тус мэдээсэлhээ роман гээшэ бyхы зохёолнууд сооhоо эгээ ехэнь болоно гэжэ ойлгобобди.

• Номоо 96-дахи нюурта нээгты. Роман yргэлжэлhэн уран зохёолой нэгэ жанр болодог. Хэмжээгээрээ ехэ, юрэ хooрэhэн, тyyхын баримтануудтай, пейзаж, портрет зураглаhан, геройн тодорхойлолготой yргэлжэлhэн зохёолые роман гэдэг.

(Hурагшад роман тухай ном сооhоо уншана).

Рефлекси

• Энэ хэшээл соо oohэдтoo ямар шэнэ юумэ хадуужа абабабта?

• Тус зохёол ёhотой роман гэжэ яажа баталха болонобта?

• Тус хэшээл юугээрээ hонирхолтой байгааб?

III. Гэрэй даабари: Ород литературын роман бэшэhэн зохёолшод тухай нэмэлтэ мэдээсэл оложо багахан хooрoo бэлдэхэ.

27-дохи хэшээл

Ч. Ц. Цыдендамбаевай намтар ба зохёохы зам.

«Банзарай хyбyyн Доржо» гэhэн романай гол удха

Хэшээлэй тyхэл: презентаци

Презентаци харуулхадаа, Ч. Ц. Цыдендамбаевай намтар болон зохёохы зам hурагшадтаа задалан харуулха, тэрэнэй намтар дээрэ тогтоод, уран зохёолшын зохёолнуудайнь сэдэб, жанрта анхаралынь хандуулха. «Банзарай хyбyyн Доржо» гэhэн роман Буряадай тyрyyшын эрдэмтэн Доржо Банзаровай бага наhан тухай зохёол гэжэ hурагшадта мэдэсэ yгэхэ. Тулга таблицаар yзэхэ сэдэбyyдтэй танилсуулха.

Ч. Ц. Цыдендамбаев «Банзарай хyбyyн Доржо»	Ч. Ц. Цыдендамбаевай намтар ба зохёохы зам, «Банзарай хyбyyн Доржо» гэhэн романай гол удха	Ч. Ц. Цыдендамбаев – Буряадай элитэ уран зохёолшон. Банзартан
	Доржын хyршэнэр	Мархансайтан Балдан Аюухантан
	Тyрyyшын алхамууд Доржын багшанар	Хэшэгтэ нагаса Иван Сергеевич Артём Филиппович Эрдэни Ванчиков Владимир Яковлевич Светлов
	Мария Николаевна	Сэсэгхэнэй хуби заяан
	Хоёр баяр тохёолдобо	Ч. Ц. Цыдендамбаевай «Банзарай хyбyyн Доржо» гэhэн роман бyхы дээрэнь дабталга

Энэ ажалай yедэ hурагшад шyyмжэлэн бодожо yзэлгын технологиин (технология развития критического мышления через чтение и письмо) yшoo нэгэ арга хэрэглэжэ болохо: «Мэдэхэб – мэдэхэ hанаатайб – мэдэжэ абааб». Энэ арга hурагшадай шэнэ мэдээсэл ухаандаа гyнзэгыгooр хадуужа абаха зорилготойгоор бэелyyлэгдэнэ. Тэдэ презентаци харалгын гy, али багшын хooрэлгын yедэ yгтэhэн таблица соо тэмдэглэлнyyдые хэжэ бэшэнэ. Энэ хyдэлмэри энэ технологиин «дуудалга» (фаза вызова) гэhэн yедэ хэрэглэгдэнэ. Hурагшад хоёр хоёроороо хубааржа, тyрyyшын графа соо бэшэнэ: (энэ сэдэбээр би юу мэдэхэбиб: энэ ямар нэгэн тyyхын ушарнууд, мэдээсэлнyyд, ямар нэгэ ушар урид тухайлалга, багсаамжа байжа болохо). Энээнэй удаа ямар дyн гарааб гэжэ хэлсэhэнэйнгээ hyyлээр hурагшад oohэдoo хэшээлэйнгээ зорилгонуудые табина: юун тухай мэдэжэ абахабиб? Шэнэ мэдээсэл ойлгожо абахын тyлoo hурагшад таблицын хоёрдохи графа соо мэдэхэ hанаатай зyйлнyyдээ бэшэнэ. Шэнэ мэдээсэл хэшээлдээ абаhанайнгаа hyyлдэ нэгэдэхи ба хоёрдохи графанууд соохи тэмдэглэлнyyдээ сасуулан хаража, гурбадахи графа соо тобшолол хэнэ. Энээнэйнгээ удаа зохёогдоhон ажалаараа шyyмжэлэн- тайлбарилгын хooрэлдoo yнгэргэнэ. Энэ арга хэрэглэлгын жэшээ:

Мэдэхэб	Мэдэхэ hанаатайб	Мэдэжэ абааб	Ямар тулгуури номуудhаа мэдэжэ абаабиб

«Банзарай намтарhаа» гэhэн бyлэгэй удха багша тобшохоноор хooрэнэ.

«Борхоног», «Гуламтын дэргэдэ» гэhэн бyлэг класстаа уншана, хooрэлдoo yнгэргэнэ.

Гэрэй даабари: «Мархансай», «Балдан», «Аюухан» гэhэн бyлэгyyдые уншаха, ном соо yгтэhэн асуудалнууд ба даабаринуудта харюу бэлдэхэ.

28-дахи хэшээл

Доржын хyршэнэр

Хэшээлэй зорилго: «Мархансай», «Балдан», «Аюухан» гэhэн бyлэгyyд соо yгтэhэн геройнуудай дyрэнyyдые элирyyлхэ. Хyнyyдэй хоорондохи харилсаан хани нyхэсэл хyмyyжyyлгэдэ тон шухала гэhэн бодол гyнзэгырyyлхэ. Hурагшадай анхарал, ухаан бодол хурсадхаха.

Хэшээлэй ябаса

I. Эмхидхэлэй yе

• Гэртээ Ч.Ц. Цыдендамбаевай «Банзарай хyбyyн Доржо» гэhэн романай ямар бyлэгyyдые уншаабта?

• «Мархансай», «Балдан», «Аюухан» гэhэн бyлэгyyд соо yгтэhэн геройнyyдые нэрлэгты.

• Мyнooдэрэй хэшээлдэ юун тухай хooрэлдэхэбибди? («Мархансай», «Балдан», «Аюухан» гэhэн бyлэгyyдэй удхаар Доржын хyршэнэр тухай хooрэлдoo yнгэргэхэбди).

II. Гол хуби

1.«Мархансай», «Балдан», «Аюухан» гэhэн бyлэгyyдэй геройнуудые, абари зангынь, гэрэйнь байдал текст хэрэглэн, багшын туhаламжаар таблица соо бэшэнэ.

	«Мархансай»
Геройн нэрэ	Тэрэ хэн бэ?	Абари зангынь	Гэрэйнь байдал
Мархансай
Сумбад
Шагдар
	«Балдан»
Геройн нэрэ	Тэрэ хэн бэ?	Абари зангынь	Гэрэйнь байдал
Балдан
	«Аюухан»
Геройн нэрэ	Тэрэ хэн бэ?	Абари зангынь	Гэрэйнь байдал
Аюухан
Тобшой хyгшэн
Затагархан
Сэсэгхэн

2. Энэ хэнэй дyрэ зураглагданаб гэhэн асуудалда харюусаха.

1. Ангаhан залаатай хилэн малгайтай, уужам халхагар дэгэлтэй, шарабтар нюдэтэй, бишыхан хамартай, ута сагаан шарайтай. (Субад хyгшэн)

2. Малайнгаа тоое xyнhoo нюудаг, хyбyyндээ, hамгандаашье хэлэдэггyй. Харуу хатуунь аргагyй. Xyнhoo абахаяа эндэхэгyй, хэндэ хэды yдэр yбhэ сабшуулхаяа мартадаггyй. (Мархансай) 3. Шэнгэхэн хара hахалтай, бyдyyн хyрин хyзyyтэй яаралгyйхэнooр аад, айхабтар абасатай арьбанаар ажаллажал байдаг. (Балдан)

1. Хyршэнэрэйнгoo мори «hыш» гэхээрнь, энеэдээрнь, ханяадаарнь, эшхэрээгээрнь танидаг. Зарим hамгадые тугал буруу дуудадагаарнь, залуушуулые дуу дуулахаарнь, yхибyyдые уйлахаарнь танидаг. (Тобшой хyгшэн)

2. Харлажа жэбэршэhэн табан тоборюулгатай зурагар дэрэ дэрлээд, тооhотой олон дабхар hэеы дээрэ yнинэй уушханай ханяадатай … (Аюухан)

3. Хара багаhаа хойшо уран бэрхэшье, ухаатай сэсэншье, али бyхыдэ гар дyйтэй, хара хyдэлмэридэшье hyбэлгэн хyн боложо ябана. (Затагархан)

3. «Затагархан», «Аюухантанай хyршэнэр», «Мархансай» гэhэн сэдэбyyдэй нэгыень шэлээд, багахан зохёолго бэшэхэ.

1. Хэшээлэй дyн

Зохёолго уншалга, анализ хэлгэ.

Сэгнэлтэ табилга.

1. Гэрэй даабари: «Хэшэгтэ нагаса», «Тyрyyшын алхамууд», «Зэмэгyй хyниие нюудаггyй юм» гэhэн бyлэгyyдые уншаха, хooрoo бэлдэхэ.

29-дэхи хэшээл

Доржын багшанар

Хэшээлэй зорилго: Yхибyyдтэ хyнэй наhан соо багша хyнэй yyргэ тон ехэ гэжэ ойлгуулха.

Хэшээлэй ябаса

I. Эмхидхэлэй yе

1. Мэндэшэлгэ, hурагшадые бyридхэлгэ.

2. Гэрэй даабари шалгалга.

– Хэн хooрoo бэлдээб, хooрэгты.

3. Хэшээлэй зорилготой танилсуулга. II. Хэшээлэй гол хуби

1. «Арюухан hалхин», «Шэдитэ таха» гэhэн бyлэгyyд дээрэ хyдэлэлгэ. Ном соохи асуудалнуудаар хooрэлдoo yнгэргэхэдoo, hурагшадай аман хэлэлгэ хyгжooхэ зорилготойгоор энэ хэhэгyyдэй удха хooрyyлхэ шухала.

2 «Арюухан hалхин», «Шэдитэ таха» гэhэн бyлэгyyдэй нэрын удха тайлбарилга.

1. Доржын хуби заяанда багшанарай ямар нyлoo yзyyлhэн тухай тобшолол гаргалга.

2. «Троицкосавска ород-монгол войсковой училищиин тyрyy багшанарай дyрэнyyд» гэhэн сэдэбтэ мини-зохёолго бэшэлгэ. III. Хэшээлэй дyн

• Тус бyлэгyyд таанадта ямар мэдэрэл тyрyyлнэб? Юундэ?

• Танай hанахада, Доржын хуби заяанда Владимир Яковлевич ямар нyлoo yзyyлээб?

Сэгнэлтэ табилга.

IV. Гэрэй даабари: «Шэдитэ таха» гэhэн бyлэг соохи авторай уран yгэ шэнжэлхэ, зэргэсyyлгэ, эпитет, метафора, оньhон yгэ г.м. хэрэглэhыень элирyyлхэ, тиин «Чимит Цыдендамбаев – yгын искусствын ёhото эзэн» гэhэн хooрэлдooндэ бэлдэхэ.

«Сэсэгхэн», «Мария» гэhэн бyлэгyyдые уншаха.

30-дахи хэшээл

Мария Николаевна – энэрхы сэдьхэлтэй эхэнэр

Хэшээлэй зорилго: Зохёол yргэлжэлyyлэн, hурагшадай хэлэнэй нooсэ баяжуулха; бэе бэедээ hайнаар хандалгада hургаха, хайрлаха, дyмэхэ сэдьхэлтэйгээр хyмyyжyyлхэ.

«Сэсэгхэн», «Мария» гэhэн бyлэгyyдэй удхаар хooрэлдoo yнгэргэхэ, «Зэмэгyй хyниие нюудаггyй юм», «Сэсэгхэнэй хуби заяан» гэhэн бyлэгyyдэй удха дээрэ хyдэлхэдoo, Мария Николаевнагай энэрхы hайхан абари зан, ямар yйлэ хэрэгyyд энээнииень баримталнаб гэhэн хooрэлдoo yнгэргэхэ.

Хэшээлэй ябаса

I. Эмхидхэлэй yе

1. Мэндэшэлгэ, hурагшадые бyридхэлгэ.

2. Гэрэй даабари шалгалга.

• Мyнooдэрэй хэшээлдэ бидэ «Сэсэгхэн», «Мария», «Зэмэгyй хyниие нюудаггyй юм», «Сэсэгхэнэй хуби заяан» гэhэн бyлэгyyдэй удха дээрэ хyдэлхэбди. Yхибyyд, хэнэй дyрэдэ онсо анхаралаа хандуулхабибди гэжэ hананабта? (Hурагшадай харюу)

• Зyб даа. Мyнooдэрэй хэшээлдэ Мария Николаевнагай дyрэ дээрэ хyдэлхэбди.

Hуралсалай тyсэблэhэн yрэ дyн

Литературна уншалгаар шадабари:

Hурагшадай хэлэлгэ, ухаан бодол, уранаар уншалгын дадал хyгжooхэ, уншаhанаа ойлгожо, тобшолол хэжэ hургаха:

Yхибyyнэй ooрын хyгжэлтын дyнгyyд:

• геройнуудта ooрынгoo хандалга харуулжа шадаха;

• ooрынгoo сэдьхэлэй байдал харуулха;

• хажуудахи хyнyyдэйнгээ байдал ойлгохо; тэдээндэ ooрынгoo хандаса, хyнyyдые дэмжэhэнээ харуулха.

Метапредметнэ дyнгyyд:

Бэеэ гyримшуулаад ябаха шадабари:

• багшатаяа хамта хэшээлэйнгээ зорилго табиха;– ooрынгoo, нyхэдэйнгээ ажал багшатаяа сугтаа шалгаха; – багшын yгэhэн тyсэбooр хyдэлжэ шадаха.

Оршон тойрониие шудалха шадабари:

• багшатаяа болон нyхэдтэеэ дyн гаргаха;– текстын удха дамжуулха.

Харилсаха шадабари:

• ooрынгoo hанал бодол аман болон бэшэмэл хэлэлгээр харуулха;

• нyхэдoo шагнаха ба тэдэнэй хэлэhэниие ойлгохо;

• нyхэдooрoo, багшатаяа яагаад ажалаа эмхидхэхэеэ хэлсэхэ.II. Гол хуби

1. Словарна хyдэлмэри:

• Самбар дээрэ бэшэгдэhэн yгэнyyдтэ анхаралаа хандуулая:халуун шулуу долёоhон – олон бэрхэшээлнyyдые дабаhан энхэргэн – нежный, ласковый энэрхы – сострадательный номгон даруу – скромный бэлигтэй – одарённый мэргэжэлтэн – специалист

• Эдэ yгэнyyд хэндэ хабаатайб? (Hурагшадай харюу)

• Таанад ямар yгэнyyдээр Мария Николаевнае зураглаха бай-набта?

2. Бyлэгooр хyдэлмэри:

1-дэхи бyлэг текст хэрэглэн, «Сэсэгхэнэй хуби заяан» гэhэн сэдэбээр хooрoo бэлдэнэ.

2-дохи бyлэг самбарта yгтэhэн yгэнyyдые хэрэглэн, «Мария Николаевна – энэрхы сэдьхэлтэй эхэнэр» гэhэн сэдэбтэ багахан зохёолго бэшэнэ.

3-дахи бyлэг «Сэсэгхэн» гэhэн бyлэг зyжэг болгон харуулна.

4-дэхи бyлэг Мария Николаевнада, Арюуханда, Мархансайда, Затагарханда характеристикэ бэшэнэ.

Бyлэг бyхэнэй ажалаа хамгаалhанай удаа hурагшад болон багша ooрынгoo hанал бодол хэлэжэ тобшолол хэнэ. III. Хэшээлэй дyн

• Мария Николаевнае юундэ энэрхы сэдьхэлтэй эхэнэр гэжэ хэлэхээр бэ?

• Зохёол соо арад зон ямараар энэ эхэнэртэ ханданаб?

• Мария Николаевнагай абари зангайнь ямар шэнжэнь танда hайшаагдааб? Юундэ?

Сэгнэлтэ табилга.

IV. Гэрэй даабари: «Олоной нэгэн», «Yглooгyyр» гэhэн бyлэгyyдые уншаха, ном соо yгтэhэн асуудалнууд ба даабаринууд дээрэ хyдэлхэ, Ч.Ц. Цыдендамбаевай «Банзарай хyбyyн Доржо» гэhэн роман бyхы дээрэнь дабтаха.

31-дэхи хэшээл

Хоёр баяр тохёолдобо

Ч. Ц. Цыдендамбаевай «Банзарай хyбyyн Доржо» гэhэн романаар тобшолол хэхэдээ, Доржын дyрэ таблицаар гаргаха. Д. Банзаровай характеристикэ харуулалгын тyсэб:

	Зохёол соо эзэлhэн hуури		Зохёолой гол нюур
	Нюурай прототип (бии юм), тэрэнэй нэрын удха		Yнэн бодото хyн. Доржо Банзаров Зэдын аймагай Yшooтэ нютагта тyрэhэн.
	Портрет (гадаадахи тyхэл)		Доржын сэлмэгхэн шарай зол баяраар гэрэлтэнэ. Мяхалиг хасарнуудынь ягаа улаанууд. Хyбyyн тунгалаг хара ошо дэлгэжэ байhандал харагдадаг хурса харасатай: тоом- гyй зээрэгхэн нюдэдынь ходо ходо энеэбхилнэ. Зузаахан уралай саанаhаа сайбалзаhан багахан забhартай жэжэхэн шyдэдынь, дэрэ- гэрхэн шэхэдынь, морхогор хooрхэн хамарынь хyбyyнэй шарайе улам урихан, улам ooрэхэн болгоно. Yни уйтадаhан хара боро самсынь хамсы охорхонууд, хyхэ yмдэнэйнь yбдэгyyдэй соорхойнуудаар хyри улаан мяханиинь бултайна.
	Нюурай абари зан, hонирхол харуулhан yйлэ хэрэгyyдынь		Доржо амияа татаад, yбгэнэй аманhаа мэнэ мэнэ yльгэртэ haйxaн шубуунай ниидэн гарахые хyлеэhэндэл, тэрэнэй амые гэтэшоод hуунa. Yльгэршын хooрэхэ бyри дууниинь нэгэ жэгдэ, yгэнь хурса, нугалбари аялгань ирагуу зooлэхэн болоно. Хyнyyд ехэнхидээ yльгэрнyyдэй гол удхые арайхан дамжуулдаг байгаа. Сэдьхэл зyрхэ хyдэлгэдэг yльгэрэй тиимэ ехэ хаба шадалай хажуугаар гайхамшаг гоё хyгжэмыень тэндэ hууhaн Доржо hоноp ухаа зyрхэндoo хадуужа абана. Бээрэhэн хyлoo шаража, Доржо галай ойро аниргyйхэн hууба. Борхоногой хэлэhэн yльгэр hанагдаhаар лэ байна. Гал соонь бишыхан амитад yймэлдэhэн шэнги болоно. Хyхэ hyyл, дэлhэтэй улабар шарахан моридые унанхай хyнyyд oohэд дундаа дайлалдажа, гал hомоор тас-няс буудалдана хэбэртэй. Хyхюу hаруулаар шатаhан галайнь алтарма дyлэн соо тугаар hаяхан Борхоногой хэлээшэ yльгэрнyyдэй hонин дэлхэй гэнтэ амидыран харагдана. Мэргэн баатарнуудай хатуу тулалдаае гэтэн хаража, Доржо нилээд удаан hууба.
		Дyрoo богонидхохыень Доржо хyлеэжэ ядана. Эсэгэнь Доржын юундэ угтажа гyйhые hайн мэдэнэ. Тиимэhээ хэлэхыень хyлеэнгyй, алтарма погонтой, зэд шагтатай хара хyхэ хyyртигээ тайлажа, Доржодо yмдэхyyлнэ. Хара лак будагтай нарин ута hэлмэнь Доржын хyлэй ойро hанжалзана. Фуражкань Доржын толгойдо зохидоггyй, Банзар оёортонь бээ- лэйгээ дэбдибэ. Доржын эмээл дээрэ hуумсаар, моринойнгоо хоншоор эльбээд, эсэгэнь хажуу тээшээ алхаба. Халтар морин залхуушагаар хатарба. Доржо мориёо улам улам ташуурдана. Ягаан погоноо хазагад гэжэ хараад, мориной гэдэhэ сохин сэрбэлзэhэн hэлмэеэ хилам гэжэ харана. – Ааляарыш! – гэжэ хэлээд, эсэгэнь холо гээгдэшэбэ. Доржо hайрхуу бэшэ юм. Харин иигэжэ, ёhотойхон хасаг болоод, халтар морёор тооhо yрхирсэ гyйлгэхэдoo хyршэнэрнай, илангаяа хамта наададаг хyбyyдни – Аламжа, Эрдэни, Даржай, Шагдарнууд – олоороо хараhай даа гэжэ хyсэнэ. «Мориндо бэрхэ, ёhотой хасаг болохо» гэжэ эсэгэнь олон удаа магтаа.
Бэшэ нюурнуудай гол нюурта yгэhэн нyлoo		Хэшэгтэ нагасань Доржые хуушан монгол хэлэндэ уншуулжа ба бэшyyлжэ hургаа. Эсэгэнь Доржо хyбyyгээ hургуулида оруулаа. Владимир Яковлевич yнэтэй hургаалнуудые хэлэжэ, уран зохёолой гyн удхые ойлгуулаа.
Доржын эрмэлзэл		Табан мянган модоной зайда оршодог Казань хото гимназида hурахаяа мордоно.

Гэрэй даабари: Ном соо yгтэhэн Творческо практикумай даа- бари дyyргэхэ.

32-дохи хэшээл

Творческо практикум:

Р.С. Мэрдыгеевэй «Доржо Банзаровай портрет» гэhэн зурагаар текст-зураглал бэлдэлгэ

Хэшээлэй зорилго: Портрет зураглалга гэhэн мэдэсэ yгэхэ; yгyyлэлэй янзануудые, уран арга дабтаха; зурагаар текст-зураглал бэшэлгэдэ бэлдэхэ; зурагай удхаар хooрэлдoo эмхидхэжэ, hурагшадай хэлэлгэ хyгжooхэ.

Хэрэгсэлнyyд: ном, дэбтэр, проектор, презентаци.

Хэшээлэй ябаса

I. Эмхидхэлэй yе

1. Мэндэшэлгэ, hурагшадые бyридхэлгэ.

Нюур бyхэн – hонин.

Хyнэй сэдьхэлэй байдал харуулха, ooрынгoo сэгнэлтэ yгэхэ гээшэ уран зураашын-портретистын гол зорилго юм. И. Глазунов

II. Хэшээлэй гол хуби 1. Багшын yгэ.

• Мyнooдэрэймнай хэшээл «Р.С. Мэрдыгеевэй «Доржо Банза-ровай портрет» гэhэн зурагаар текст-зураглал бэлдэлгэ» гэhэн сэдэбтэ зорюулагданхай. Yхибyyд, бэе бэеэ анхаран харая. Ямараар бидэ yзэгдэнэбибди?

• Мyнooдэрэймнай хooрэлдooн суг ажаhууhан зоноо анхаржа, сэдьхэлэйн байдал газаа тyхэл байдалаарнь элирyyлжэ, зураглан бэшэжэ hурахадатнай туhатай байха. Мyнoo yгyyлэлэй янзануудые дабтая.

• Зураглалга, бодомжолго, юрэ хooрэлгэ.

• Зураглалга-зохёолго юу зурагладаг бэ? (Байра, yйлэ, хyниие, байгаали, юумэ).

• Зураглалга бэшэхэдээ, ямар уран арга хэрэглэхэдэ болохоб?

2. Р.С. Мэрдыгеевэй «Доржо Банзаровай портрет» гэhэн зурагаар хyдэлмэри.

• Зураг хараад, танай тyрyyшын сэдьхэлэй мэдэрэл ямар бэ? Юу харанабта? Уран зураашан хэниие зурааб?

• Зурагай автор хэн бэ? (Hурагша слайд хэрэглэн, уран зураашан Р.С. Мэрдыгеев тухай 2-3 минутын хугасаа соо хooрэнэ).

3. Таблицаар хyдэлмэри.

• Портредэй герой тухай юу мэдэхэбта? (Наhан, бэеын тyхэл маяг)

  Нюур
  Нюдэн
  Yhэн
  Хубсаhан
  Бэеын тyхэл маяг

• Уран зураашан ямар шэрэ будаг хэрэглэнэб?

• Юундэ?

• Уран зураашан юундэ геройн зyyн таладань – бooлэжэ байhан бooе, баруун таладань – одо мyшэдтэй, hаратай hyниин тэнгэри, доогуурнь – гал зурааб?

• Энэ барагар уйдхартай yнгэ дээрэ Д. Банзаровай портрет автор зурахадаа, геройн абари зангай ямар шанар шэнжыень дамжуулааб?

4. Фронтальна ажал:

– Портредэй зураглалгада хэрэгтэй холбуулалнуудые hанагты. (Гyнзэгы бодолдо абтаhан нюуртай, холые шэртэhэн гyнзэгы нюдэтэй, сэбсэгэр хубсаhатай). 5 . Текст-зураглал бэшэлгэ.

III. Гэрэй даабари: Хyнэй портрет зураха. Нyгoo хэшээлдэ портредээ хамгаалхаяа бэлдэхэ.

33-дaхи хэшээл

Туужа тухай ойлгосо

Хэшээлэй зорилго: Туужа тухай ойлгосотой болгохо; ямар уран зохёолшод туужануудые бэшэhэн бэ гэжэ мэдэсэ yгэхэ, туужын гол шэнжэнyyдтэй танилсуулха.

Хэшээлэй ябаса

I. Эмхидхэлэй yе

1. Мэндэшэлгэ, hурагшадые бyридхэлгэ.

2. Hуралсалай ситуаци бии болголго.Доро yгтэhэн таблицаар хyдэлмэри.

Автор, зохёолой нэрэ	Жанр
Ц-Д. Ж-Б. Дамдинжапов «Юрын буряад эхэ»
Ч.Ц. Цыдендамбаев «Шэнэ байшан»
Ч.Ц.Цыдендамбаев «Банзарай хyбyyн Доржо»
Б.Б. Базарон «Эрдэмтэй эрбээхэй»
Н.Г.Дамдинов «Тyрэл хэлэн, тyрэhэн дайда»
Ц.Н. Номтоев «Шагжын хула»

– Мyнooдэрэйнгээ хэшээлдэ yргэлжэлhэн зохёолнуудай нэгэ жанр болохо туужатай танилсахабди.

II. Хэшээлэй гол хуби

1. Ямар зохёолнуудые роман гэдэг бэ гэhэн мэдэсэ hанаха. Роман гэhэн сэдэб гарахадаа хэрэглэhэн «Эпос – yргэлжэлhэн зохёолнууд» гэhэн таблица хэрэглэн, туужа тухай ойлгосо yгэхэ.

– Номоо 3-дахи нюурта нээгты. Туужа yргэлжэлhэн уран зохёолой нэгэ жанр болодог. Хэмжээгээрээ хooрooнhoo ехэшэг, романhаа багашаг, юрэ хooрэhэн, тyyхын баримтануудтай, пейзаж, портрет зураглаhан, геройн тодорхойлолготой yргэлжэлhэн зохёолые туужа гэдэг.

(Багша hурагшадаараа суг туужа тухай ном сооhоо уншана).

2. Багша туужын буряад литературада эзэлдэг hуури, ямар зохёолшод туужануудые бэшэhэн бэ гэжэ жэшээнyyдые хэрэглэн хooрэнэ. (Слайд дээрэ мэдээжэ туужануудые харуулна).

Рефлекси

– Энэ хэшээлдэ oohэдтoo ямар шэнэ юумэ хадуужа абабабта? – Туужа хooрooн болон романhаа юугээрээ илгаатайб?

III. Гэрэй даабари: Туужын гол шэнжэнyyдые бэшээд ерэхэ.

34-дэхи хэшээл

Даширабдан Батожабайн намтар ба зохёохы зам.

«Шалхуу Рабданай хooрooнhoo» гэhэн зохёолой гол удха

Хэшээлэй зорилгонууд: Даширабдан Батожабайн намтар болон зохёохы замтай танилсуулха; «Шалхуу Рабданай хooрooнhoo» гэhэн зохёолой гол удха ойлгуулан, тус зохёол дээрэ автобиографическа зохёолой онсо ойлгуулжа yгэхэ.

Хэшээлэй ябаса

I . Эмхидхэлэй yе

1. Мэндэшэлгэ, hурагшадые бyридхэлгэ.

2. Hуралсалай ситуаци бии болголго.

– Мyнooдэрэйнгээ хэшээлдэ бидэ буряад уран зохёолой тyyхэдэ ехэ хубитаяа оруулhан, олондо мэдээжэ болоhон Даширабдан Батожабайн намтартай, тэрэнэй зохёолтой танилсахабди.

II. Хэшээлэй гол хуби

(Самбарта уран зохёолшоной портрет yлгooтэй) 1. Багшын хooрэлгэ.

– Даширабдан Одбоевич Батожабай Агын Буряадай тойрогой Догой нютагта 1921ондо тyрэhэн юм. 1936 ондо Зугаалайн долоон жэлэй hургуули дyyргээд, Улаан-Yдын театральна хyгжэмэй техникумдэ ороо hэн… (Багша Интернет болон нэмэлтэ литература хэрэглэн, зохёолшоной намтартай hурагшадые танилсуулна).

2. Багша автобиографическа зохёол тухай ойлгосо yгэнэ.

• Мyнooдэр автобиографическа зохёол тухай хooрэлдэхэбди. Энэ юун гээшэб гэжэ бидэ мyнoo хаража yзэе:

Уран зохёолшын зохёолойнгоо гол герой боложо, ooрынгoo намтар тухай бэшэhэн зохёол автобиографическа зохёол гэдэг.

Автобиографическа зохёолнуудай геройнуудынь ехэнхидээ yхибyyд байдаг, тэдэнэй сэдьхэлэй урган хyгжэhые харуулhан зураглалнууд элбэгээр хэрэглэгдэдэг. Уран зохёолшон автобиографическа зохёол соогоо yхибyyнэй намтарые хyсэдooр харуулдаггyй. Уншагшадай зyрхэ сэдьхэл гyнзэгыгooр хyдэлгэхэ yенyyдыень харуулхадаа, тэрэ yеын yхибyyн яажа амидарааб, юу мэдэрээб, ойлгооб гэжэ хooрэдэг, тэрэ yеын тyyхын амисхаал уншагшадтаа мэдэрyyлhэн байдаг.

Тус Д. Батожабайн «Шалхуу Рабданай хooрooнhoo» гэhэн зохёол соо автор Рабдан хyбyyнэй наhанайнь нэгэ хэды yенyyдые зураглана. Тэдэнь Д. Батожабайн ooрын намтартайнь тааруу байна. Тиимэhээ тус зохёол автобиографическа зохёол гэжэ тоологдоно.

• Таанад дээрэ хэлэгдэhэн yгэнyyдhээ юун гэжэ ойлгобот?

• Иимэ автобиографическа зохёол мэдэхэ гyт? Ородой литература соо дайралдаа hэн гy?

Зэргэсyyлгын карта

Даширабдан Батожабайн намтар	«Шалхуу Рабданай хooрooнhoo» гэжэ зохёолой гол геройн намтар

• Тyрyyшын хэшээлдэ уран зохёолшын намтар бэшэхэ. Бусад хэшээлнyyдтээ зохёолтой танилсахадаа, зохёолой гол геройн намтар бэшэжэ тус карта дyyргэхэ.

1. Хэшээлэй дyн

Hурагшад oohэдoo дyн гаргана.

1. Гэрэй даабари: «Шалхуу Рабданай хooрooнhoo» гэhэн зохёолой 1-дэхи, 2-дохи бyлэгyyдые уншаха.

35-дахи хэшээл

Уран зохёол мyндэлбэ

Хэшээлэй зорилгонууд: «Шалхуу Рабданай хooрooнhoo» гэжэ зохёол уншуулха, гол геройн портредэй анализ хэхэ дадалыень хyгжooхэ. Зохёолой уран аргануудыень элирyyлхэ.

I Эмхидхэлэй yе

1. Гэрэй даабари шалгалга. II. Хэшээлэй гол хуби

• Гэртээ зохёолой тyрyyшын бyлэгyyдые уншаат. Тус зохёол тухай танай тyрyyшын бодолнууд ямар гээшэб?

• Энэ зохёол соо хэн тухай хэлэгдэнэб?

• Зохёолоо юун гээд автор эхилнэб?

• Юундэ Батожаб Бальжид хоёр айлhаа хyбyy yргэжэ абааб?

• Автор ooрынгoo нарай нялха наhан тухай юун гэжэ бэшэнэб?

• Тус зохёол хэнэй зyгhoo хooрэгдэнэб?

Уран зохёол тухай тyрyyшын бодол Рабдан хyбyyнэй тархида хэзээ мyндэлнэб гэhэн асуудалда hурагшад бyлэг боложо, зураг зуража харюу yгэнэ. Тиихэдэнь багша асуудал табина: Зураг зурахадаа, ямараар Рабдан хyбyyнэй нюур шарай, дyрсэ харанабта? (Hурагшадай харюу баталан, найма наhатай Рабдан хyбyyнэй портрет зураглуулна).

36–38-дахи хэшээлнyyд

Рабданай нyхэд ба тэдэнэй уршагта ябадалнууд. Колхозой ажабайдал yхибyyдэй хуби заяанда.

«Хyн болохо багаhаа, хyлэг болохо унаганhаа»

Хэшээлэй зорилгонууд: Хани нyхэд хyнэй наhанда ямар hуури эзэлдэг бэ гэжэ ойлгуулжа yгэхэ; тэрэ сагай ажабайдалай эрилтэнyyд тухай хooрэхэ, тус зохёол соохи «Хyн болохо багаhаа, хyлэг болохо унаганhаа» гэhэн оньhон yгын удха тайлбарилха. I. Эмхидхэлэй yе

1. Мэндэшэлгэ, hурагшадые бyридхэлгэ.

2. Hуралсалай ситуаци бии болголго.

– Мyнooдэр Д.Батожабайн «Шалхуу Рабданай хooрooнhoo» гэhэн зохёол дээрэ ажалаа yргэлжэлyyлхэбди. II. Хэшээлэй гол хуби

1. «Шалхуу Рабданай хooрooнhoo» гэhэн зохёолой гол удха хэр ойлгооб гэжэ элирyyлхэ. (Класс 2 бyлэг болгожо хубаан, блицурилдаа yнгэргэжэ болоно).

2. Рабданай хани нyхэдтэ характеристикэ yгэхэ. (Рабданай хани нyхэдтэ характеристикэ yгэхэдoo, блогернууд боложо хooрэхэдэ болоно).

3. Зохёолой удхаар сюжетнэ карта зохёохо. (Рабдан хyбyyнэй намтараар маршрут зохёожо, гид боложо экскурси эмхидхэхэдэ болоно).

4. Колхозой ажабайдал yхибyyдэй хуби заяанда (Авторай тэрэ yеын байдал зураглалга дээрэ хyдэлнэ).

5. «Хyн болохо багаhаа, хyлэг болохо унаганhаа» гэhэн оньhон yгын удха дээрэ хyдэлмэри. (Юундэ автор тус оньhон yгэ зохёол соогоо хэрэглээб?)

6. Зэргэсyyлгын карта дyyргэхэ. (Даширабдан Батожабайн намтар. «Шалхуу Рабданай хooрooнhoo» гэhэн зохёолой гол геройн намтар). Тус картынгаа тобшолол хэхэ. (Hурагшад oohэдoo тобшолол хэнэ).

7. Рабданай хyгжэлтэдэ хэд нyлooлнэб?

8. Тус зохёол соогоо автор тэрээнтэй болоhон yйлэ хэрэгyyд болон ушарнуудые зураглахадаа, юу харуулхаяа hанааб?

1. Хэшээлэй дyн

2. Гэрэй даабари: Тус зохёолой удхаар болон Б.О. Ринчиновэй «Хонишон» гэhэн зурагаар багахан хooрoo бэлдэхэ.

39-дэхи хэшээл

Ц.Н. Номтоевой намтар ба зохёохы зам.

«Шагжын хула» гэhэн зохёолой гол удха

Тус хэшээлдэ Ц.Н.Номтоевой намтар ба зохёохы зам, «Шагжын хула» гэhэн зохёолой гол удха, зохёол соо табигдаhан проблемэнyyд тухай дэлгэрэнгыгээр, hурагшадай hонирхол татуулан, ИКТ хэрэглэн багша хooрэжэ yгэхэ. Удаань 1-дэхи бyлэг багша гy, али hурагша уншажа, удхатайнь танилсуулха, хooрэлдoo yнгэргэхэ.

Нэмэлтэ материал:

Манай буряад нютагай зyyн хойто зyгтэхи Яруунын аймагта Yльдэргэ гэжэ hуурин оршодог. Энэ hууринда Буряад республикын алдартай, солотой багшанарай нэгэн, гушаад оной yеhoo эхилжэ, олониитэдэ мэдээжэ болоhон поэт, уран зохёолшо Цокто Номтоевич Номтоев удаан ажаhуугаа.

Ц. Номтоев 1910 ондо Хэжэнгын аймагай Хooрхэ нютагта тyрэбэ, эхынгээ наhа барахада, абга Номтындоо хyбyyниинь болон yгтэбэ. Номто yбгэн yльгэр, тyyхэ бага Цоктодоо хooрэжэ yгэхэ дуратай байгаа. Мyн баhа хуушан монгол бэшэг заажа yгoo.

Тэрэ yедэ yхибyyд yшoo уялгата ёhоор hургуулида hурадаг болоодyй байгаа. Цокто ooрooшье hургуулида орохо ёhотойгоо мэдээгyй, ээлжээнэй улаашан болоод ябажа байба ха юм. Харин талаан боложо, албанай хэрэгээр ooртэнь улаадуулжа (шэрyyлжэ) ябаhан Х. Намсараев нютагайнь аха заха хyн байhан тула hургуулида орохо тухайнь ойлгуулжа, хэлэжэ yгэhэн байна.

Тиигэжэ тэрэ Хэжэнгынгээ эхин hургуули дyyргэжэ, Хориин долоон жэлэй hургуулида оробо. Энэ hургуулида буряадай урданай багша И.Г. Дадуев багшалдаг байгаа. Тэрэ ooрoo уран зохёол бэшэхэ, хyгжэм, зурагта дуратай, бэлигтэй хyн hэн тула Ц. Номтоевой зохёол, нааданда оролсохо дуратайень тyргэн ойлгоhон байба. Тиигээд зургаадахи классай шаби Цоктодо аймагай хyдoo ажахын выставкэдэ зорюулжа, зохёол бэшэхыень дурадхаба. Тэрэ уряа- лаарнь «Боолтын хooрэлдooн» гэжэ зохёол бэшэбэ, тэрээн соогоо hайнаар, муугаар ургуулагдаhан хоёр ондоо боолтотой таряанай хooрэлдoo зyрилдyyлэн харуулhан байна. Энээнhээ хойшо нютагайнгаа байдалда хабаатай багахан зyжэгyyдые бэшэдэг болоhон гэхэ.

Ц.Н. Номтоевой «Шагжын хула» гэhэн туужыень удхын талаар хаража yзэхэдэ, мyнoo yедэ хyнэй бодол hэрюулхэ тон шухала cэдэбтэй зохёол болоно.

Зохёол соо колхозой суута адуушан Санжа yбгэнэй ба тус колхозой адуун hyрэгэй эрхим морин Шагжын хула хоёрой дyрэнyyд гол hуури эзэлнэ.

Манай орон соохи тyyхэтэ ушар, Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн хyнэйшье, моринойшье ами наhые адли дайрана. Шагжын хула дайнда ябалсажа, хэдэн удаа шархатажа yзэhэн морин тyрэл нютагаа бусажа, адуун hyрэгтoo ниилэнэ. Шагжын хула хуушан шархынгаа hyжэрхэдэ, дэлhээ дэрлээд, yе мyсoo жиигээд yхэнэ.

Колхозойнгоо адуун hyрэгэйнгoo тyyхэ харуулха гэжэ музей соогоо Шагжын хула тухай дурасхаал yлooхэ гэhэн шиидхэбэри нютагаархидынь гаргана. Тиигээд тэрэнэй эдеэрэ болоhон мяхан сооhоо шагайн зэргэ шэрэмэй гy, али тyмэрэй тyгдэрхэйе, олон жэжэхэн тyмэрнyyдые, гэмтээд булсуутай боложо эдэгэhэн хоёр хабhые мяханhаань hалгаан абана. Эдэ бyгэдыень Санжа yбгэн дурасхаал болгон музейдэ yгэжэ, нарба тархииень сэбэрээр арилгажа, адуунай хорёогой yндэр hаднагта буряад малшан ёhоор yлгэнэ.

Адуу малаа гамтайгаар, ухаан бодолтойгоор yдхэхэ, харууhалжа байhан малаа hайнаар тэжээхэ, торьдохо гэжэ урданай малша буряадай ажалай hайхан заншалые залуу малшадта дамжуулан асарhан Санжа yбгэнэй дyрэ тон дура сэдьхэл татамаар.

Гэхэтэй хамта энэ ажалша хyнэй hайн заншалаараа манай орон соо ехэ бага хэмтэйгээр, хаа-хаанагyй ноёдой дунда дэлгэрhэн ooрынгoo тушаалда найража, хамтын зooриhoo зоргондоо yбэршэлхэ, ажаллажа байhан мални гэдэhым дyyргэхэ амиды мяхан гэжэ бододог мяхаша сэдьхэлтэндэ тон харша, эбсэшэгyй байhыень эрид харуулаа.

Цогто Номтоевой бyтээhэн Санжа yбгэнэй дyрэ тон шухала болоhон арадай ажалай мэргэжэл, ажаллаха заншал бодолнууд сооhоонь мyндэлнэ.

Гэрэй даабари: 1-дэхи ба 3-дахи бyлэг уншаад, эдэ бyлэгyyдэй сюжедэй удхаар хула мориной наранай гараха зyг руу ябаhан харгы замайнь тyсэб табиха.

40-дэхи хэшээл

«Наранай гараха зyг руу»

Энэ хэшээл hурагшадай гэрэй даабари шалгалгаар эхилхэ. Hурагша бyхэнэй тyсэб шалгаха. Энэ ажал hурагшадай гуримтайгаар бодомжолжо, тобшо тодоор, удаа дараалан hаналаа дамжуулха дyршэлтэй бололгодо, сюжедэй удха hайнаар хадуужа абалгада ехэ yрэ дyнтэй юм. Тиимэhээ иимэ ажал хараалагдана:

• Hурагшадай тyсэб шалгахадаа, хула мориной харгыда дайралдаhан хyнyyдэй абари зан, аюул тодхор тухай хooрэлдoo yнгэргэжэ, тэдээндэ сэгнэлтэ, характеристикэ yгэхэ;

• Авторай тала газарай гоё hайханиие, зyyн зyг тээшээ тэгyyлжэ ябаhан хула мориной сэдьхэлэй байдал зураглаhые текст сооhоо оложо уран гоёор уншуулаад, текстэдэ дyтэрхыгooр hурагшадта хooрyyлхэ.

1. Тус зохёолой удхаар болон Ц.С.Сампиловай «Боро yдэр» гэhэн зурагаар зохёолго бэшyyлхэдэ болоно.

2. Манай орон соохи тyyхэтэ ушарнууд хyнэйшье, моринойшье ами наhые адли дайрана гэжэ зохёолшон харуулна гэжэ yхибyyдтэ ойлгуулха.

41-дэхи хэшээл

«Тyрэл hyрэгтoo»

Энэ хэшээлдэ иимэ асуудалнууд дээрэ хyдэлжэ зохёолой анализ хэхэ:

1. Шагжын хулын тyрэл тоонто нютагаа бусажа ерэхэдэнь, hyрэгынь ямараар угтанаб?

2. Адуун hyрэгэй хула мори угталга хараад, Санжа yбгэн ямар бодолдо абтааб? Энэ хэhэг уран гоёор, текстэдэ дyтэрхыгooр хooрэгты.

3. Юугээрнь Санжа yбгэн Шагжын хулые таняаб, архив соо юун гэжэ бэшээтэй акт байгааб?

4. Шагжын хулые тахалуулхадань, хойто хyлэйнь хахад тахада ямар тэмдэг байгааб?

5. Санжа yбгэн ноёдой мори yyсэлхэдэ, юундэ сухалдааб? Мори yyсэлэгшэдэй моридые буудахадань, Шагжын хула яанаб?

6. Шагжын хулын yбдooд yхэшэхэдэнь, нютагайнь зон, yбгэд юун гэжэ хooрэлдэнэб?

7. Юундэ уран зохёолшо эмниг моришо Шагжые болон Шагжын хулые зураглахадаа, эрхим эрын дyрэ, hайн мориной эрхим шанар шэнжэ хэрэглээб? Автор энээгээр юун гэжэ хэлэхэеэ hанааб?

Багша yхибyyдтэ туужын удха мyнoo yедэ хyнэй бодол hэрюулхэ тон шухала сэдэбтэй зохёол гэжэ ойлгуулха.

Зохёол соо колхозой суута адуушан Санжа yбгэнэй ба тус колхозой адуун hyрэгэй эрхим морин Шагжын хула хоёрой дyрэнyyд гол hуури эзэлнэ. Эдэ хоёр дyрэнyyдтэ характеристикэ yгэхэ.

Гэрэй даабари: Туужа бyхы дээрэнь дабтаха, удхаарнь асуудалнуудые бэлдэхэ, морин эрдэни тухай шyлэг, магтаал, «Гэсэр» yльгэр соо Гэсэрэй Бэльгэн хэер морин тухай оложо сээжэлдэхэ, хэшээлдээ уран гоёор хooрэхэеэ бэлдэхэ.

Зохёолоор асуудалнууд:

1. Тус зохёолой yйлэ ямар сагта болоноб?

2. Юундэ автор дайнай сэдэбтэ оло дахин ханданаб?

3. Тус зохёолой гол герой хэн бэ?

4. Авторай хула мориндо хандаса ямар гэжэ hананат? Hанамжаяа жэшээнyyдээр баталагты.

5. Юундэ хула мориндо дайнай боложо байhан баруун зyг зэрлиг муухайгаар hанагданаб?

6. Хула мориндо эзэдынь ямараар ханданаб? Морин тухай юун гэжэ хooрэлдэнэб?

7. Хула мориной шононуудтай тулалдаhыень автор ямараар зурагланаб?

8. Хула мориной энэ дэлхэйтэй хахасалга ямараар зураглагданаб?

42-дохи хэшээл

«Морин эрдэни»

Хэшээл-аяншалга

Зорилгонууд:

Hургалгын: Ц.Номтоевой «Шагжын хула» гэhэн туужын удхаар хooрэлдoo yнгэргэжэ, hурагшадые гyнзэгы шyyмжэлэл хэжэ hургаха.

Хyгжooлгын: Hурагшадай аман ба бэшэмэл хэлэлгэ, уран уншалга, анхарал, ухаан бодол хyгжooхэ.

Хyмyyжyyлгын: Арадай ёhо заншалда hонирхол тyрyyлхэ.

Хэшээлэй янза: Эрдэм мэдэсэ бэхижyyлгын ба гуримшуулгын хэшээл.

Хэшээлэй тyхэл: Хэшээл-аяншалга

Хэшээлэй ябаса

I. Эмхидхэлгын yе

1. Hурагшадые бyридхэлгэ.

2. Hуралсалай ситуаци бии болголго.

Мориной муу зан – эзэнhээ,

Хyсэтэй ябадалынь – харууhанhаа, Хатарша жороонь – yyлтэрhээ, Зангайнь hайхан – hургаалhаа.

Арадай аман зохёолhоо

II. Хэшээлэй гол хуби 1. Багшын оролто yгэ.

– Зогсон тогтоhон yе сагта бидэ арадайнгаа тyрэлхи хэлэнhээ эхилээд, олон хэрэгтэй юумэеэ уhанда алдаhан байнабди. Тэдэ гээhэн юумэеэ ooдэнь татан hэргээхэ саг ерээ. Уран зохёолшо Ц. Номтоев табан хушуу малаа бэлшээдэг газар, нютагайнгаа бэлшээриин yбhэ тэжээлые, булаг горхые бодолтойгоор тааруулан хэрэглэхэ тухай «Моринойнгоо хазаар бy гэшхэ!» гэhэн статья yшoo тэрэ сагта бэшэhэн юм. Мyнoo болоходо энэнь бyри шухала асуудал болоод байна.

Энэ хадаа арадайнгаа ёhо заншал бy мартая гэhэн уряал болоно.

Мyнooдэр бидэ тyрбэлгyй баян тyyхэтэй, эрхим hайхан, дабташагyй ёhо заншалтай, эрдэмтэй, бэлигтэй хyбyyд басагадаар олон Буряад ороноймнай эрхим хyбyyдэй нэгэн Социалис ажалай герой, РСФСР-эй Габьяата багша, СССР-эй, РСФСР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшyyн Ц.Н. Номтоевой «Шагжын хула» гэhэн туужын удхаар «Морин эрдэни» гэhэн сэдэбээр хэшээл-аяншалга yнгэргэхэбди. Хэшээлнай гурбан станциhаа бyридэхэ:

1-дэхи станци: «Асуудал – харюу». (Гэртээ бэлдэhэн асуудалнуудаа бэе бэедээ табижа, дyyрэн, зyб харюунуудые yгэнэ).

2-дохи станци: «Мини-зохёолго». («Намда энэ зохёол соо юун hайшаагдааб?» гэhэн мини-зохёолго бэшэнэ).

3-дахи станци: «Арадай аман зохёолой, дуунай эрдэни». (Энэ станцида гэртээ сээжэлдэhэн шyлэгyyдээ, магтаалнуудаа уран гоёор уншана, дуугаа дуулана).

Аяншалгамнай аза талаантай, урагшатай yнгэрхэнь болтогой!

1-дэхи станци: «Асуудал – харюу».

Тобшолол.

2-дохи станци: «Намда энэ зохёол соо юун hайшаагдааб?» гэhэн мини-зохёолго бэшэлгэ.

Зохёолго уншалга, анализ хэлгэ.

3-дахи станци: «Арадай аман зохёолой, дуунай эрдэни» Шyлэг, магтаалнуудаа хooрэлгэ; дуу дуулалга.

Багшын тобшолол:

– Хyндэтэ yхибyyд, мyнooдэр бидэ Ц.Н. Номтоевой гyнзэгы философско удхатай «Шагжын хула» гэhэн зохёолоор аяншалга yнгэргэбэбди. Энэ хэшээлдээ эдэбхитэйгээр хабаадаhанайтнай тyлoo баярые хyргэнэб. Саашадаа hайнаар номоо yзэжэ, жэнхэни буряад хэлэеэ хyгжooжэ, арад зонойнгоо ёhо заншал, yнэтэ hургаалнуудыень сахижа, орон нютагаа суурхуулан ябаха хyбyyд басагад боложо ябахыетнай yнэн зyрхэнhoo хyсэнэб. Мyнoo сугтаа морин эрдэни тухай дуулаябди. Сэгнэлтэ табилга.

Багшын хэрэглэхэ литература:

1. Номтоев Ц. Шагжын хула : Рассказ {Текст} / Ц. Номтоев // Морин хуур, 2000. – №2(4).

43-дахи хэшээл

Творческо практикум:

«Морин эрдэниин дyрэ буряад уран зохёолдо болон

«Шагжын хула» гэhэн туужа соо»

Шэнжэлэлгын метод. Зохёол уншалга, кинофильм харалга, анкетэ, хooрэлдooн, научна литература шэнжэлэлгэ.

Тус хэшээл 3 шатаhаа бyридэхэ.

1-дэхи шата

Hурагшад иимэ асуудалнууд дээрэ хyдэлхэ:

• Юундэ буряад уран зохёол соо мориной дyрэ yгтэнэб? Морин ямараар зураглагданаб?

• Мориной дyрэ уран зохёол соо ямар hуури эзэлнэб гэжэ элирyyлхэ.

Мориной дyрэ автор зохёол соогоо харуулхадаа, мориной хажууда байhан хyнэй сэдьхэлэй байдал, тэрэнэй оршон тойронхи байдалда хандаса харуулна. Мориной дyрэ заал hаа эрхим hайн шэнжэтэйгээр, арюун сэбэр мэдэрэлтэйгээр харуулагдана. Тиимэhээ хyн ooр тухайгаа, сэдьхэл, ажабайдал, оршон тойронхи байдалдаа, хyн зондоо хандаса тухайгаа бодомжолхо ёhотой.

2-дохи шата

Зохёолшодой морид тухай бэшэhэн зохёолнуудые олохо, тиихэдээ:

• тус зохёолнуудай гол шухала асуудал элирyyлхэ;

• xyн болон морин хоёрой харилсаа элирyyлхэ;

• мориной дyрooр автор юу харуулхаяа hанааб гэжэ элирyyлхэ.

• Морин тухай уншаhан зохёолнуудтнай танай сэдьхэлдэ ямар мyр сараа yлooгooб?

Hурагшадай харюу иимэ байжа болохо:

• Иимэ зохёолнуудые уншахада ехэ hонирхолтой байдаг. Yнэхooрooшье, морин – эрдэни.

• Морин, yнэхooрooшье, манhаа шанар шэнжээрээ hураггyй дээрэ гэжэ тоолоноб. Хyнэй сэдьхэлдэ элдэбын бодолнууд дайралдадаг, харин морин ямаршье хyндэ хyшэр сагай тохёолдоходо, эзэндээ yнэн сэхэ.

3-дахи шата

Анкетэ

1. Амитад тухай зохёолнуудые уншаха дуратай гyт?

2. Ямар амитан хyнэй нyхэр байжа болохоб?

3. Морин хyнэй нyхэр байжа болохо гy?

4. Морин ooрын абари зантай, сэдьхэлтэй гy?

5. Морин хyнhoo дээрэ байжа болохо гy?

6. Мyнoo yедэ, эрдэм техникын хyгжэнги сагта морин хэрэгтэй гy?

Тобшолол.

• Хyн болон амитад – байгаалиин адли эрхэтэн.

• Морин хyнэй ажабайдалда ехэ туhатай.

• Хyнэй мориндо хандаса хyнэй сэдьхэлэй шанар шэнжэ харуулна.

Хэшээлэй дyн

• Морин эрдэни тухай ямар зохёолнуудые мэдэхэ болобот?

• Эдэ зохёолнууд соо автор ямар гол шухала асуудал табинаб? Юундэ?

Сэгнэлтэ табилга.

Гэрэй даабари: Морин тухай шyлэг зохёохо, зураг зураха.

44-дэхи хэшээл

Хooрooн тухай ойлгосо

Хэшээлэй зорилго: Хooрooн тухай ойлгосотой болгохо, ямар уран зохёолшод хooрooнyyдые бэшэhэн бэ гэжэ мэдэсэ yгэхэ, хooрooнэй гол шэнжэнyyдтэй танилсуулха.

Хэшээлэй ябаса

I. Эмхидхэлэй yе

1. Мэндэшэлгэ, hурагшадые бyридхэлгэ.

2. Hуралсалай ситуаци бии болголго.

Багшын зохёолнуудай нэрэ автортайнь хэлэхэдэ, hурагшад ямар жанрай зохёол бэ гэhэн харюу хэлэнэ:

• «Бабжа Барас баатар» (Домог)

• Ч.Ц. Цыдендамбаевай «Банзарай хyбyyн Доржо» (Роман)

• Ц.Н. Номтоевой «Шагжын хула» (Туужа) – Д.А. Улзытуевай «Буряад хэлэн» (Шyлэг) – Ц.Н. Номтоевой «Хилээмэн» (Хooрooн) Багшын асуудал:

• Yхибyyд, эпическэ зохёолнуудай жанрнуудые нэрлэгты.

(Роман, туужа, хooрooн).

• Эдэ жанрнуудай алиниинь бидэ мэдэхэбибди? (Роман, туужа) – Мyнooдэрэй хэшээлдэ ямар жанр гарахабибди гэжэ hананабта?

(Хooрooн)

• Зyб даа. Мyнooдэрэйнгээ хэшээлдэ yргэлжэлhэн зохёолнуудай бага жанр болохо хooрooн гэhэн сэдэбтэй танилсахабди. II. Хэшээлэй гол хуби

1. Зэргэсyyлгын таблица дyyргэгты.

Автор, зохёол	Гол герой	Геройнуудай нэрэ	Хэмжээн
Ч.Ц.Цыдендамбаев «Банзарай хyбyyн Доржо»
Ц.Н.Номтоев «Шагжын хула»
Ц.Н.Номтоев «Хилээмэн»

• Yхибyyд, таанад 5-дахи класста hурахадаа, Ц.Н. Номтоевой «Хилээмэн» гэhэн хooрoo уншаhан байнат. Энэ зохёол хooрooн гэжэ жэшээгээр баталагты.

Тобшолол.

• Ямар нэгэ юумэн тухай hонирхолтой уранаар юрэ хooрэhэн багашаг уран зохёолые хooрooн гэжэ нэрлэдэг. Хooрooнyyд соо хyнyyдэй харилсаан, ажал хyдэлмэри, амитад, байгаалиин yзэгдэлнyyд гэхэ мэтэ харуулагдаhан байдаг. Хooрooн соо автор гол нюурай ажабайдалhаа ямар бэ даа нэгэ ушар гy, али yйлэ абажа харуулдаг. Энэ болоhон yйлэ, ушар сооhоонь хooрooнэй гол нюур ямар абари зантай хyн байhыень ойлгохоор байдаг. Хooрooн хадаа туужада орходоо хэмжээгээрээ бага, хабаадагша нюурнуудынь yсooн.

Зохёол бyхэндэ уран зохёолой герой онсо hуури эзэлдэг. Тодорхой абари зангай шэнжэнyyдтэй, зохёол соо yгтэhэн нюурнуудта, ажабайдалда тодорхой хандасатай yйлэдэгшэ нюурые уран зохёолой герой гэдэг.

2. Hурагшадай номоор хyдэлмэри. III. Хэшээлэй дyн

• Хooрooн романhаа, туужаhаа ямар илгаатайб? Шэнжэнyy-дыень нэрлэжэ, hанамжаяа баталагты.

• Ямар хooрooнyyдые уншаа hэмта? Нэрлэгты.

IV. Гэрэй даабари: «Эпическэ зохёолнууд» гэhэн сэдэбтэ презентаци бэлдээд ерэхэ.

45-дахи хэшээл

Б.Н. Ябжановай намтар ба зохёохы зам.

«Хэрмэшэ» гэhэн зохёолой гол удха

Энэ хэшээлдэ уран зохёолшын намтар болон зохёохы зам тухай багша хooрэхэдoo, презентаци хэрэглэжэ харуулжа болоно. Али yгышье hаа, зарим yхибyyдые мэдээсэл бэлдээд, хooрэхэ гэhэн даабари yгэхэ. Hyyлдэнь класста асуудал табижа, энэ мэдээсэлээ бэхижyyлхэ. Тиихэдээ Б. Ябжановай зохёохы замай хyгжэлтэдэ hурагшадай анхарал хандуулха.

Хэшээлэй зорилго: Б.Н. Ябжановай зохёохы замтай болон тэрэнэй зохёолнуудтай танилсуулха, уран зохёолшын зохёолнуудай онсо шэнжэ ойлгуулха, сэдэбyyдыень элиpyyлхэ, зохёолнуудайнь удха дээрэ хyмyyжyyлгын ажал ябуулха.

I. Эмхидхэлэй yе

1. Мэндэшэлгэ, hурагшадые бyридхэлгэ.

2. Hуралсалай ситуаци бии болголго.

– Энэ хэшээлдэ yшoo нэгэ амитан тухай зохёолтой, тэрэнэй автортай танилсахабди. Тиихэдээ тус зохёолнуудай онсо шэнжэ зэргэсyyлжэ харахабди.

II. Хэшээлэй гол хуби

1. Багшын оролто yгэ. (Б. Ябжановай намтар ба зохёхохы зам тухай презентаци харуулна).

2. Авторай зохёолнуудайнь нэрээр сэдэбyyдыень элирyyлэлгэ.

(Багша тобшоор хooрooд yгэнэ).

– Танай hанахада тус зохёол юун тухайб?

1. Зохёол уншалга.

2. Ном соо yгтэhэн асуудалнуудаар хyдэлмэри.

1. Хэшээлэй дyн

Багша hурагшадтаяа суг дyн гаргана.

1. Гэрэй даабари: «Хэрмэшэ» гэhэн зохёол уншаха. Гол геройдо характеристикэ yгэхэ.

46-дахи хэшээл

Хэрмэшын эзэд

Энэ хэшээлдэ «Хэрмэшэ» гэhэн хooрooнэй анализ хэхэдээ иимэ асуудалнуудаар хooрэлдoo yнгэргэхэ:

• Зохёолой гол нюурнууд хэд бэ? Элирyyлхэ.

• Энэ хooрooн соо уран зохёолшо Б. Ябжанов ямар hанал бодол харуулха гэжэ шиидээб?

• Автор Хэрмэшые ямар нохой гэжэ ойлгуулнаб? Тэрэнээ яагаад уншагшада дамжуулнаб? (Хэрмэшын гyлгэн наhанай ажабайдал тухай хэhэг).

Хyн ба «хyнэй дyyтэн» хоёрой хоорондохи харилсаа холбоо. (Доржо хyбyyн нохой хоёрой харилсаан дээрэ нyхэсэл тухай хooрэлдэнэ).

• Гэрэй эзэн, тэрэнэй хyбyyн ямар сэдьхэлтэй хyнyyд гэжэ ойлгобот? Жэшээнyyд дээрэ харуулагты. (Гэрэй эзэнэй агнуури хэлгэ, нохойгоо абаралга, эмнэлгэ г.м.). (Hурагшад текст сооhоо жэшээнyyдые оложо уншана, удхынь oohэдынгoo yгooр дамжуулна).

• Эзэнэйнгээ дайнда мордоходонь, нохойн досоо ямар болоноб?

Хэрмэшын дyрэ зураглан харуулхадаа, тэрэнэй эзэндээ yнэн байхыень харуулха. Бэшэгэй удхаар ажал ябуулха («Алтан» гэжэ хандалга, нохойн баяр зураглалга).

• Хэрмэшэ нохой гэрэйнгээ эзэдэй хyндэ хyшэр байдалда ороод байхыень яажа ойлгооб? Хайшан гэжэ туhалха гэжэ шиидэнэб? (Зохёол сооhоо жэшээнyyдээр баримтална). Саашань багша хooрooнэй эсэстэ hурагшадай анхарал хандуулна.

• Юундэ Хэрмэшэ улижа эхилээб?

• Гэрэй эзэн эхэнэр юундэ бодолгото болооб? (Нохой улихадаа, муу юумэ зyгнэдэг гэжэ урданай зон хэлсэдэг байгаа).

• Б. Ябжанов ямар зэргэсyyлгэнyyдые хэрэглэжэ, Хэрмэшын досоохи байдал гаргааб?

• Автор хyн ба байгаали хоёрой харилсаан ямар байха ёhотой гэжэ тодорхойлноб?

Багшын хэрэглэхэ литература:

1. Осорова С. «Мои герои все из жизни»: писатель Балдан Насанович Ябжанов / С. Осорова // Бурятия, 2007. – 25 окт.

(№ 200). – C. 5.

1. Осорова С. «Мои герои все из жизни»: 80-летие бурятского писателя Б. Ябжанова / С. Осорова // Правда Бурятии, 2007. – 1 ноября. (№49). – С. 21.

2. Дондогой Ц. «А-hаа я хyрэтэр…»{Текст} : О поэте, драматурге

Б.Н. Ябжанове/ Ц. Дондогой // Морин хуур, 2007. – №6. – С. 95 – 101.

47-дохи хэшээл

Дyрбэн хyлтэ нyхэрэй дyрэ

Хэшээлэй зорилго: Тус зохёолоор hурагшадые амитадые хайрлаха сэдьхэлтэйгээр хyмyyжyyлхэ.

Хэшээлэй ябаса

I. Эмхидхэлэй yе

1. Hурагшадые бyридхэлгэ. II. Хэшээлэй гол хуби

1. Дyрбэн хyлтэ нyхэрэй дyрэ задалхадаа, уран зохёолшо ямар аргаар уншагшадта нохойн дотор байдал харуулнаб гэhэн хooрэлдoo yнгэргэхэ.

2. Текстээр хyдэлмэри. (Хэрмэшын гэрэй эзэнэй ба бусад нюурнуудай портредэй зураглалнуудые текст сооhоо оложо уншуулна).

3. «Ц. Номтоев, Б. Ябжанов хоёрой зохёол соогоо амитадые зураглалга» гэhэн хooрэлдoo yнгэргэхэ.

III. Гэрэй даабари: «Хатико: самый верный друг» гэhэн кинофильм хаража, тус бyтээлээр ooрынгoo hанамжа бэшэхэ.

48-дахи хэшээл

Творческо практикум:

Солбон Ринчиновэй «Хyлеэлгэ» гэhэн зураг хэрэглэн, хyбyyнэй нэрэhээ эсэгэдэнь бэшэг бэшэлгэ

Зорилго: Hурагшадай yгын баялигые yргэдхэхэ, хэлэлгэ хyгжooхэ. Зурагай удхаар хyмyyжyyлгын ажал ябуулха.

Хэшээлэй ябаса:

I. Эмхидхэлэй yе

1. Hурагшадые бyридхэлгэ. II. Хэшээлэй гол хуби

1. Багшын хooрooн. («Солбон Ринчинов – РСФСР-эй габьяата уран зураашан» гэhэн слайд хэрэглэн, уран зураашын намтар ба зохёохы замтайнь танилсуулна).

2. Солбон Ринчиновэй «Хyлеэлгэ» гэhэн зурагаар хyдэлмэри:

1. Оршуулга.

Багша хэшээлэй урда бэлдэhэн yгэнyyдтэй карточка yхибyyдтэ хубааха. Карточка соо yгтэhэн yгэнyyдые hурагшад ород хэлэн дээрэ оршуулна. Булта шалгана.

• Yхибyyд эдэ yгэнyyдые бэшэг соогоо хэрэглэхэдэтнай болохо.

  хyлеэлгэ	ожидание
  байгаалиин зураглал	пейзаж
  эрье	берег
  yндэр добо	высокая сопка
  хулhан	камыш
  мундарганууд	гольцы
  мyрэн	река
  дyрэ	образ

  1. «Уран зураг руу нэбтэрэн оролго» («Погружение в картину»)

• Бидэ РСФСР-эй габьяата уран зурааша Солбон Ринчиновэй намтар ба зохёохы ажалтайнь танилсабабди. Мyнoo «Хyлеэлгэ» гэhэн зурагтайнь танилсая. Энэ зурагай репродукци номоймнай хабсаралта соо yгтэнэ.

• Зурагай нэрэ «Хyлеэлгэ». Юундэ уран зураашан иимэ нэрэ yгoo гээшэб? Таанад юун гэжэ hананат?

• Энэ зураг харахадаа, нэн тyрyyн юун танай анхарал татааб?

• Зураг дээрэ yгтэhэн дyрэнyyдые зураглагты.

• Уран зураашан хэниие зурагай наада таладань дyрсэлэн зураглааб?

• Хyхэ сэнхир тэнгэридэ ямар дyрэ харагданаб?

• Зураг дээрэ yгтэhэн нохойн дyрэ тухай юун гэжэ хэлэхэ байнабта?

• Зурагай пейзаж тухай юун гэжэ hананабта?

• Уран зураашан зурагаа зурахадаа, ямар yнгэнyyдые хэрэглээб?

Юундэ?

• Тус зураг танай досоо ямар мэдэрэл тyрyyлнэб, хooрэгты.

Тобшолол.

1. Солбон Ринчиновэй «Хyлеэлгэ» гэhэн зураг хэрэглэн, хyбyyнэй нэрэhээ эсэгэдэнь бэшэг бэшэлгэ.

1. Хэшээлэй дyн

Yхибyyдэй бэшэhэн бэшэгyyдые уншалга. Анализ хэлгэ. Сэгнэлтэ табилга.

1. Гэрэй даабари: Бyлэг бyлэгooр даабари дyyргээд, хэшээлдээ хамгаалха.

1-дэхи бyлэг: Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай yеын сэдэбтэ зорюулагдаhан ямар нэгэ уран зохёолой нэрэ болон авторыень, зохёолой сэдэб, идей, гол геройн нэрэ, гол yйлэ, тус зохёол тухай бодолнуудаа таблица соо бэшэхэ.

Уран зохёол
Зохёолой нэрэ
Зохёолой автор
Зохёолой сэдэб
Зохёолой идей
Зохёолой гол герой
Зохёолой гол геройн болон геройнуудай онсо шэнжэ
Зохёол тухай минии бодолнууд

2-дохи бyлэг: Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай yеын сэдэбтэ зорюулагдаhан ямар нэгэ уран зурагай нэрэ болон авторыень, зурагай сэдэб, идей, зурагаараа автор юу харуулнаб, зураг тухай бодолнуудаа таблица соо бэшэхэ.

Уран зураг
Зурагай нэрэ
Зурагай автор
Зурагай сэдэб
Зурагай идей
	Зурагаараа автор юу харуулнаб?
	Зураг тухай минии бодолнууд

3-дахи бyлэг Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай yеын сэдэбтэ зорюулhан ямар нэгэ дуунай нэрэ болон авторыень, сэдэб, дуун соо автор ямар уран аргануудые хэрэглэнэб гэжэ таблица соо бэшэхэ.

Дуун
Дуунай нэрэ
Дуунай автор
Дуунай сэдэб
Дуун соо хэрэглэгдэhэн уран арганууд
Дуун тухай минии бодолнууд

49-дэхи хэшээл

Ж.Т. Тумуновай намтар ба зохёохы зам.

«Талын бyргэд» гэhэн зохёолой гол удха

Энэ хэшээлдэ багша Ж.Т. Тумуновай намтар болон зохёохы зам тухай презентацитай hурагшадаа танилсуулна. Энэ ажалай yедэ hурагшад урда хэшээлнyyдтэ хэhэн шyyмжэлэн бодожо yзэлгын технологиин (технология развития критического мышления через чтение и письмо) yшoo нэгэ арга хэрэглэжэ болохо: «Мэдэхэб – мэдэхэ hанаатайб – мэдэжэ абааб». Энэ арга hурагшадай шэнэ мэдээсэл hонор ухаандаа гyнзэгыгooр хадуужа абаха зорилготойгоор бэелyyлэгдэнэ. Тэдэ презентаци харалгын гy, али багшын хooрэлгын yедэ yгтэhэн таблица соо тэмдэглэлнyyдые хэжэ бэшэнэ. Энэ хyдэлмэри энэ технологиин «Дуудалга» (фаза вызова) гэhэн yедэ хэрэглэгдэнэ. Hурагшад хоёр хоёроороо хубааржа, тyрyyшын графа соо бэшэнэ: (Энэ сэдэбээр би юу мэдэхэбиб: энэ ямар нэгэн тyyхын ушарнууд, мэдээсэлнyyд, ямар нэгэ ушар урид тухайлалга, багсаамжалалга байжа болохо). Энээнэй удаа ямар дyн гарааб гэжэ хэлсэhэнэйнгээ hyyлээр hурагшад oohэдoo хэшээлэйнгээ зорилгонуудые табина: юун тухай мэдэжэ абахабиб? Шэнэ мэдээсэл ойлгожо абахын тyлoo hурагшад таблицын хоёрдохи графа соо мэдэхэ hанаатай зyйлнyyдээ бэшэнэ. Шэнэ мэдээсэл хэшээлдээ абаhанайнгаа hyyлдэ нэгэдэхи ба хоёрдохи графанууд соохи тэмдэглэлнyyдээ сасуулан хаража, гурбадахи графа соо тобшолол хэнэ. Энээнэйнгээ удаа зохёогдоhон ажалаараа шyyмжэлэн тайлбарилгын хooрэлдoo yнгэргэнэ: Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнда Ж. Тумунов яажа хабаадааб?

Тэрэ дайнай сэдэбтэ ямар зохёолнуудые бэшээб?

Энэ арга хэрэглэлгын жэшээ:

Мэдэхэб	Мэдэхэ hанаатайб	Мэдэжэ абааб	Ямар тулгуури номуудhаа мэдэжэ абаабиб
Ж.Тумунов – уран зохёолшон	Хаана тyрooб? Гэр бyлэнь ямар байгааб? Ямар тушаалнуудые даажа хyдэлooб?	Агын автономито округой Табтаанай нютагта 1916 ондо таряашанай бyлэдэ тyрэhэн байна. Зyдхэлиин эхин hургуулида багшалаад, Яруунын аймаг эльгээгдэжэ, ВЛКСМ-эй айкомдо пионерэй таhагые даагшаар хyдэлмэрилhэн байгаа	Багшын хooрэлгэ; презентаци; номхрестомати

Энэ хэшээлдэ «Талын бyргэд» гэhэн хooрooнэй удхаар хyдэлмэри ябуулхынгаа урда багша Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн тухай, нютагайнгаа хэды зоной энэ дайнда хабаадаhан тухай, хэдынь амиды бусааб, хэдынь баатаршалгаар унааб гэhэн хooрoo ябуулжа, тyрэл нютагайнгаа баатаршалгата сэрэгшэд тухай хooрэжэ, патриотическа хyмyyжэл ябуулха аргатай. Тиихэдэ hургуулиингаа краеведческэ музей соо гy, али эрэлхэг зоригой таhалга соо yгтэhэн мэдээсэлнyyдые харуулан, энэ хэшээл yнгэргэжэ болохо.

50-дахи хэшээл

Мохошогyй зориг – дундаршагyй дуран

Энэ хэшээлдэ «Талын бyргэд» гэhэн хooрoo hурагшадтаа тайлбарилан уншалгын арга хэрэглэжэ уншуулха, ном соо yгтэhэн асуудалнуудта харюусуулха.

Энэ хooрoo шудалан yзэхэдoo, гол нюурай абари зан, эрэлхэг зоригтойень, зyрхэтэй, Эхэ орондоо yнэн сэхэ байhыень онсо тэмдэглэхэ хэрэгтэй. Тиихэдээ Ж. Тумуновай ямараар гол нюурайнгаа портрет, урма зориг, хyсэ шадал, баатаршалга зураглаhаниие тэмдэглэхэ. (Эндэ текст сооhоо hурагшад гол нюурай портрет оложо уншана):

«Тэрэ yхэлhoo айдаггyй байгаа, аюулта yеын болоходо, yгэ дуугаа хуряажа, сухалаа хyрэhэн янзатай, аргагyй хомхойгоор амяа татагша hэн. Халюун хара yhэтэй, хyжэгэр хара шарай- тай, hайхан хара нюдэтэй hэн».

«Тиимэ, hайхан хара нюдэтэй hэн. Тэрэнэй сэдьхэлынь бyришье hайхан hэн... Hайхан сэдьхэлтэй хyнэй хэрэгынь гэрэлтэй ха юм».

«Тиимэ хyнyyд yхэдэггyй ха юм. Талын бyргэд ooрынгoo бyхы бэеые Эхэ оронойнгоо тyлoo зорюулагшадай тyрyy зэргэдэ баатар зориг харуулжа ябаhан хyн байгаа. Тэрэ ooр тухайгаа оройдоо бододоггyй hэн, тэрэнэй хамаг hаналынь гансал Эхэ ороноо сyлooлхэ гэhэн бодолоор дyyрэнги ябаа. Эхэ оронойнгоо тyлoo бэеэ yгэхooр хододоо бэлэн ябагша бэлэй».

Гол нюур – абари зан – дyрэ гэhэн шэглэлээр Талын бyргэдэй дyрэ дээрэ хyдэлхэдoo, шyyмжэлэн бодожо yзэлгын технологиин yшoo нэгэ арга кластер – графическа бyридхэлгэ (систематизатор), схемэ хэрэглэжэ болохо.

Иимэ кластер хooрooнэй бэшэ нюурнуудай дyрэнyyдээр табюулаад, аман хэлэ хyгжooхэдэ болохо гэжэ hанагдана. Тэрээнhээ гадна синквейн зохёолгожошье болохо.

Багшын хэрэглэхэ литература:

1. Балданов С. Агын тойрогой фронтовик-зохёолшодой бyтээлнyyд / С. Балданов // Буряад yнэн. Дyхэриг, 2009. Сентябриин 10. (№ 36).

2. Румянцев А. Полёт степного Орла: один из основоположников бурятской литературы Ж. Тумунов / А. Румянцев // Бурятия-7, 2012. – 15 августа (№ 32). – С.14.

3. Писатели советской Бурятии. Ж.Т. Тумунов. – C. 121–123. 51-дэхи хэшээлнyyд

Творческо практикум:

Ц. Номтоевай «Шагжын хула», Б. Ябжановай «Хэрмэшэ» болон

Ж. Тумуновай «Талын бyргэд» гэhэн зохёолнуудай геройнууд тухай «Эхэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай yеын геройнуудай онсо шэнжэ» гэhэн сэдэбээр багша ooрын хараагаар хэшээл yнгэргэнэ.

52–53-дахи хэшээлнyyд

Хэлэлгэ хyгжooлгэ (2 саг)

1. Ямар сэдэбтэ зохёолго-бодомжолго бэшэхэеэ хooрэлдoo yнгэргэхэ.

Сэдэбyyд:

1. «Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай yеын геройнуудай онсо шэнжэ».

2. «Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай yеын геройнууд тухай минии бодолнууд».

Багша ондоо сэдэбyyдыешье дурадхажа болохо. Мyн hурагшад oohэдoo сэдэбyyдые шэлэн абажашье болохо.

Бэшэмэл хyдэлмэри гурбан шатаhаа бyридэхэ ёhотой гэжэ hурагшадта hануулха: оролто yгэ, шухала хуби, тобшолол.

2. Зохёолго-бодомжолго бэшэлгэ.

Гэрэй даабари: Дайн тухай ямар нэгэ кинофильмдэ рецензи бэшэхэ.

Рецензи бэшэхэ алгоритм:

1. Тус кинофильм харамсаараа рецензи бэшэбэл hайн байдаг.

2. Энэ кинофильм танда юугээрээ hайшаагдааб/yгыб гэжэ бэшэхэ.

3. Тус зохёолой гол идей юун болоноб?

4. Сюжедынь болон гол геройнуудынь нэрлэхэдээ, бултыень хooрэхэгyй.

5. Ooрынгoo анализ хэхэдээ, автор hанаhан бодомжонуудаа бултыень бэелyyлээ гээшэ гy гэжэ хараха.

6. Ooрын сэгнэлтэ yгэнгyй, бyхыдoo хэр бyтээл болоо гээшэб гэжэ тэмдэглэхэ.

7. Тус кинофильм хаража, ямар шэнэ, hонин юумэ абахаар бэ гэжэ бэшэхэ.

54-дэхи хэшээл

Поэмэ тухай ойлгосо

Хэшээлэй зорилго: Поэмэ тухай ойлгосо yгэхэ, тэрэнэй онсо шэнжыень тодоруулха.

Хэшээлэй ябаса

I. Эмхидхэлэй yе

1. Мэндэшэлгэ, hурагшадые бyридхэлгэ.

2. Hуралсалай ситуаци бии болголго.

Звукозапись шагнана. (Хэн нэгэн поэмэ уншана).

– Yхибyyд, энэ бидэ юу шагнаба гээшэбибди? (Hурагшадай харюу)

II. Хэшээлэй гол хуби 1. Багшын хooрooн.

– Арад зоной ажабайдалда болоhон yзэгдэл, байдал дээрэ yндэhэлжэ, хэдэн олон геройнуудай хэрэг yйлые yргэнooр уялдуулан харуулжа, шyлэгooр бэшэгдэhэн зохёолые поэмэ гэдэг.

Шyлэг, поэмэшье поэтическэ зохёолнууд болоно. Тиихэдэ поэмэ хэмжээгээрээ шyлэгтэ ороходоо ехэ зохёол.

Саашаа hурагшад ном сооhоо поэмэ тухай уншана.

1. Поэмын байгуулга, удхынгаа талаар ямар янзанууд (сатирическэ, героическа, романтическа, реалистическэ) болодогыень багша ойлгуулна.

2. Урда жэлнyyдтэ гараhан, уншаhан поэмэнyyдыень hануулна.

– Поэмэнyyд ажабайдал yргэнooр харуулдаг hэн тула олон нюурнуудай хабаадалгатай, yргэн ехэ удхатай байдаг. Тиимэhээ авторнууд диалог, монолог, пейзаж, тодорхойлон бэшэлгэ, портрет гэхэ мэтын yргэлжэлhэн зохёолнуудай уран аргануудые дyyрэн хэрэглэдэг юм.

1. Багша буряад уран зохёолой мэдээжэ болоhон поэмэнyyдые нэрлэнэ, слайд дээрэ харуулна.

2. Таблица хэрэглэн, hурагшадта «Шyлэгэй уран арганууд» гэhэн сэдэб hануулна.

Эпитет	Зэргэсyyлгэ	Метафора	Ритм	Рифмэ
Ямар нэгэн ойлгосын удхые бyри эли, тодо болгожо, шухала шэнжэ тэмдэглэhэн элирхэйлэгшые эпитет гэдэг.	Ямар нэгэ юумые, yзэгдэлые ондоо юумэнтэй гy, али yзэгдэлтэй сасуулжа харуулhан уран yгые зэргэсyyлгэ гэдэг.		Шyлэгэй мyр соохи yгын yенyyдэй тааралдалые ритм гэдэг.	Мyр соохи yгын hyyлэй абяануудай таараха ушарые рифмэ гэдэг.

III. Хэшээлэй дyн

• Ямар зохёолые поэмэ гэдэг бэ?

• Поэмэ удхынгаа талаар ямар янзанууд болодог бэ?

IV. Гэрэй даабари: Поэмэ тухай ойлгосо ном сооhоо уншаха.

55-дахи хэшээл

Н.Г.Дамдинов. «Талын дуун»

Хэшээлэй зорилго. Н.Г. Дамдиновай «Талын дуун» гэhэн зохёолтой танилсуулха, уран уншалга хyгжooхэ, поэмэ шyyлбэрилжэ hургаха, текстын удхаар асуудалнуудта харюу yгэхэ шадабари нарижуулха.

Хэшээлэй ябаса

I. Эмхидхэлэй yе

1. Мэндэшэлгэ, hурагшадые бyридхэлгэ.

2. Гэрэй даабари шалгалга.II. Хэшээлэй гол хуби

– Мyнoo номоо 119-дэхи нюурта нээгты. «Талын дуун» гэжэ зохёолтой танилсая. (Бэрхээр, уранаар уншадаг hурагшада уншуулна).

Энэ зохёол дээрэ хyдэлхэдoo, иимэ асуудалнууд болон даабаринуудта анхаралаа хандуулха:

1. Автор зохёол соогоо ажабайдалай ямар гyнзэгы гyн ухаанай бодол харуулнаб? Бодомжологты.

2. Зохёолой эхин болон бусад бyлэгyyд бyхэн юундэ «Yргэн талаар ябаhандал, наhанайнгаа зам гаталhайб» гэhэн мyрнyyдээр дyyрэнэб. Энэнь юун гэhэн удхатайб? Тодоруулагты.

3. Зохёол соо талын дyрэ ямар удхатайгаар yгтэнэб? Шyлэгэй удхада ямар нyлoo yзyyлнэб?

4. Шyлэгшын hанамжаар жаргал гээшэ юун бэ? Зохёолой мyрнyyдээр харюугаа баталагты. III. Хэшээлэй дyн

• Н.Г. Дамдиновай «Талын дуун» гэhэн зохёолтой танилсахадаа, досоотнай ямар мэдэрэл тyрooб?

• Энэ сэдэб танда дyтэ, ойлгосотой гy? Юундэ?

IV. Гэрэй даабари: Поэмэ уран гоёор уншаха, уран аргануудыень оложо дэбтэртээ бэшэхэ. Отзыв бэшэжэ туршаха.

56-дахи хэшээл

Хэлэлгэ хyгжooлгэ (1 саг) Жаргал гээшэ юун бэ?

«Жаргал гээшэ юун бэ?» гэhэн сэдэбтэ зохёолго-бодомжолго бэшэлгэ.

57-дохи хэшээл

Творческо практикум:

А.Т. Твардовскиин «Василий Тёркин» гэhэн поэмэ болон энэ «Талын дуун» гэhэн поэмэнyyдые зэргэсyyлэгты. Эдэ хоёр авторнуудай онсо шэнжэ харуулагты гэhэн даабаряар багша ooрын хараагаар хэшээл yнгэргэнэ.

58-дахи хэшээл

Хошон yгэ болон сатира тухай ойлгосо

Хэшээлэй зорилго: Багша хошон yгэ болон сатира тухай, тэрэнэй хэрэглэлгэ тухай ойлгуулха.

Хэшээлэй ябаса

I. Эмхидхэлэй yе

1. Hурагшадые бyридхэлгэ.

2. Hуралсалай ситуаци бии болголго.

– Энэ хэшээлдэ хошон yгэ болон сатира гэжэ шэнэ мэдэсэтэй болохобди.

Хошон yгэ (юмор) – ажабайдалда ушарhан yйлэ хэрэгyyдые, тэрээнэй хажуугаар хyнyyд болон тэдэнэй ябадал энеэдэтэйгээр зураглаhан гy, али энеэхэ, хyхихэ мэдэрэл тyрyyлhэн зохёол.

Сатира – ажабайдалай дутуу дундануудые шогложо, ёгтолжо, шyyмжэлжэ харуулhан зохёол. Уран зохёолшон муу муухай ябадал, hанал бодол, элдэб юумэ наада барин шyyмжэлхэдээ, hайн ябадал, hанал бодол дэмжэнэ.

Хошон yгэ – юрэ энеэдэ наада тyрyyлдэг yyргэтэй зохёол, харин сатира – ниигэмэй, тодорхой хyнyyдэй дутуу дундануудые шyyмжэлэн харуулха yyргэтэй зохёол.

Энеэдэн болон шyyмжэлгэ олониитэдэ нyлooлхэ аргатай хэрэгсэлнyyд. Тиимэhээ олон зохёолшод тус арга хэрэглэдэг. Багша жэшээнyyдые слайдаар харуулна.

Гэрэй даабари: Нютагайнгаа зонhоо шог ёгто зyйлэй хooрooнyyдые диктофондо буулгажа абаха, тэрэнэй анализ хэхэ.

59–62-дохи хэшээлнyyд

Ц.Г. Шагжинай намтар болон зохёохы зам.

«Будамшуу» гэhэн зохёолой гол удха

Хэшээлнyyдэй удха

1-дэхи хэшээлдэ Ц. Шагжинай намтар болон зохёохы зам тухай тобшохоноор хooрэхэ. Удаань «Будамшуу» гэhэн комедиин хабаадаха нюурнуудтай танилсуулха, 1-дэхи yйлэ ролёор уншуулха. Фонохрестомати шагнуулаад, артистнарай наадалгаhаа комедиин нюурнуудай абари зан, тэдэнэрэй мэдэрэл элирyyлэлгэ дээрэ хyдэлхэ. Тиихэдээ ном соо 1-дэхи yйлын удаа yгтэhэн асуудалнуудта харюусуулха.

Багшын хэрэглэхэ нэмэлтэ материал:

Ц.Г. Шагжинай «Будамшуу» гэhэн зyжэг yндэhэн буряад драматургиин алтан жасада оронхой. Юундэб гэхэдэ, алишье yе сагта доторойнгоо шанарые алдаагyй, харагшын сэдьхэл эзэлхэ хyсэеэ буураагyй ха юм.

1 000 гаран дахин манай буряад драмын театрай тайзан дээрэ наадагдаhан «Будамшуу» гэhэн зyжэг арадайнгаа алишье сагта мyнхэ байдаг шог зугаа, сэсэ мэргэн yгyyлэлнyyдые ургажа гараhан шэнэ yедэ дамжуулдаг юм. Хэндэшье мэдээжэ, зохёол соо харуулагдаhан ажабайдалай yзэгдэлнyyд мyнooшье дайралдадаг: yнэн сэхэ ябадал хомор, мэхэлхэ, хулгай хэхэ ушар, тонуул, дээрмэ дэлгэрэнхэй ха юм.

Гэрэй даабари: Зyжэгэй 1-дэхи yйлэ уншаха.

2-дохи хэшээлдэ «Будамшуу» гэhэн комедиин 1-дэхи yйлэ дээрэ хyдэлхэдoo, комедиин зyрилдooн юун дээрэhээ болоноб гэжэ элирyyлхэ, удхыень хooрyyлхэ.

1-дэхи yйлэ сооhоо ямар yзэгдэл, ямар нюурай абари зан, хэлэниинь танда энеэдэтэй байнаб гэhэн асуудалнуудта харюусуулжа, hурагшадай аман хэлэлгэ хyгжooхэ.

Гэрэй даабари: Зyжэгэй 2-дохи yйлэ уншаха.

3–4-дэхи хэшээлнyyдтэ зyжэгэй 2-дохи yйлын удха дээрэ хyдэлхэ. Тиихэдээ комедиин зyрилдooн яажа эршэдэнэб, нюурнуудай абари зан саашадаа яажа хyгжэнэб гэжэ харуулха, ямар энеэдэтэй ушарнууд дайралданаб, юугээр энэ комеди дyyрэнэб гэжэ тэмдэглэхэ.

63-дахи хэшээл

Ц.Г. Шагжинай «Будамшуу» гэhэн зохёолой уран арганууд

Хэшээлэй зорилго: Бyхы зохёолоор тобшолол хэхэдээ, юундэ энэ зохёол хyгжэмтэ комеди болоноб, дуунууд эндэ ямар yyргэ дyyргэнэб гэжэ элирyyлхэ.

Хэшээлэй ябаса

I. Эмхидхэлэй yе II. Хэшээлэй гол хуби

1. Текст шалгалгын мини-наадан. (2 бyлэг боложо хубаараад, асуудалнуудта тyргэн харюу yгэнэ).

• Зyжэгэй гол геройн нэрэ. (Будамшуу)

• Эдэ yгэнyyд хэндэ хабаатайб: «Бишье эдир залуу ябахадаа, энхэ шиираг ябахадаа, тулиhан хyнyyдтэ туhалхые хyсэгшэ hэм»

(Найданда)

• Hорнии хэн болохоёо хyсэнэб. (Ноён)

• Гэрэл хэды наhатайб? (17–18 наhатай)

• Эдэ yгэнyyд хэндэ хабаатайб: «Абарагши дээдэ бурхамни, богдо ехэ ламамни, баян дээрэм баян болгыш! Дyрбэ мянган хонидни хойто жэлдэ тул абажа, зургаа мянга болог лэ!» (Hорнии)

• Эдэ yгэнyyд хэндэ хабаатайб: «Мyнoo энэ гэhээр тайлажа абахадатнай болохо, намда хэрэггyй». (Гэрэл)

2. Нэгэдэхи тодорхой бодото даабари

• Yхибyyд, «Будамшуу» гэhэн зyжэг юундэ шог зyжэглэмэл зохёол гэнэбибди?

• Шог зyжэглэмэл зохёол соо юундэ Ёлбой ноён, Hорнии, Пиглай шэнги хабаадаха нюурнууд хэрэгтэйб?

• Юун дээрэ бидэ энеэлдэнэбибди?

• Шог зyжэглэмэл зохёол юун дээрэ yндэhэлэгдэжэ бэшэгдэдэг бэ?

• Шог зyжэглэмэл зохёол соо автор ямар уран аргануудые хэрэглэдэг бэ?

• Энэ зохёол соо дуунууд ямар yyргэ дyyргэнэб?Карточка-информатор

Шог з	yжэглэмэл зохёолой уран арга
Гротеск	Шог зyжэглэмэл зохёолой уран арганууд хадаа yзэмжэгyй энеэдэтэй болгон харуулна.
Гиперболэ	Ажабайдалай дутуу дундануудые хэтэрyyлэн харуулна.
Карикатура	Наадалhан шог зураглал.

Даабари: Зyжэг соо yгтэhэн шогтой уран зохёолой арга хэрэглэгдэhэн жэшээ текст сооhоо ологты.

Тобшолол.

3. Хоёрдохи тодорхой бодото даабари Даабари:

Зyжэг соо yгтэhэн шог ёгто сценэнyyдые олоод, ролёор уншагты.

– Юундэ автор зyжэг соогоо шог ёгто сценэнyyдые хэрэглэнэб? (Эдэ сценэнyyд зyжэгэй удха ойлгоходо хэрэгтэй. Жэшээлхэдэ, хоёрдохи картина соо Hорниин ухаагаар муушагынь, Hорнии Пиглай хоёрой хомхой хобдогыень автор наадалан харуулна).

Тобшолол.

4. Гурбадахи тодорхой бодото даабари Класс хоёр бyлэг болгон хубааха.

1-дэхи бyлэгэй даабари: Ц. Шагжинай «Будамшуу» гэhэн зyжэг соо шог зyжэглэмэл зохёолой «ёhо заршамай гурбан нэгэдэл» («Принцип трёх единств») баримталагдана гy? Баталагты. (Зyжэгэй yйлэ нэгэ yдэрэй хугасаа соо, нэгэ газарта yнгэрнэ. Зyжэг соохи нэгэ зyрилдooн зyжэгэй эсэcтэ дyyрэнээр шиидхэгдэнэ. Баяр бахархал мандана).

2-дохи бyлэгэй даабари: Ц. Шагжинай «Будамшуу» гэhэн зyжэг бодото байдал харуулhан зохёол гэжэ болохо гy? (Ц. Шагжинай «Будамшуу» гэhэн зyжэг бодото байдал харуулhан зохёол гэжэ болохо. Юундэб гэхэдэ, буряад арадай ажабайдалда иимэ ушарнууд дайралдадаг байгаа). III. Хэшээлэй дyн

• Тус зохёолой гол идей ямар бэ?

• Мyнooнэй yедэ арад зон соо Будамшууда адли хyнyyд дайралдадаг гy?

• Энэ зохёол таанадта hайшаагдаа гy?Сэгнэлтэ табилга.

IV. Гэрэй даабари: Текст сооhоо hайшаагдаhан хэhэг шэлээд, ролёор уншаха, сценкэ болгон харуулхаяа бэлдэхэ.

64–65-дахи хэшээлнyyд

Творческо практикум:

«Ц. Шагжинай «Будамшуу» гэhэн зохёолтой адли шанартай бусад зохёолнуудынь» гэhэн даабаряар багша ooрын хараагаар хэшээл yнгэргэхэ.

66–67-дохи хэшээлнyyд

Классhаа гадуур уншалга. (Багша ooрын хараагаар yнгэргэхэ).

68-дахи хэшээл

Проект «Нютагаймнай уран зохёолшод»

«Нютагаймнай уран зохёолшод» гэhэн сэдэбтэ hyyлшын хэшээлнyyдые багша бyхэн ooрынгoo хараа бодолоор доро yгтэhэн хэшээл хэрэглэн yнгэргэхэ.

Г.Г. Чимитов – буряад арадай поэт

Хэшээлэй зорилго: Г.Г. Чимитовэй баян намтартай танилсуулха. Г. Чимитов гансашье шyлэг бэшэдэг бэшэ, yшoo басни бэшэгшэ, прозаик, бэлигтэй оршуулагша, дуушан хyн гэжэ ойлгуулха. Г. Чимитовэй уянгата hайхан шyлэгyyд дээрэ yндэhэлэн, тyрэhэн тоонто нютагтаа, эжы абадаа хyндэлэл, дурлал тyрyyлхэ.

Хэшээлэй хэрэгсэлнyyд: Hурагшадай зурагууд, уран зохёолшын портрет, номуудай выставкэ, проектор.

Хэшээлэй ябаса

I. Эмхидхэлэй yе

1. Мэндэшэлгэ, hурагшадые бyридхэлгэ. II. Хэшээлэй гол хуби 1. Багшын оролто yгэ.

• Сайн байна! Бидэ мyнoo хэшээлдээ Тyгнэ нютагай бэлигтэй, суута уран зохёолшын намтар ба зохёолнууд тухай хooрэлдэхэбди. Г. Чимитов тухай хooрэлдooгoo иимэ yгэнyyдээр эхилхэ дурамни хyрэнэ:

...Айл нютагайнгаа занhаа гарангyй,

Арад зонойнгоо урма хухалангyй, Аба эжынгээ нэрые нэрлyyлхэ

Ашата хyбyyниинь хододоо ябаhайб...

• Энэ хадаа Г.Чимитовэй залуу ябахадаа бэшэhэн шyлэг- hooнь бадаг.

• Yхибyyд, таанад Г.Чимитовэй бэшэhэн эдэ мyрнyyдые уншаaд байхадаа, юун гэжэ ойлгонобта, ямар бодолнууд танай досоо тyрэнэб? (Hурагшадай харюу)

• Авторай yндэр хyсэл, эрмэлзэл арад зондоо aша туhатай ябаха гэhэн hайхан бодол элирэн гарана. Эндэ эхэ эсэгынгээ, тyрэл нютагайнгаа нэрые нэрлyyлхэеэ оролдохо тухайгаа хэлэнэ.

2. Г.Г. Чимитов – шyлэгшэн

• Гунга Чимитовэй шyлэгyyдые тоолохо болоо hаа, барашагyй юм ааб даа. Эндэ нэгэ хэдынь yгтэнхэй (Cлайд дээрэ «Эжын hайндэр дyтэлooл даа», «Би космонавт болохоб», «Бэрхэ Бата, эрхэ Батаадай» гэhэн шyлэгyyдэйнь номуудые харуулна).

• Г.Г. Чимитов таабари-шyлэгyyдыешье зохёодог байhан.

Амаралтын забhар. Наадан «Таабари-шyлэгyyд» (Hурагшад таабари-шyлэгyyдые уншана, таана).

• Мyнoo yхибyyд, танай анхаралда номой выставкэ дээрэ Г.Г. Чимитовэй шyлэгyyдэй номууд байна. Энэ номууд сооhоо танда hайшаагдаhан шyлэгyyдые шэлээд, уран гоёор уншагты.

Уран уншалгын удаа шyлэг ямар сэдэбтэ бэшээтэйб, шyлэгэй идей юун бэ, шyлэгэй ямар уран арганууд хэрэглэгдэнэб гэhэн хooрэлдoo yнгэргэнэ.

3. Г. Чимитов – прозаик

– Yхибyyд, юу бэшэдэг хyниие прозаик гэдэг бэ? Зyб даа, хooрoo, туужа, роман г.м. бэшэдэг хyниие прозаик гэдэг. («Сэсэгхэнэй нyхэдyyд», «Hайн хyнэй шарай», «Эхын омогорхол», «Ерээдyй тээшэ алхам», «Тэмсэл соогуур» «Наhанай элшэhээ дулаан hэбшээн» гэhэн хooрooнyyдэйнь номуудые харуулна).

4. Г.Чимитов – басни бэшэгшэ. (Баснинуудайнь ном харуулна).

– Yхибyyд, таанад Г. Чимитовэй ямар баснинуудые мэдэхэбта?

(«Табан хурган», «Эрэ тахяа», «Тогооной барюул» г.м.).

5. Г. Чимитов – оршуулагша

Г. Чимитов олон суута ород уран зохёолшодой ажалнуудые ехэ шадамараар оршуулаа. Тэдэнэйнь тоодо: Н.В. Гоголиин «Шинель», «Ревизор»; И.К. Калашниковай «Шэнэ сагай шэнжэ» («Разрывтрава»), «Наhанай харгы» («Не поле перейти»), «Шуhата зэбyyн саг» («Жестокий век») – эдэ зохёолнуудтайнь ехэ классуудта танилсахат.

– Г. Чимитов гансашье ород хэлэнhээ оршуулдаг бэшэ, харин монгол хэлэнhээшье оршуулдаг байhан. Монголой элитэ уран зохёолшон Сэнгын Эрдэниин бэшэhэн «Хойто наhандаа уулзахабди» гэжэ роман оршуулаа.

Тиихэдэ И. Крыловой баснинуудые, А. Пушкинай онтохонуудые, Англиин уран зохёолшон Вильям Шекспирэй «Лир хаан» («Король Лир») оршуулhан юм.

6. Г. Чимитов – дуушан. (Дуунуудайнь суглуулбари харуулна). Г. Чимитов гурбан зуугаад дуунуудай автор.

Г.Г. Чимитовэй «Эгэшэ аха хоёрни», «Тоонто нютаг», «Эжы» гэhэн дуунуудыень hурагшадта шагнуулна. Энэ дуунай сэдэбyyдээр хooрэлдoo yнгэргэнэ.

III. Хэшээлэй дyн

• Yхибyyд, мyнooдэрэй хэшээлнай ямар сэдэбтэ зорюулагданхай байгааб? Гунга Чимитов тухай юу мэдэжэ абабат? Г. Чимитов шyлэгhoo гадна yшoo юунyyдые бэшэдэг байгааб?

• Гунга Гомбоевич Чимитов – арадай поэт. Бидэ поэдэй уянгата hайхан зохёолнуудые уншажа, hодо дали урганабди. Буряад арадаймнай дунда иимэ бэлиг ехэтэ хyн байhан гэжэ омогорхожо ябаха ёhотойбди. Тиимэhээ yхибyyд, шyлэг, басни, зохёолнуудыень уншажа, дуунуудыень дуулажа, буряад арадайнгаа hyр hyлдэ yргэжэ ябаха гэжэ оролдоёл даа!

IV. Гэрэй даабари: 1-дэхи бyлэг – Г.Г.Чимитовэй шyлэгyyдые сээжэлдэхэ; 2-дохи бyлэг – Нэгэ басняар инсценировко бэлдэхэ; 3-дахи бyлэг – Ямар нэгэ басниин удхаар зураг зуража хамгаалха.

Бyхы классаараа «Тоонто нютаг» гэhэн дуу сээжэлдэхэ.

Г.Г.Чимитовэй «Тоонто нютаг» – буряад арадай гимн

Зyрхэнэйм охин, зyyдэнэйм эхин Дуулим Буряадайм тоонто нютаг.

Хэшээлэй зорилго:

Hургалгын: «Тоонто нютаг» дуунай удхаар хooрэлдoo yнгэргэхэ, композитор А.Андреевэй зохёохы замаар шэнжэлгын хyдэлмэри yнгэргэхэ.

Хyмyyжyyлгын: Hурагшадта тyрэл нютагтаа дурлал, патриотизм тyрyyлхэ, нютагайнгаа мэдээжэ хyнyyд шэнги бэеэ hайнаар абажа, хyн нэрэеэ алдангyй, гутаангyй ябаха гэhэн бодол тyрyyлхэ.

Хyгжooлгын: Шyлэгэй удхаар анализ хэхэ, шэнжэлхэ дадалыень бэхижyyлхэ.

Хэрэгсэлнyyд: презентаци, буклет, дуун, фонограмма. I. Эмхидхэлэй yе

1. Мэндэшэлгэ.

2. Гэрэй даабари шалгалга.II. Хэшээлэй ябаса

1. Багшын оролто yгэ. (Слайд дээрэ дуунай текст харуулна).

– Мyнoo хоёр бyлэг боложо хубаарая. (Бyлэг бyхэндэ даабари yгтэнэ).

III. Хэшээлэй гол хуби 1. Бyлэгooр хyдэлмэри.

1-дэхи бyлэг – Дуу анхаралтайгаар уншаад, гол удхыень бэшэгты, шyлэгэй анализ хэгты.

2-дохи бyлэг – Цыпилма Чимитовагай 2016 оной апрелиин 13-най дугаарта «Буряад yнэн» сониндо хэблэгдэhэн «Буряад арадай байгаа сагта дуунуудынь ханхинаха» гэhэн статьяень уншаад, «Тоонто нютаг дуунай бии болоhон тyyхэ» гэhэн хooорoo бэлдэгты.

Буряад арадай байгаа сагта дуунуудынь ханхинаха

– «Yншэн хyн дууша» гэhэн арадай оньhон yгэ бии. Энэ юун гэhэн удхатайб гэхэдэ, yншэржэ зобоод ябаhан хyн дуу дуулажа, уйдхар гашуудалаа тараахые оролдодог. Мyн тэрэшэлэн хyн баяр баясхаланда абтаад байхадаашье, аялга дуугаа таталуулжа, сэдьхэл зyрхэнэйнгoo эршэ хyсые нэмээн дэбэргэдэг. Тиимэhээ дуун гээшэ ямаршье сагта хyнэй бyхы наhанай хэрэгтэ тон ехэ хyсэтэй тyшэг тулгуури боложо yгэдэг.

Гэхэтэй хамта шэнэ yе сагай мандан ерэхэ тyмэ аялга дууншье шэнэ маягтайгаар зэдэлхэ табисууртай ха юм даа. Эртэ урда сагhаа нааша манда хyрэжэ ерэhэн урданай дуунуудай орондо сэлгеэн согтой, тyргэн бушуу дабхисатай дуунууд бии боложо захалаа hэн.

Илангаяа yнгэрэгшэ зуун жэлэй далаад онуудhаа абан, шэнэ yе сагай дуунууд шэнэ ордоhотойгоор шэнхинэн зэдэлжэ эхилээ бэлэй. Тэрэ yедэ А.А.Андреев Г.Г.Чимитов хоёр «Инаг дураяа гамнаарай» гэhэн дуу зохёогоо. Тэрэ дууень эстрадна шэглэлтэй дуунуудай тyрyyшын «хараасгай» мyн гээ hаа, алдуу болохогyй. Шэнэ дуун намда ехээр hайшаагдажа, дуу хyгжэмдэ «шэхэ хатуушье» hаа, ядамаггyй тyргэн дуулажа hураадхёо hэм. Яахадааб гэхэдэ, энэ дуун бии болон сасуугаа хаа хаанагyй, yдэр hyнигyй, хyгшэн залуугyй зоной дунда ханхинан зэдэлжэл байха. Эгээл нангин, эгээл хайратай мэдэрэл болохо инаг дураяа гамнахые уряаhан энэ дуун согтой хyхюун аялгаараа хyнэй урма зориг бадараама, hанаан бодолдо бyхooр хадуугдама шэнжэ шанартай байгаа бшуу.

«Энээнhээ ондоо дуу бэшээшьегyй hаа, буряад арадайнгаа дунда энэ дуугаараа нэрэеэ нэрлyyлхэт даа. Ямар гоё дуун гээшэб. Энэ дуунтнай буряад арад зоной байhан сагта зэдэлэн ханхинажал байха даа», – гэжэ дуу зохёоhон хоёр нyхэдoo амаршалжа, баяр баясхалангаа мэдyyлээ агша hэм.

Андреевтэнэй Хяагта хотодо байхадань, айлшаар ошоходоо, Анатолиин эжы Антонина Булгатовнатай танилсаа hэмди. Зyлгы hайхан зунай саг байжа, Андреевтэн айлшадаа байгаалиин оршондо амаруулхаяа тунгалаг hайхан уhатай горхоной эрьедэ абаашаа бэлэй. Yсхэн зooлэн ногоон дээрэ амаржа хэбтэхэдээ, Антонина Булгатовнатай дyтooр танилсажа хooрэлдoo бэлэйлди. Эхэ хyн yри бэеынгээ урагшатай hайн ябахада, сэдьхэл дyyрэн байдаг хаям даа. Антонина Булгатовнашье хyбyy бэриингээ тyбхинooд байхадань урмашан: Yхибyyдни тааража, бyдyyн айлайхи болоод hууна даа. Надя бэримни hyбэлгэн ухаатай, элбэг гартай даа. Толиингоо дуу шуугаа зохёоходо туhалдагшье, ажаллаха эрхэ байдалынь тyхеэржэ yгэдэгшье хyниинь болоно. Тиимэhээ гэртэнь эдеэ хоолыньшье, эд бараанииньшье дэлгэрэн билтаржа байдаг, – гэжэ хэлээ hэн.

Шэг шарайгаараа Анатолий Андреевич эжыдээ тон адли байхадань, «Эсэгэеэ hажааhан басаган бэрхэ, эхэеэ hажааhан хyбyyн бэрхэ» гэhэн буряад арадай оньhон yгэ hанаандам ороодхёо бэлэй. Yнэхooрooшье эжыгээ hажааhан Анатолий ажалша бэрхэ байхынгаа хажуугаар ялас гэмэ оюун бэлигээ бодото дээрэнь бэелyyлхын тулада хэды ехээр ухаан бодолоо гyйлгэжэ, хэды ехээр хyсэ шадалаа зангидан элсyyлжэ ажалладаг байгааб даа.

Хараха янзада Анатолий Андреевич тyрyyшээр хyндэ ниисэгyй, дээрэлхyy шэрyyн зантай шэнгеэр hанагдадаг байhан аад, дyтooр таниха, мэдэхэ болоод байхада, хyнhooл hаа урин зyлгы абаритай, уян сагаан сэдьхэлтэй хyн бэлэй. Гэхэтэй хамта тон yсooн yгэтэй ха, зyгooр халажа хooрэн гэхэдээ, тобшо тодоор, шэхэнэй хужарлама hониноор хooрэхэ, хyхихэ шадабаритай hэн.

Нэгэтэ А. Андреев шэнэ дуунай аялга наадаад yгэхэдэнь, эхэ тухай дуу зохёоходо таараха хyгжэм байна гэжэ хooрэлдooд, Г. Чимитов шyлэг зохёожо, hyyлэй hyyлдэ «Эжы» гэжэ дуун мyндэлoo бэлэй.

Yнгэрэгшэ зуун жэлэй наяад гаран онуудаар Анатолий Андреевич, Надежда Галсановна Андреевтэн Буряад республикын габьяата артист Клим Миткинов, Гунга Гомбоевич бидэ табан поэдэй тyрэhэн нютаг Хушуун-Yзyyр урилгаар ошоо бэлэйбди. Андреевтэн тyрyyшынгээ автомобиль абаhан байжа, ульгам булад унаагаарнь урда зyг барин табилуулбабди. Анатолиингоо сyлooгyй машинада жолоодожо ябахада, бидэнэр hанаа амар юумэнyyд дуугаа дуулалдан, энеэдэ зугаа дэлгэн хyхижэ ябаа бэлэйбди.

Хушуун-Yзyyрэй урагша хойшоо гонхойhон yйлсэдэ байдаг хуряахындаа – Янжима Чимитовна, Дашибыл Дамбаевич Дамбаевтандаа буугаабди. Бидэниие ерэхэнь гэжэ дуулаhан тyрэл гаралнай гэрээр дyyрэн сугларанхай угтажа байгаа. Анханай хyндэмyyшэ хээтэй хуряаха хоёрнай Гунгаа дyyгэйнгээ нyхэдoo абаад ерэхэдэ баярлан, холоhоош бууhан, дyтэhooш ерэhэн айлшадаа хyндынгoo шэрээдэ багтаан, бултыень хyндэлoo бэлэй.

Yдэшэ боложо, ябаhан хэрэгээ бyтээхэ саг хyрэжэ ерэбэ. Тyрэhэн нютагаа ерэhэн уран зохёолшо Г. Чимитов, Буряадай мэдээжэ композитор А. Андреев, дуушан К. Миткинов гурбантай уулзалга болохо гэжэ зар тунхаг тараагдаhан байгаа. Клуб соо хyн зон сугларанхай, орожо ерэhэн айлшадаа хyндэлэн, хyл дээрээ бодон, альга ташалгаар угтаба. Клубые даагша хyн зониие айлшадтаяа танилсуулан, зохёохы ажал тухайнь тобшохоноор хooрэжэ yгoo. Концертын тyрyyшын хахадта республикын габьяата артист Клим Миткинов бардаастай шанга хоолойгоороо хангюурдажа, хоёрдохи хахадтань нютагай уран hайханай бyлгэмдэ хабаадагшад мyн лэ уя хyдэлгэмэ гоёор дуулаа hэн. Мyнoo дурсан hанахадам, гайхалтай yргэн дэлисэтэй согтой хyхюун концерт табигдаа бэлэй.

Нютаг зонойнгоо, тyрэл гаралайнгаа хyндэдэ хyртэжэ, урма баяртайнууд гэртээ бусажа ябахадаа:

Аха эгэшэ хоёр тухаймни дуу бэшэе, – гэжэ Гунга Гомбоевич хэлэбэ.

Заатагyй бэшэхэбди! – гэжэ Анатолий Андреевич тон халуу- наар тэрэ дурадхалыень дэмжээ бэлэй.

Тиин хоёр бэлигтэн харгынгаа холые hамбаашалан, нэгэниинь дуунайнгаа аялга гyнгинэн, нyгooдэнь шyлэгэйнгoo yгэнyyдые эблyyлэн, шэнэ дуунай эхи табяа бэлэй. Хожомынь хэдыхэн хоноод байхада, «Эгэшэ аха хоёрни» гэhэн дуун зохёогдожо, тэрэ дороо зоной дунда тараадхёо бэлэй.

Бидэнэр гэр гэртээ айлшалалсадаг байгаабди. Анатолий Андреевич Надежда Галсановна хоёр тон хyндэмyyшэ зон, гэртэнь орожо ерэхэдэш, yyдэндээ угтан, хyл дээрээ зогсон байха. Мyн тэрэшэлэн Гунга Гомбоевич айлшадта дуратай хyн хадаа, илангаяа Андреевтэнэйнгээ ерэхэдэ, yхибyyн шэнгеэр баярлажа, «Ура-а-а!» гэhэн yгooр амаршалан угтажа тэбэрихэ.

Хоёр нyхэд наhаараа нэгэ yеын бэшэшье hаа, тон зохидоор тааража, yгэеэ ойлголсодог, энхэргэн дyтooр нyхэсэдэг байгаа. Олон удаан жэлнyyд соо хоорондоо дyтooр харилсажа, бэе бэедээ тyрэhэн аха дyy мэтэ дyтэ дyмyyхэнээр хандалсадаг hэн. Энэ нангин hайхан хани нyхэсэлдoo зорюулжа, «Хани нyхэдни» гэhэн дуу зохёоhон байна.

Нэгэтэ Байгал далайн эрьедэ сугтаа амаржа байхадаа, Буряад орон тухайгаа дуу бэшэе гэжэ тyсэблэбэд. Hyyлээрнь удаан болонгyй, «Тоонто нютаг» гэhэн дуун мyндэлoo агша hэн. А. Андреев Г.Чимитов хоёрой зохёоhон таби гаран дуунууд сооhоо «Тоонто нютагынь» хоёр нyхэдэй хамта хэhэн ажалайнь эгээл алтан зулайнь болоно. Энэ дууниинь 2001 ондо «Зуун жэлэй эрхим дуун» гэhэн республиканска конкурсдо илажа гараа hэн.

Анатолий Андреевич Андреевэйнгээ бэе мэндэ ябахадань, нэрэ зэргэдэнь хyрэмooр сэгнэн хyндэлжэ, ирагуу hайхан хyгжэмooрoo буряад арадайнгаа аялгануудай баялигые арьбадханаш даа гэжэ урма зоригыень бадараама, хани халуун yгэнyyдые хэлэжэ шадангyй байhандаа ото халаглажа ябадагбди.

Он жэлнyyдэй ошохо бyри Анатолий Андреевичые yгылэн шаналхынгаа хажуугаар тэрэнэй хэды ехэ талаан бэлигтэй, хэды ехэ зохёон байгуулхы арга шадабаритай хyн байhыень ехээр гайхан hyгэдэдэгби.

Ц. Чимитова

1. Бyлэгyyдэй ажалаа хамгаалалга.

2. Тобшолол. (Бэе бэедээ асуудал табилга, харюусалга).

3. Багшын презентаци хэрэглэн, А. Андреевэй намтар ба зохёохы замтай hурагшадые танилсуулалга.

4. Багшын тобшолол.

• Мyнoo энэ дуунай фонограмма табихаб. Булта дуулаябди.III. Хэшээлэй дyн

• Г.Г. Чимитовэй «Тоонто нютаг» гэhэн дуу дуулахадаа, энэ шyлэг анализ хэхэдээ, танай досоо ямар мэдэрэл тyрэнэб?

• А.Андреев, Г.Чимитов тухай юун гэжэ ойлгобот?

Сэгнэлтэ табилга.

ГАРШАГ

Оршол . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

7-дохи класста уран зохёол заалга тухай 3

7-дохи класста уран зохёолой хэшээлнyyдтэ yзэгдэхэ литературоведческэ шэнэ томьёонууд тухай 6

7-дохи класста уран зохёолой хэшээлнyyдтэ yзэгдэхэ гол сэдэбyyд тухай 6

7-дохи класста уран зохёол yзэхэдэ хэрэглэгдэхэ арганууд тухай 8

Уран зохёол yзэхэдэ хэрэглэгдэхэ методyyд 8

Жэшээтэ тyсэблэлгэ 11

Хэшээлнyyдые yнгэргэхэ дурадхалнууд . . . . . . . . . . . . . . . 14

Учебное издание

Ошорова Светлана Алексеевна

Балданова Светлана Сергеевна

БУРЯТСКАЯ ЛИТЕРАТУРА

7 класс

Методические рекомендации

Редактор С.Ц. Цыренова

Верстка Л.Б. Андреевой

Корректор Э.Б. Бадмаева

Подписано в печать 26.12.2018. Формат 60×84 ¹/₁₆.

Бумага офсетная. Гарнитура Школьная.

Усл. печ. л. . Уч.-изд. л. .

Тираж 336 экз. Заказ № 93.

ГБУ РЦ «Бэлиг», 670047, г. Улан-Удэ, ул. Павлова, 68 е-mail: [email protected]

Отпечатано в типографии ГБУ РЦ «Бэлиг»