Методическая разработка по родному (кумыкскому) языку (4 класс)

Къумукъ тилден ачыкъ дарс. 4 класс.

Дарсны аты: «Орунча» (такрарлав ва беклешдирив)

Подготовила:

учитель родного языка и литературы Булатова Гуляйбат Селевовна

Дарсны темасы: «Орунча»

Дарсны мурады: орунчаны гьакъында гечилген материалны такрарламакъ; бет орунчаланы гьакъында англав; бет орунчаланы башгъа тил гесимлерден айырып болмакъ; халкъны авуз яратывчулугъуна яшланы иштагъын бакъдырмакъ; ана тилге бакъгъан сюювюн артдырмакъ.

Дарсны тайпасы: такрарлав ва беклешдирив.

Къолланагъан къураллар: интерактивный доска, презентация, шиърулар, карточкалар, ребуслар.

Дарсны юрюлюшю

1. Къурум иш.

Яшлар булан сорашып, низамгъа тартыв.

Дарсны девизи. А.Жачаев.

Мен къумукъман шогъар оьктем юрегим,

Мен къумукъман, Къумукъ тюзде тувгъангъа.

Къумукъ ана чайкъагъангъа гьайлегим,

Ёлакъ бетим къумукъ ана жувгъангъа.

Тептерлеге числону, класда иш, дарсны аты.

Муаллимни гиришив сёзю.

-Биз бугюн сизин булан ачыкъ дарс оьтгережекбиз.

-Яшлар, шу дарс насипли дарслардан бириси болсун!

-Юреклеригиз шатлыкъдан толсун,

-Къайгъы недир билмегиз.

-Бешлер тюгюл гермегиз!

Къумукъ тилни гьакъында белгили орус язывчулар

булай язгъан : Л.Н. Толстой

«Къумукъча охумагъа башладым. Къумукъ тил тюрк тиллени бириси, о тилде татарлар-къумукълар сёйлей».

Олай М.Ю. Лермонтов да къумукъ тилни уьйрене болгъан.

Бугюнгю дарсны мен шулай шигъру булан ачмагъа сюемен:

Дюньяланы ачагъан

Алтын ачгъыч – ана тил,

Адам болмагъа сюйгене,

Башлап ана тилни бил!

1. Гечилген темаланы такрарлав.

1. Ёмакъланы чечигиз. Санавлукълагъа тергев беригиз.

1. Етти агъа-ини, оланы бирер къызардашы болгъан. Оланы агьлюсюнде нече яш болгъан (8) ?

2. Бир терекде беш алма,

Ёлдан бара беш гиши,

Бары да бирин алгъан,

Терекде нече къалгъан?

3.Ребусланы чечигиз.

г3, 5ик, 6н, т10, с100гюч

4.Санавлукъланы гьарплар булан тапкъыр этип языгъыз.

3 яш, 1 адам, 1-нчи май, 5-6 алма.

Сёзлюк диктант.

Булут, охуй, семиз, сари, ишлей, от, мен, китап, тил, Ватан, беш.

Берилген сёзлени уьстюне къайсы тил гесими экенни белгилегиз.

Къайсы сёзлени тил гесимин язып болмадыгъыз?

1. Янгы дарсны такрарлав.

2. Дарсны темасын белгилев.

Сёзлюк диктант.

Булут, охуй, семиз, сари, ишлей, от, мен, китап, тил, Ватан, беш.

Берилген сёзлени уьстюне къайсы тил гесими экенни белгилегиз.

Къайсы сёзлени тил гесимин язып болмадыгъыз?

1. Китапгъа гёре иш.

- Теория материалны охумакъ.

Орунча предметлени, белгилени, санавланы атларын англатмай, янгыз оланы гёрсетип къоягъан сёзлеге орунчалар деп айтыла. Шолай болгъанда, орунчалар- ат тил гесимлени атлыкъланы, сыпатлыкъланы, санавлукъланы -орнунда къолланагъан тил гесими.

Мен, сен, о (ол), биз, сиз, олар деген сёзлеге бет орунчалар деп айтыла. Бет орунчалар сёйлейген гишини (мен), тынглавучу (сен), лакъырда отракъчылыкъ этмейген гиши яда предметни (о, ол) гёрсете. Орунча тилни гесими.

Бет орунчалар- адамланы билдиреген, тек оланы атларын гёрсетмейген сёзлер. Адамлардан башгъа жанлы ва жансыз предметлер бет орунчалар булан гёрсетилсе, шо предметлер адамланы ерин тута (бетлеге айлана).

Орунча бетлеге ва санавлагъа гёре тюрлене:

1. нчи бет мен, биз

2. нчи бет сен, сиз

3. нчю бет о, ол, олар.

Оюн.
Артыкъ сезню табыгъыз.

1. мен, сен, ким.

2. о, гюн, сиз.

3. олар, биз, от.

4. бир, ол, сен.

1. Тапшурув- авуздан иш.

Бюртюклени орнуна орунчалар салыгъыз.

1. ... Къумукъ тюзден тоюп болмайман. (К.Абуков)

2. Язбаш, ... яшлыгъымны эсге саласан (П. Абукова)

3. Ким эдинг ... мени тавдан тюшюрген (И.Керимов)

4. Салам болсун ... азиз элиме, тынышыма янгы гьава береген (А.Салаватов).

6.Ял алыв мюгьлет.

Арыдыкъ эретурдукъ,

Ари-бери бурулдукъ,

Артгъа, алгъа иелдик

Къолубуз белге салып

Эки якъгъа чюелдик

Сонг бир ерде атылдыкъ,

Чонкъайдыкъ, эретурдукъ,

Бир-ерде харсда урдукъ.

Ял алгъаныкъ да таман

Аста булан олтурдукъ.

1. Тапшурув - язывдан иш.

Ишликлеге тийишли къалиплерде бет орунчалар къошуп языгъыз.

... охуй, ... ишледигиз, ... охудум, ... бардынг, ... яздыкъ, ... гёрдю, ... яшындым.

7.Охувчулар шиъруларын охуй.

Яратывчулукъ иш.

1. Биринчилей беклешдирив.

Жаялардагъы орунчаланы тийишли гелишлеге салыгъыз.

1. «Сен (мен), этге умут этдирип, экмекден де къуру къойдунг»,- деп, тюлкю ашамагъа сюе.

2. Гьали (сен) не болду? Сен (мен) сёйлемединг. Олай буса (мен) де (сен) къоюп, башгъа ерде Ватан тутма герекмен.

3. «Чохай, чохай атанг гелди - ач эшикни», деп къычырарман, сонг (сен) эшикни ачарсан.

4. Бир гюн хан, уланларын чакъырып, айта: «Мен оьзюм оьлгюнче, (сиз) къатынлар алмагъа сюемен».

141. Тапшурув - язывдан иш.

Бюртюклени орнуна тийишли орунчалар сала туруп,. язып алыгъыз.

... оьз Ватанымны кёп сюемен. ... асгердеги агъанг булан оьктем боласан. ... уллулагъа гьюрмет, сый этебиз. ... къурдашларыгъыз булан оьктем боласыз. ... каникулланы заманында совхозну бавларында ишлейлер. ... дарслагъа яхшы гьазирлене.

-къайсы жумлада маънасы ювукъ сёзлер барны айтыгъыз.

1. Экинчилей беклешдирив.

- Соравлар.

1. Орунча деген недир? (Предметлени белгилерин, санавун англатып, оланы атларын гёрсетмейген сёзлеге орунча деп айтыла).

2. Орунча къайсы тил гесимлени орнуна къоллана? (Орунчаны, атлыкъны, сыпатлыкъны, санавлукъну орнуна къоллана).

Масала: (доскада жумлалар) Орунчалар къайсы тил гесимлени орнуна къоллангъан.

1. Олар(атлыкъ) сагьат сегизде макътапда болма герек.

2. Шо(сыпатлыкъ)яшны жыйында макътай эди.

3. Шончакъы(санавлукъ) алма магъа да берди.

4. Къайсы орунчалар булан биз таныш болдукъ? (бет орунча)

ТЕСТ:

Орунча о недир?

1. Сёз.

2. Тил гесим.

3. Жумланы уьюрю

1. Уьйге иш.

Тапшурув №135.

«Мен ата юртума не яхшылыкъ этме сюемен» деп баш да салып, юртугъуз учун не этмеге сюегенни гьакъында уьйде гиччирек сочинение языгъыз.

1. Яшланы къыйматлав.

2. Дарсны натижасы.

Бугюнгю дарсда ортакъчылыкъ этгенлеге разилигимни билдиремен ва Руслан Аджиевни «Къумукъ тюзюм» деген йырына тынглагъаныгъызны сюемен.

Яшлар, биз бугюн бет орунчаланы гелишлеге гере тюрленишине де агьамият берип къарайыкъ.

Доскада.

Бет орунчалар гелишлеге гере

Бет орунчалар гелишлеге гере

Хамисат Хизриева.

Насиплимен

Насиплимен,

Генг къанатлы элим бар.

Арыгъанда,

Ял алагъан ерим бар.

Ата юртум,

Тавум, бавум, терегим,

Къыйынлы гюн

Таянмагъа тиревюм.

Насиплимен,

Язбашым бар, гюзюм бар,

Къумукъ халкъым,

Азиз Къумукъ тюзюм бар.