Монтессори методикасы

М.Монтессори әдістемесінің негіздерімен танысу

Бүгінгі күні Әлемде алуан түрлі тәрбиелеу жүйелері қолданылады. Олардың бәрі баладан жан-жақты дамыған шығармашылық жеке тұлғаны тәрбиелеуге бағытталған. Бұлардың ішінде ерекше орын алатын Монтессори педагогикасы. Ендеше онымен тереңірек танысып көрейік.

Монтессори-педагогикасы

Монтессори-педагог- дайындалған орта, арнайы дидактикалық материал

Мария Монтессори (1870-1952 жж) – итальян педагогы мен ғалымы есімі бүкіл Әлемге кеңінен танымал, оның жүйесі негізінде бірнеше балабақшалар мен мектептер жұмыс істеп жатыр.

Монтессори жүйесінің тууы.

Итальян дәрігері Мария Монтессори педагогикаға француз дәрігері мен педагогы Эдуард Сеген еңбектерімен танысқаннан кейін келді. Сеген болжады, даму үрдістерінде әртүрлі ерекшеліктері бар балалар «қалыпты» балалардан бір басты айырмашылығы – табиғи белсенділігінің ықпалсыздығы. Ал бұл белсенділікті арнаулы ынталандыру материалдары арқасында оралтуға болады. Осы тұжырымды, және осы ынталандыру материалдарын Мария Монтессори өз технологиясының негізіне алды. Нәтиже күтілгеннен әлде қайда озық болып шықты: екі жылдың ішінде оқуға қабілетсіз деп саналған балалар жазу мен оқуға үйреніп ғана қоймай, Римде өткізілген олимпиадаға «қалыпты» деп есептелетін балалармен қатар қатысып, онда жеңімпаз деп те аталды. Бұл жетістік Монтессориді, әрине, ынталандырды, ол енді педагогикамен тереңінен айналысуды қолға алды. Мамандығы дәрігер болғасын ол бұл мәселеге биологиялық тұрғыдан қарады: бала, ана құрсағында жатқан кезінде, қауіпсіз жағдайда және дамуы үшін қажеттінің бәрін еш қиындықсыз алып жатады, ал туылып жатқан сәби бүкіл бала тұлғасына кері әсер тигізетін үлкен стресске ұшырайды екен. Туылғаннан кейін бұл жағымсыз жағдайлардың саны күннен күнге өсе береді. Сондықтан жаңағы сәбиді қауіпсіздендіру, және табиғи қабілеттерін дамыту үшін оны тиімді істермен әрекеттендіру қажет. Ол үшін Монтессори арнайы, үй немесе қалыпты мектептік ортаға мүлдем айрықша, ортаны қалыптастыру қажет деп ұсынды. Бұл бала дамытуына бағытталған Монтессори жүйесі 100 жыл бұрын пайда болса да күннен күнге арттыра түсіп, бүкіл Әлемді жаулап алды. Бүгін Мария Монтессори құрған Жалпыәлемдік Ассоциациясы (АМІ) қол астында толығымен бір желіс осы технология негізінде 0-3, 3-6, 6-12 жас аралығында жұмыс істейтін педагогтарды тағайындайды. Өйткені Монтессори педагогы балалардың жас және психологиялық, биологиялық ерекшеліктерін жетік білумен қатар арнайы дайындықтан да өтуі тиіс. Бала өз тағдырын өзі құрушы деп есептеді Мария Монтессори, оның өзінде өзін-өзі жетілдіруге ұмтылыс пен даму қуаты негізделген. Ал Монтессори-педагогтың басты міндеті – баланың жеке тұлғасына құрметтеп қарау және оның ішкі даму бағытына сәйкес өзіндік жұмыс істеуге мүмкіншілік беру, дамудың тиімділігін арттыру үшін арныйы ортаны дайындап отыру, ол ортада берілген материалдармен жұмыс істеуге үйрету. Сонымен, Монтессори жүйесі әр балаға жеке тұлға ретіндегі көзқарасқа негізінделген. Өйткені бала өзі өзі үшін қажетті жаттығуды таңдайды, ал педагог мақсаты – нақты осы балаға осы жаттығуды қалай орындау керек екендігін көрсету, нақты осы материалмен қалай жұмыс істеу керек екендігін балаға жеткізу. Бала не істесе де, оны өз мүмкіншіліктеріне сәйкес орындайды, өзіне тән жылдамдықпен, өз қабілеттеріне сәйкес. Монтессори-педагог балаға сыртынан бақылау жасап отырады, оның жақын даму аймақтарын анықтап отырады да қажетті кездерде осы даму кезеңіне сәйкес материалдарды өзгертіп отырады. Сырт бақылаудан басқа Монтессори-педагогына тағы «сезімдік кезеңдер» туралы білімі де көмектеседі. «Сезімдік кезеңдер» - ол баланың ешбір қиындықсыз жаңа білімді немесе дағдыны қабылдай ала алатын уақыт өлшемі. Тәртіпті қабылдау мен үйрену кезеңі 3 жасқа дейінгі кезеңді алады, 5,5 жасқа дейін – сезімдік даму кезеңі, 6 жасқа дейін – тіл даму кезеңі, оның өзі бірнеше бөліктерге бөлінеді (ауызша тілдің дамуы, жазуға дайындық мерзімі, оқуға дайындық, түсініп оқу кезеңі, сөйлемдер ішіндегі сөздердің қызметтерімен танысу). 2,5 – 6 жасқа дейінгі мерзімде баланың әлеуметтік қалыптасуы жүріп жатады. «Сезімдік маусым» аяқталған бойы адам жаңа «қайрат, күш, ұқыптылықты талап ететін» (М.Монтессори. Дети другие. Москва, 2004) дағдыларға ие болады. «Егер бала негізінде жоқ ішкі бұйрықтарға сәйкес немесе ішкі сезімталдығына сүйеніп іс-әрекеттер жасау мүмкіншіліктерін ескермейді, ол әр нәрсеге табиғи жолмен үйренуден тыс қалады. Және де бұл мүмкіншілік мәңгілікке жойылып кетеді.» (сонда) Осыған байланысты балаға қажет дамуды ықпалдататын материалмен қамтамасыз етілген арнайы дайындалған орта, және бұл материалдың орналасуы баланың өз еркімен таңдай алуына әбден мүмкіншілік беруге тиіс. Міне сондықтан Монтессори-педагог балаға қажет, өйткені оның іс-әрекеттерінің негізі өзін-өзі үйрететін және өз қимылдары мен іс-әрекеттерін өзі таңдайтын бала болады, және бұл педагогтың «балаға деген ықпалы баланың өзінен шыққан еркін іс-әрекет ретіндегі ықпал болуы қажет» (сонда). Осыған байланысты баламен қарым-қатынастың түбінде оған деген құрмет пен шыдамдылық жатуға тиіс.

Ал енді Монтессори ортасы мен материалдарына кеңірек тоқталып өтейік. Монтессори жүйесі бойынша жұмыс жүргізетін бөлме (бізде – Монтессори технологиясына негізделген Даму орталығы) балалар үшін ыңғайлы жиһазбен қамтылған, және, ең бастысы, Монтессори дидактикалық материалымен қамтамасыз етілген арнайы дайындалған орта болуы керек. Мария Монтессори, «сәбилердің табиғи дамуын ықпалдататын материалды балалардың өсіп-өнуін бақылаудың нәтижесінде іріктеп алды. Ол дәрігер, оған қоса данагөй-философ адам болды, ол баланың биологиялық және интеллектуалдық өсуінің заңдылықтарын бақылау нәтижесінде анықтап, ересектер тарапынан балаға көмек беру мүмкіншіліктерін іздеп бала соңынан үлкен шыдамдықпен келе жатты... Оның әдістемесі балаға өзіне тән жылдамдықпен, өз қабілеттеріне сәйкес дамуына мүмкіншілік береді.»“ (К.Е.Сумнительный. Как помочь ребенку построить себя. Москва, 2001).

Барлық дерлік материалдың бірнеше маңызды ерекшеліктері бар. Ең бастысы, олардың ашық полкаларда орналасуы, сондықтан баланың қажеттіні өз еркімен таңдап алуына мүмкіншілігі бар, бұл оларға іс-әрекеттерін еркін таңдауда құруға мүмкіншілік береді. Еркін жұмыс нәтижесінде балалар өздерінің жеке тұлғалық ерекшеліктерін ашуға, және, баланың ішкі дамуын сыртқа шығарып, зейінді бір нәрселерге тереңінен шұғылдануға мүмкіншілік береді. Тартымды қызықты іс балада ынтаны, еңбекқорлықты, өзін-өзі дамытуға, неғұрлым қиын тапсырмаларды орындауға талаптандырады. Екіншіден, барлық материалдар негізінде қателік бақылаумен қамтылған, оның көмегімен бала өз іс-әрекеттерінің дұрыс-бұрыс екендігін өз бетімен тексеріп отыруға мүмкіншілігі бар. Тағы да маңыздысы, бұл материалдар бір-бір дана болып жинақталған. Бұл балаларға өзара кезектесу жөнінде үәделесуге, немесе бірге жұмыс істеу жөнінде келісуге мүмкіншілік береді.

Стеллаждарда материалдар аймақтарға бөлініп жинақталған:

Күнделікті өмірге қажетті жаттығулары (КӨЖ) 2,5 – 4 жас аралығындағы балалар үшін өте маңызды. Бұл жаттығулардың мақсаты – балаларда ұсақ және ірі қозғалтқыш іскерлігін дамыту ғана емес, оған қоса өзіндік сезімдерін де дамыту. КӨЖ материалдары көмегімен балалар өздеріне күнделікті қызмет етуге, өз заттарын бақылауға үйренеді, мысалы:

• Ыдыстан- ыдысқа су құю, пипетканы қоладана алу;

• Ыдыстан-ыдысқа тұз, қантты құю;

• Моншақтарды жіпке жинау, жіпті теру;

• Пинцеттер мен прищепкалармен қолдана алу;

• Түймелерді, «найзағайларды», жабысқақтарды, бант, басқыштарды тағу,

• Қол жуу;

• Ыдыс, кір жуу, өтектеу

• Жемістер мен көкөністерді жуып тазалау;

• Металлдарды тазалау;

• Аяқ киімді тазарту;

• Кестелеу, ою-өрнек жасау.

Бұл материалдармен балалар ойнамайды, олар шынымен үй жұмысын орындайды, ал олардың қолданылатын заттары ойыншық емес, нақты заттар. «Сәбидің іс-қимылының әлсіздігі мен ыңғайсыздығын заттардың өзі дәлдеп отырады: аударып алған орындық немесе сынып қалған ыдыс. Бұл заттар балаға айтқандай болады: бізді пайлана алуға, өзіңді еркін ұстауға үйрен, қозғалыстарыңды сұлуландыр және жақсы ұйымдастыр, өз денеңнің мырзасы бол. Олар баланы шектемейді, олар бала үшін ерекше тәрбиешілер бола бастайды» (К.Е.Сумнительный Как помочь ребенку построить себя. Москва, 2001). Басқаша айтқанда қатені бақылаушы өз жұмысын атқарады да, бала өз қатесін өзі көреді және оны түзеуге мүмкіншілік алады. КӨЖ материалдарына әртүрлі сызықтар да жатады. 6 жасқа дейін баланың тәні жетіледі, бала денесінің пішіні ересек адамның дене пішінен әлде қайда басқа. Сондықтан балаға өз денесінің іс-қимылдарын басқаруға біраз қиындықтар туғызады. Сызықтар үстіндегі жаттығулар балаға денесін бағындыруға көмек көрсетеді, қозғалыстарын, іс-қимылдарын басқаруға, дене отырысын дұрыс ұстаға, вестибулярлық аппаратын дамытуға,қозғалмалылығын, денесін бос жіберуге, медитация жасауға, өзіндік жинақталуға үйретеді. Дене ұстауын дамыту үшін, балалар сызық үстінде жүру барысында әртүрлі заттарды ұстап жүреді, мысалы: жіптегі дөңгелектер, қасықтап су тасиды, би іс-қимылдарын, немесе емдік жаттығуларын жасайды.

Сезімдік даму аймағында сәби айналадағы ортаны тану үшін өз сезімдік қабілеттерін қолана алады. Осы аймақта орналасқан материалдар арқасында бала өзінің көру, есту, дәм тану, иіс сезу қабілеттерін арттыруға, және әр температураны сезінуді, заттардың мөлшерлік айырмашылығын тану, бұлшықеттік жадысын жаттықтыруға мүмкіншілік алады. Түр мен мөлшерлерді тану, көрушілідік жадыны дамытуды жаттықтыру үшін балалар 4 топ цилиндрлермен, түрлі-түсті цилиндрлермен, көлемді геометриялық денелермен жұмыс істейді. Түстерді ажырату қабілетін дамыту үшін - түрлі-түсті кеспелер қорабшаларымен жұмыс істеу жақсы көмектеседі. Логикалық ойлау қабілеттерін көру сезімі нәтижесінде дамыту үшін - әртүрлі геометриялық денелерді қолданады.

Сезімдік материалдаырмен жұмыстың негізгі мақсаты – бала сезімдерін дамыту және артырумен қосымша мақсаттары да бар: сәбидің бақылау, талдау, қорытындылау, түйінді мәселелерді анықтай алу іріктеу қабілеттерін арттыру. Бұл жайтта жадыда сақтаудың әр түрлері артады, жаңа ұғымдар меңгеріледі және бұрынғыдан жоғары деңгейге көшу үшін дайындық жұмысы жүргізіледі: көрнекілік әрекеттіктен-көрнекілік кейіптікке .”(К.Е.Сумнительный. Как помочь ребенку построить себя. Москва, 2001).

Математикалық аймақта бала орта арқылы математикалық ұғымдарды жүйелеуге мүмкіншілік алады, мұнда ол жаңағы ұғымдарды нақты тәнімен сезінуге мүмкіншілік алады. Монтессори математикасының арқасында балаға математиканы үйрету жеңілге түседі, ол математиканы бір қиын және қызықсыз пән ретінде қабылдамайды. Бұған қоса балалар математикалық белгілер мен сандармен ғана танысып қоймай, ондық жүйемен, арифметикалық әрекеттердің анық түсінігін қабылдайды және сандар санаттарын Монтессори математиканың көмегімен ол алдымен 10-ға дейін санауға үйренеді, бұл сандарды қайталап есептеуге, салыстыруға, тіпті қолымен ұстап көруге де мүмкіншілік береді. Кейін олар 10-дық жүйемен қосу, алу, көбейту мен азайту әрекеттеріне үйреніп реттік санды меңгере алады. Есептерді шығара отырып оладың ойнауға, өзара қарым-қатынас құруға, кішкене бұзақы болуға, тіпті жетекшілік жасауға мүмкіншіліктері туындайды.

Тілдік аймағында дыбыстық ойындар нәтижесінде сәби сөз қорын молайтады, сөйлеудің грамматикалық құрылымын арттырады, фонематикалық дыбыс есту қабілетін дамытады. Монтессори материалдары көмегімен ол қолын дамытады, оның ұсақ және ірі қозғалтқыш әрекеттерін арттырады. Баланың оқу мен жазу үрдісін меңгерулері өте қызықты өтеді. Балалар оқуға жазуды меңгеру арқылы келеді. Алдымен бала әріптерді сөздерге құруға қозғалмалы алфавит арқылы үйренеді, кейін сөздерді қағазға жаза бастайды, өзгеше айтқанда сөздегі әріптерге талдау мен іріктеу (синтез) жасаумен айналысады. Ал бала ешбір қысылмай жаза бастағанда, өз бетімен оқи ала бастағаны да айқындалады, кейін ол қиын сөздерді, қысқа сөйлемдерді, алғашқы кітаптарды оқи бастайды. Осылай бала біртіндеп түсініп оқуға көшеді.

Ғарыштық аймақта балалар өсімдіктану, зоология, анатомия, география, астрономия, тарих, өзге ұлттар мәдениеттері жөнінде алғашқы түсініктерді қабылдай бастайды. Олар әр заттар мен айналадағы орта арасындағы байланыстарды анықтайды және оның тұтастығын қабылдауға үйренеді. Балалар «Әлем картасы», күнтізбе, жануарлар мен өсімдіктерге арналған дидактикалық ойындар, кеппешөптер, егістік тұқымдары, ұлу қабыршықтары, т.б. заттармен айналысады. Жаратылыстану – ғылыми білімді балалар көбінесе шеңбер нәтижесінде алады. Шеңберде балалар тәрбиешілерімен жиналып Әлемнің бүкіл жаңалықтарын ортаға салады. Шеңберде балалар кеңістік туралы білімдері мен сөз қорын артумен қатар әртүрлі әңгімелерді тыңдайды, өз пікірін қорғауға, естігендерін мәлімдеуге, өлеңдер жаттауға үйренеді.

Шеңбер ішінде балалар инабаттылық сабақтарын – тәрбиелі адамның өзін қоғам ішінде ұстау ережелерін - әлеуметтік жаттығуларды қабылдайды. Мектепке дейінгі жастағы балалар мәдени адамның қалыптасу кезеңін бастарынан өткізеді, олар өздерін сыпайы ұстауға, дұрыс сөйлеуге, әр жағдайда өздерін дұрыс ұстауға үйренгілері келеді. Осы шеңбер негізінде педагог балаларға адамдар арасындағы қарым-қатынас үлгілерін көрсетуге мүмкіншілік алады. Негізінде сыпайылық сабақтары – ол ролдік ойындар жиынтығы болып табылады. Олардың нәтижесінде балалар әртүрлі жайттарды ойнап өту барысында әр жағдайда қажетті сөздерді, іс-қимылдарды (мысалы, амандасу, танысу, ниет білдіру, телефонмен сөйлесу, т.б. реттерін ) жасауды меңгереді

Балалар алып адамдар әлемінде Қалайша бала үшін үлкендердің әлемінде өмір сүруге қиын екендігі жөнінде Монтессориге дейін ешкімнің ойына келген жоқ. Бұл әлемде ол өзін ойламаған жерде Алыптар еліне келіп қалған айтулы Гулливер сияқты сезінеді. Ересектер әлемі ол үшін хаос тұңғиығы ретінде көрінеді. Өйткені бір шамалы қателік үшін үлкендердің күшінде ешбір аяусыз қатал жазалау – ол бір ғана сынып қалған шәшке болса да екен. Мұнда бала қателік жасау мүмкіншілігі жоқ екендігін әбден түсінеді. Монтессори өз еңбектерінде ата-аналарға, барша адамдарға бала үлкендердің қолындағы ойыншық емес екндігін жеткізгісі келді. Балалардың тәрбиелеу барысында ескере отыру қажет өзіндік ынтасы мен ықыластары бар. Монтессори бүгінгі күнге дейін өз маңыздылығын жоймай келе жатқан тұжырымға келді: «Баланы тәрбиелеу үшін ең алдымен оны білу керек, ал білу үшін оны бақылау қажет, бақылау үшін оған еркіндік беріп қою керек». Шынымен де күштеп парта басына отырғызып қойған бала жөнінде не білуге болады? Ал егер бала өзі үшін маңызды және қызықты іспен айналысып жатса, онда оның жеке тұлғасы жан-жақты қырларымен көрінері анық. Баланы бақылау нәтижесінде оның даму заңдылықтарын анықтауға мүмкіншіліктер туындайды. Осылай дидактикалық материалдар көмегімен бақылау жасау нәтижесінде біртіндеп Монтессори технологиясы деп аталған педагогикалық әдістер жүйесі туындады. Қысқаша Мария Монтессори оны «өмірге көмектесу» деп атайды. Бұл әдіс бұрыннан келе жатқан баланың ерте дамуыына қатысты алуан түрлі технологияларға ешбір қатысы жоқ. Өйткені бала дамуын жеделдету немесе оған басқа да бір әсер жасауға мүмкін емес. Әр бала өз жылдамдықпен, өз жолымен дамуға мүмкіншілігі бар. Ендеше Монтессори әдісі педагог алдына баланың осы даму жолын анықтауды және оған қолайлы жағдайларды жасауды мақсаттайды. Сәбидің даму жолында тұратын барлық бөгеттерді дер кезде жойып отыру және ықпалды көмек беріп отыруды көздейді. Монтессори жүйесі жөнінде қысқаша: «Баланың арнайы дайындалған ортасында еркін жұмыс істеуі» деп айтуға болады. Еркіндік пен тәртіптің бірігуі Еркіндікті кейбір адамдар ойға келгенді істеу, немесе ойран салу, анархия деп түсінеді. Бірақ Монтессори алғашқы кітаптарынан бастап еркіндік ұғымы мен әлеуметтік еркіндік екі бөлек түсінік екендігі жөнінде айтады. Адам өзін-өзі қамтамасыз ете алса, жаңалықты сырттан көмексіз меңгере алса, ол өзін еркін ұстай алады. Монтессори тобында алғаш көрген адам балалардың бөлме ішінде еркін қозғалуы, қажетті заттарды өз бетінше алуы, және бұл жағдайда оларға ешкім ұрысып, не сөгіс жатқан жоқ екендігін тамашалайды. Балалар өз бетімен әрбір іспен ерен еңбек жасап жатады, және ешбір ескертусіз алған заттарын орындарына қояды. Бұл таңғанарлық тәртіп пен еркіндіктің бірігуінің көрінісі. Мұндай іс-қимылдар еркіндігі бала белсенділігіне салынатын әлеуметтік тізгіндерді де босатуға мүмкіншілік береді. Одан әрі, арнайы дайындалған орта баланы ықпалды іс-әрекеттер жасауға итермелейді. Мария Монтессори пікірінше еркін іс-қимылдар нәтижесінде бала өзінжеке тұлға ретінде қалыптастыруға мүмкіншілік алады.
Сонымен қоса, Монтессори бойынша еркіндік ол ойға келгенді істеу, шектеусіздік емес, ол баланың жеке тұлғалық ерекшелігін қорғауға, өзіндік, жауапты шешім қабылдауға бағытталған құқық. Сәби өз пікірін айтуға қабілетті тұлға ретінде қабылданады. Әрине, ондай баламен қарым-қатынас құру әлде қайда қиынға түседі. Өйткені ол өзіне және өзі жасап жатқан іс-әрекеттерін құрметпен қарауды талап етеді. Ол ересектер алдында өз пікірін әр кезде қорғауға дайын тұрады, сондықтан оған әр іс-қимылыңды ұқыптылықпен түсіндіріп отыру қажет. Екіншіден, мұндай баламен қарым-қатынас жеңілдейді, өйткені ол өзін ғана құрметтеп қоймай, іс білген әрбір адамға құрметпен қарай біледі. Ол ересектерді ашқан жаңалықтарымен таңғалдырып ғана қоймай, олармен қарым-қатынас құруға дайын тұрады. Бірақ бұл қарым-қатынас күші басымды ересектер қалауынша емес, үәделескен ережелерге сай екі жаққа тең деңгейде жүреді Баршаға қолайлы өмір ережелері Өте жиі мұндай ережелер топ бөлмесіне кіреберіс есікке ілініп қойылады. Бұл ережелер осы топқа келетін барша халықөа арналған: ата-аналарға, қонақтарға, және, ең бастысы, тәрбиешілерге. Монтессори ережелерінде не жазалау, не марапаттау шаралары көзделмеген. Өйткені Мария Монтессори кішкентай бала үшін не біріншісі, не екіншісін қолдану мүмкін емес. Сөзсіз, оны жазалауға болмайды, ал марапаттау күресшілдік, бақталас, қызғаныштық сезім туғызады. Біреу жеңгенде өзгелердің бәрі жеңілулері анық ғой. Монтессори педагогикасында мақтаудың орына қолдау жасап оытру қолданады. Міне нақты осы балада бүгінжасаған іс-әрекеті кеше немесе екі сағат кейінгі кезде орындалған іске қарағанда жақсылау болды. Топтың барша халықтың өмірін қолайлы ететін нақты ережелерді жасау ойы Мария Монтессориге сезімдік кезеңдерді талдау барысында келді Ол әр кезеңде сол кезеңге сай ешбір қиындықсыз нақтыланған нәрселерді меңгеруге дайын болытынын анықтады. Бұл өмір мерзімдері өте қысқа және қас-қағым сәттей өтпелі. Сондықтанда оны тиімді пайдалана алу қажет. Мысалы, тәртіптік кезеңде бала үйренген ортаның өз бетінше өзгеруіне іштей қарсы тұрады және өз айналасында ұйымның дербестік ережелерін тауып алуға тырысады. Бұл орта мен қарым-қатынастар арасында қалыптастырудағы ұмтылыстың негізінде мұғалім мен баланың бірлесіп белгілеген өз ережелері жатады. Олар топ ішінде жасалатын қарым-қатынас барысында пайда болатын нақты проблемалардың кескіндемесі деп те айтуға болады. Мысал үшін топ ішінде баяу сөйлеу қажеттігі жөніндегі ереженің пайда болу себебін келтірейік. Демалыстан оралған бойы мұғалім балаларға бір уақытта барлық балаларға демалысы жөнінде айтып беруді талап етеді. Олар бірінен бірі асып түсуге тырысып айғайлап сөйлейді. Біраздан соң мұғалім балалардан тынышталуды және біреулерінің әңгімесін қайталап беруді өтінеді. Осы кезде ешқайсысы бірін-бірі естімегендігі анықталады. Бұл оларға мұндай жағдайдың нашарлығын көрсетеді. Содан кейін олар өзара келісімге келеді: «Егер мен барлықтарына бірдеңе айтқым келсе, мен қолымды көтеремін», немесе «Егер біз бір-бірімізді естігіміз келсе, кезектесіп сөйлейік». Мұғалім үлкен шыдамдықпен үнемі балалардың естеріне ережелерді салып қайталап және оларды құрметтеу қажет екендігі туралы айтып отырады. Топ өмірін белгілейтін ережелер – ол педагогикалық және әдеби шеберліктің жиынтығы деуге болады. Өйткені ол барша адамдар түсінетін және ынтамен қабылдайтын түрде болуы тиіс. Бірақ ережелер тым көбейіп кетуге тиіс емес, онда оның құндылығы азаяды және оларды балалар жадында сақтай алмайды. Уақыт өте келе ережелер балалардың өміріне сіңісуі соншалықты, ересек балалар жаңадан келгендерге өз бетінше ережелерді үйретуді талап етеді. Монтессори тобында жиі мынаны естуге болады: «Бізде бұлай істеуге болмайды. Қане, мен саған қалай істеу керек екендігін айтып не көрсетіп берейін». Балалар бір-бірінен өте тез үйренеді. Сонымен, Мария Монтессори тиімді шектеулер қоюымен еркін педагогика өкілдерімен ғана емес қатаң тәртіп қолдаушылармен де жолы бөлінеді. Монтессори топтарында балалар айналадағы ортамен танысуда дидактикалық материалдарды үлкен ынтамен қолданады сонымен қатар үлкен белсенділік пен қызығушылықты білдіреді. Монтессори топтарында балалар саны өзге дәстүрлі топтардағыдан сәл кем. Монтессори топтары құрылуының ерекшілігі – бір топқа әр жастағы балалар бірігеді. Мұндағы қойылатын ең басты мақсат – ересек жастағы тәрбиеленушілер жаңадан келген, жастары кіші балаларға өз бетінше тәлімгер, үлгі, даму бағдары болады. Үлкендер үшін де бұл жағдайдың пайдасы мол: оларға мұғалім рөлін орындау өздеріне өте ұнайды. Бұл рөлде ересек балалар білімдерін нығайтуға, бекітуге, кеңейтуге және басқа адамдар үшін жауапкершілік атқаруға мүмкіншілік алады. Іс-әрекет ойын ретінде

«Жұмыс» ұғымы балаларға қатысты алуан түрлі пікірлерді туындатуға мүмкін. Ал Мария Монтессори өзі бала мен ересектер орындайтын іс-қимылдар арасында үлкен айырмашылық бар деп үнемі ежелеп отыратын еді. Сәби іс-әрекет жасау кезінде сыртқы мақсаттарды көздемейді – бұл мақсаттарды оның алдында көбінесе үлкендер қойып отырады. Мысалы, сурет салып жатқан бала мен бір әлемдік шеберлік зат жасаймын деп көздемейді, ол суреттеу барысында қолын жаттықтырады, өз көңілін қағазға түсіреді. Қайсы бір материалмен жұмыс ты аяқтау барысында бала керемет, қайталанбас шеберлік үлгісін жасадым деп қуанбайды, оның қуанышы бүгінгі суреті кешегіге қарағанда жақсы болып шыққанымен байланыс болады. Оның іс-қимылы дербес өзіндік тұлғасын қалыптастырумен байланыс болады және осы тұрғыдан ол ойын деп аталуға реті бар. Екінші жағынан, Монтессоридің әр материалында нақтыланған дидактикалық міндеттері бар, сондықтан ол материалды бала қолына бермек бұрын мұғалім оның міндеттерін балаға анықтап жеткізуі қажет. Мұнда Монтессори адам тек өзі үшін түсінікті материалды тиімді қолдана алады деген тұрғыдан қарайды. Марка Твеннің аты шулы корольдің қайыршы қоспағын оның Корольдік мөрмен жаңғақ жаруы ажыратты. Өйткені оның мұндай ауыр дөңгелек затпен басқа не істеуге боларына миы жетпеді. Дәл солай балалар да олардың айналасындағы заттардың не үшін қажет екендігін біліп түсінуі керек. Ересектер қайсы бір материалдарға балалардың қызығушылығын көруі мезгініде оларға түсіндірулері тиіс не үшін бұл зат қолданады және қалай оны қолдануға болады. Бұл оның міндеттерінің бірі. Басқа маңыздылығы жағынан бұдан кем емес міндеті – осы заттармен өз беттерімен қолдана алуға үйрету. Әр бала үшін айналадағы әлемді біліп-танығысы, зерттегісі келетін аймағы табылады, оны ұлы ресей психологы Л.С. Выгодский жақын даму аймағы деп атайды. Бұл жаңа, таныс емес, әлемге бала ересек адамдар көмегімен кіре алады. Міне осыған байланысты оларға дербес зерттеу, сәбидің психикасын толықтыратын іс-әрекеттерді жасау үшін қысқаша жасалған сабақтар қажет. Монтессори мұнда Кеңес одағы психологтарымен баланы қажетті нұсқауда қалыптастыруға болады деген пікірлерімен келіспеушілік білдіреді. Кімге қажет? Балаға артылған салмаққа оның күші жеткілікті ме? Даму барысын жасанды жолмен тездету қажет пе екен? – Монтессори алаңдататын сауалдар легі. Бірақ ата-аналар шыдамсыз. Әр бала өзінің жеке тұлғалық дамуына сәйкес жылдамдықпен жүреді. Оның мақсатына жетуі өте көп себептерге байланысты, ал мақсатына бала өзі, өз дайындығына сәйкес келедіМонтессори топтарында бала тек білім, білік, дағдыларды ғана меңгеріп қоймай, оған қоса танымдық іс-әрекеттер арқылы өзін тануға мүмкіншілік алады.

Дамытушылық орта

Монтессоридің дамытушылық орта туралы түсінігі қарапайым және жақын. Өйткені ол мынадай тұжырымдарға негізділеді: баланы қоршайтын айналасындағы ересектер әлемі жүйеллі болуға тиіс және дамуы үшін қолайлы да қауіпсіз жағдайлар жасалуға тиіс. Оған қоса баланың өсуімен қатар оны қоршаған айладағы орта өзгеріске ұшырап отыруға тиіс. Ең алғашқы орта сәби үшін, әрине, анасының құрсағы болары анық, одан кейін бұл ортаға оның туған үйі болады. Саналы тәрбие 3 жастан басталады деп есептеген итальян дәрігері. Міне осы кезден саналы оқыту да басталады. Балаға кәсіби ұйымдастырылған дамытушылық орта қажет. Мұнда педагог – ортаны ұйымдастырушы, оның құрамдас бөлігі ретінде болуға тиіс. Дамытушылық ортада барлық заттардың анықталған нақты маңызы бар.Жиһаздар боз түсті, биіктігі бала жастарына сәйкес әр затты алуға ыңғайлыБұл ортада арнайы ашық полкаларда дидактикалық материалдар бірыңғай бір тәртіппен орнастырылады. Барлық дерлік материал арнайы аймақтарға бөлінеді және орналастырылуының огикалық сабақтастығы ескеріледі. Бұл күнделікті өмір жаттығулар, сезімдік, математикалық, тілдер дамыту, жаратылыстану-ғылыми аймақтар деп бөлінеді. Әр аймақтың өз арнауы бар. Мысалы, күнделкті өмір жаттығулары бала еркіндігінің артылуына әкеледі, сезімдік жаттығулар оның интеллектін дамытады.Каждая из этих областей имеет свое предназначение. Бүгін Монтессори материалдарының «сезімдік қалыптарының» маңыздылығын ешкім аз болса да кеміте алмайды. Сезімдік материалдары нақты математикалық және тіл дамыту құралдарымен материалдарымен тығыз байланысты. Матриалдардың көбі зауыттарда жасалған, өйткені олардың эстетикалық түрлерінің жоғары болуы баланың эстетикалық талғамдары жоғары деңгейде дамуына тікелей септігін тигізеді. Баланы ешкім асықтырып қудаламайды. Бірақ математикалық материалдар баланың арифметикалық амалдарды меңгеруін жеңілдетері айқын. Бала алдында математикалық іс-әрекеттерді нақтыланған заттар көмегімен жасауға үйренеді, содан кейін олардың орынына карточкалар қолданылатын болады. Монтессори орталығы кішкентай болса да «тірі бұрышпен» және спорттық алаңшамен қамтылған. «Тірі бұрышта» балалар балықтардың өмірін бақылайды, тоты құстың тіршілігін қамтиды, қорабшаларда өздері еккен көкөністер мен гүлдердің өсуін тамашалайды. Басқаша айтқанда орта баланы қоршаған өмірдің барлық дерлік сәттерін қайталап, оның кішкентай моделін жасауға тырысадыОрта 6 жастан өзгертіледі. Енді мұнда мұғалім қолымен жасалған құралдар басымды болады. Бұл әртүрлі қабырға қағаздары, карточкалық материалдар жүйелері, зертханалық дайындық материалдар және т.б. Зауыттық материалдар көбінесе математикалық немесе тіл дамытуға арналған материалдар болады. Аймақ кеңістіктері үлкейтіледі. Өйткені енді баланың талаптары да өзімен бірге өседі. Олардың білімге деген құштарлықтарын қамтамасыз ету үшін кітапханалар, мұражайлар қоры, Интернет желісі пайдалана бастайды.

Монтессори дидактикалық материалдары

	3 тіректі түрлі – түсті дөңгелектер	Бұл төрт пирамида көлемді және геомериялық пішінді ағаштан жасалған. Материал 22-айлық балаларға арналған. Үлкен емес тік бағытта 3 тірек орналасқан, балалар қызыл, көк және сары ағаштан жасалған дөңгелектерді атайды, түстеріне қарап ажыратады. Үйлесімді бағытқа қарай қимылды біледі және ұсақ бұлшық еттері дамиды. Арнайы үш түсті біледі.
	Тура бұрыш атауы	Балалардың қызығушылығын, үйлесімді қимылын, ұсақ бұлшық еттерін дамытады.
	Ирек бұрыш атуы	Заттарды топтауға, үйлестіруге және ұсақ бұлшық еттерді дамытады.
	Сенсорлық доптар	Сенсорлық доптар ұсақ бұлшық еттерді және сезімдерін күшейтеді.
	Суырмалары бар шкаф	Бұл материал 16 айлық балаларға арналған. Үш суырмалы Ағаш жәшік орнынан суырып және орнына ысырып қояды. Үйлесімділікті сезінуді дамытады.
	Үшбұрыш, төртбұрыш және дөңгелек геометриялық пазлы	10-айлық баладан 2,5 жасқа дейіңгі балаларға арналған. Комплекті ағаштан жасалғаны дұрыс, үстіне геометриялық пішіндер қойылады. Пішіндер: сары бұрыш, қызыл бұрыш, үлкен көк дөңгелек, кішкентай көк дөңгелек. Әрбір пішінде ыңғайлы тұтқа болуы тиіс. Жұмысты үлкен дөңгелектен бастайды, содан соң кішкентай дөңгелек, төртбұрыш және үшбұрыш.
	Геометриялық пазлы: алты пішін және екі жұп, жеке екі тақтайша.	Бұл материал 12 айлықтан 3 жас аралығындағы балалар үшін. Бүл комплекті екі бөлек болып ағаштан жасалады. Арқайсысы 3 геометриялық пішіннен тұрады. Бірінші номерлі тақтайда дөңгелек, төртбұрыш және үшбұрыш. Ал екінші номірлі тақтайда 3 дөңгелек әртүрлі көлемде. Әрбір пішінде ұстауға ыңғайлы тұтқа болуы керек. Жұмысты дөңгелектен, содан соң екінші тақтайға өтеміз. Екінші тақтай ұсақ бұлшық еттерді дамытады, балалар геометриялық пішіндерді тез ұғады: дөңгелек, үшбұрыш, төртбұрыш. Шама бойынша: Үлкен-кіші, үлкен, орташа, кішкентай.
	Кубиктерден жасалған пирамида	4 бөлік пирамида - ағаштан жасалған геометриялық пішіндер. Барлық пирамида М. Монтессори педагогикасы бойынша жасалуы тиіс. Бұл пирамидамен 10 айлық баладан бастап 2 жасқа дейін пайдалануға болады. Пирамиданы ұстап тұратын ортасына бекітілген белдік болуы керек. Балалардың арнайы қимылдарын және ұсақ бұлшық еттерін дамытады.
	Ақылды басбалдақ	Геометриялық пішіндердің арнайы түстері, пішіндері ұсақ бұлшық еттерді дамытады, көру қабілетін, ұқыптылық қимылын, жазуға қол қимылдарын қалыптастырады.
	Қабдырғада тұратын үлкен айналы модуль	Балалар үлкен геометриялық пішіндерді салып үйренеді: үлкен цилиндр, төртбұрыш, үшбұрыш, тік төртбұрыш; әртүрлі бағытта лақтырып салу: жоғары-төмен, төмен-жоғары. Шкафтың есігін ашып-жабу. 12 айлықтан бастап 2,5 жасқа дейін.
	Қабырғада тұратын үлкен жылжымалы 6 ілгіші бар модуль	Әрбір есіктің жеке ілгіші болуы керек. Балалар ашып – жауып ойнайтын немесе ішіне ойыншық салатын бөлімдері бар. 18 айлықтан бастап 3 жасқа дейінгі балалар үшін.
	Қабырғада тұратын дамытушы модуль	Әдептілікті, ұқыптылықты дамытады
	Қабырғада тұратын «Түстерді салыстыру» модулі	6 түсті цилиндр немесе кубик, жұбын табамыз, түсін таңдаймыз. 2 жастағы балалар үшін.
	Қабырғада тұратын жазуға қол жатықтырушы жаттығуларға арналған модуль	Қабырғада тұрған модуль ағаштан жасалған. Жазуға қол жаттықтырушы сызықтар және ысырмалы тұтқа қозғалмалы болуы тиіс: ирек сызық және саусақпен де сызуға болады.
	Рис жармасы немесе құм жайылған үстөл	Ұсақ моториканы даытуға арналған. Балалар саусақтармен, тарақпен әртүрлі иректер салып, іздерді ажыратуға үйренеді, қол жазуға бейімделеді.
	Су немесе қармен жұмыс істеуге арналған шарашықты үстөл	Ағаштан жасалған төртбұрыш қорапша іші пластикпен қапталған, себебі су мен қарға арналған. Қайтарып құю, сабын құтысымен, суда допты ұстау, балық аулау сияқты ойындар ойналады.

Ребенок строит себя сам
Сегодня в мире практикуется огромное количество разнообразных воспитательных систем. Все они ориентированы на то, чтобы вырастить из ребенка гармоничную и развитую личность, но каждая идет к этой цели своей дорогой. Чтобы помочь родителям сориентироваться в многообразии педагогического опыта и понять, какая система больше подойдет именно их ребенку мы начинаем серию публикаций о наиболее популярных сегодня педагогических системах.

Монтессори-педагогика

Монтессори-педагог, подготовленная среда, дидактический материал

Имя итальянского педагога и ученого Марии Монтессори (1870-1952гг.) известно во всем мире, по ее системе работают многие детские сады и школы. Мария Монтессори считала, что ребенок сам является творцом своей личности, что в нем заложены стремление к саморазвитию и энергия к самосовершенствованию. Задача Монтессори-педагога – уважать личность ребенка и дать ему возможность действовать самостоятельно согласно его внутреннему плану развития, то есть подготовить специальную среду и показать способы работы с материалом. Таким образом, занятия по системе Монтессори основаны на индивидуальном подходе к каждому ребенку: ведь ребенок сам выбирает себе упражнение, и педагог именно ему показывает, как работать с данным материалом. Все, чем занимается ребенок, он делает в своем индивидуальном темпе и в свои сроки, соответствующие его способностям. Монтессори-педагог наблюдает за ребенком, видит зоны его ближайшего развития и предлагает ему новый материал. Кроме наблюдений за ребенком, Монтессори-педагогу в работе с детьми помогает знание о “сензитивных периодах” – промежутках времени, когда ребенок легко, без особых усилий обретает новое знание или умение. До 3 лет длится период восприятия порядка, до 5,5 лет – период сенсорного развития, до 6 лет – период развития речи, включающий несколько этапов (развитие устной речи, подготовка к письму, к чтению, чтение с пониманием, знакомство с функцией слов в предложении). С 2,5 до 6 лет ребенок переживает период социального развития. Когда сензитивный период заканчивается, человек приобретает новое умение “c затратами силы воли, усилий и усердия.” (М.Монтессори Дети другие. Москва, 2004) “Если у ребенка нет возможности действовать согласно внутренним директивам того или иного периода внутренней чувствительности, то он упускает возможность овладеть каким-либо умением естественным путем. И эта возможность уходит навсегда.” (там же) Вот почему ребенку так необходима специальная подготовленная среда со стимулирующим развитие материалом, находящемся в свободном доступе. Вот почему ребенку так необходим Монтессори-педагог, центральным пунктом деятельности которого “становится ребенок, который обучает сам себя и свободен в выборе своего занятия и движений”, который “воздействует на ребенка таким образом, чтобы деятельность исходила от самого ребенка.” (там же) Вот почему ребенку необходимо такое отношение, в основе которого лежит уважение к его личности и доброжелательное терпение. Остановимся подробнее на среде и дидактическом материале Монтессори. Группа, в которой проводятся занятия по системе Монтессори, является специально подготовленной средой с удобной для детей мебелью и, самое главное, дидактическим материалом Монтессори. Мария Монтессори, “наблюдая за детьми, отобрала тот материал, который стимулировал естественное развитие малышей. Она, врач и философ, терпеливо шла за ребенком, открывая закономерности его физического и интеллектуального роста, искала возможности помощи в этом росте со стороны взрослого… Ее методика позволяет ребенку развиваться в его собственном темпе, соответствующем его способностям” (К.Е.Сумнительный Как помочь ребенку построить себя. Москва, 2001).

Весь материал обладает некоторыми важными свойствами. Во-первых, он находится на открытых полках и доступен детям, что дает ребенку полную свободу выбора занятия из многих видов деятельности. В свободной работе дети раскрывают свою личность индивидуальные качества, а также могут достичь глубокой концентрации внимания, отражающей внутреннее развитие самосовершенствованию, к выполнению более сложных заданий.

Во-вторых, все материалы содержат в себе контроль ошибки, с помощью которого ребенок может сам проверить правильность своей работы, то есть имеет возможность работать самостоятельно. Также важно то, что материалы представлены в единственном экземпляре. Это помогает детям, одновременно желающим заниматься данным материалом, научиться договариваться друг с другом об очередности работы с материалом или о совместной работе.

Своим расположением на стеллажах материалы разделены на зоны:

Упражнения повседневной жизни (УПЖ) особенно важны для младших детей от 2,5 до 4 лет. Цель этих упражнений – развить не только мелкую и крупную моторику, но и чувство самостоятельности у ребенка. С помощью материалов УПЖ дети учатся обслуживать себя и следить за своими вещами, а именно:

• переливать, пользоваться пипетками

• пересыпать

• нанизывать бусины, шнуровать

• пользоваться пинцетами и прищепками

• справляться с различными видами застежек (пуговицами, молнией, липучкам, кнопками, шнуровкой, бантами)

• мыть руки

• мыть посуду, стирать, гладить

• чистить и резать овощи и фрукты

• полировать металл

• чистить обувь

• вышивать

С этими материалами дети не играют, а по-настоящему выполняют домашние дела, и предметы, которыми они пользуются, не игрушечные, а настоящие. “Недостаточную ловкость движение малыша выдает перевернутый стул или разбитая фаянсовая чашка. Вещи-доносчики напоминают: “Учись обращаться с нами, двигайся организованно и красиво, учись свободно управлять собой, становись господином своего тела.” Они не ограничивают ребенка, а становятся своеобразными воспитателями.” (К.Е.Сумнительный Как помочь ребенку построить себя. Москва, 2001). Срабатывает контроль ошибки, заложенный в материале, ребенку очевиден совершенный промах.

К материалам зоны УПЖ относится и линия. До 6 лет происходит формирование тела, пропорции тела ребенка отличаются от пропорций взрослого; детям сложно управлять своим телом. Упражнения на линии помогают ребенку не только координировать движения своего тела, держать осанку, развить вестибулярный аппарат и гибкость, но и научить его расслаблять свое тело, медитировать, успокаиваться, концентрироваться на себе. Для развития координации тела во время ходьбы по линии дети носят разные предметы – шарики на веревочке, в ложке, колокольчики, воду в блюдце и т.д, выполняют танцевальные движения или лечебные упражнения.

В зоне сенсорного развития малыш может использовать свои чувства при изучении окружающего мира. С помощью материалов, находящихся здесь, он развивает свое зрение, осязание, вкус, обоняние, слух, а также имеет возможность потренироваться в различении температур, ощутить разницу в весе предметов, и, конечно, развить мускульную память. Для тренировки различения форм и размеров, развития зрительной памяти дети работают с 4 блоками цилиндров, цветными цилиндрами, розовой башней, коричневой лестницей, красными штангами, объемными геометрическими телами. Для развития цветового зрения – с коробками с цветными табличками. Для развития логического мышления на основе зрительного восприятия – с конструктивными треугольниками, биноминальным и триноминальным кубами.

Кроме основной цели работы с сенсорным материалом – развивать и утончать чувства ребенка, существует косвенная цель, которая заключается в том, чтобы “развить в малыше способность наблюдать, анализировать и синтезировать, выделять главное и обоснованно классифицировать. При этом развиваются различные виды памяти, усваиваются новые понятия и происходит подготовка к переходу на новый уровень мышления – от наглядно-действенного к наглядно-образному.”(К.Е.Сумнительный Как помочь ребенку построить себя. Москва, 2001).

В математической зоне ребенок может систематизировать математические понятия через среду, где он их “переживает” физически, конкретно. Благодаря замечательному материалу Монтессори обучение математике происходит легко, и математика не воспринимается как сложный или скучный предмет. Вместе с тем дети не только знакомятся с математическими символами и счетом, но и получают ясное понимание сути десятичной системы и арифметических действий, взаимосвязи разрядов чисел.

Сначала ребенок знакомится с количествами и символами до 10 с помощью числовых штанг, которые можно пересчитывать и сравнивать, шершавых цифр, веретен, цифр и чипсов. На золотом материале – наверное, самом известном Монтессори-материале – дети знакомятся с десятичной системой, учатся операциям сложения, вычитания, умножения и деления четырехзначных чисел, осваивают порядковый счет. Дети с удовольствием занимаются с золотым материалом. Решая примеры с четырехзначными числами, они успевают пообщаться, пошалить, вытянуть жребий, кому же на этот раз быть ведущим.

В языковой зоне ребенок пополняет словарный запас, совершенствует грамматический строй речи, развивает фонематический слух, играя в звуковые игры. Работая с металлическими рамками-вкладышами, он продолжает готовить руку к письму (а начал он еще в упражнениях повседневной жизни, когда развивал мелкую моторику и отрабатывал движение руки против часовой стрелки, и в занятиях с сенсорными материалами, когда брал предметы тремя так называемыми пишущими пальцами, которыми мы держим ручку).

Интересен процесс обучения письму и чтению. Дети приходят к чтению через письмо. Сначала ребенок складывает слова с помощью подвижного алфавита – набора букв – или пишет слова на бумаге, то есть заниматься анализом и синтезом звуков в слове. Когда ребенок уже уверенно пишет, оказывается, что он без труда читает простые слова. Далее он читает слова со сложностями, короткие фразы, первые книжки. Так постепенно ребенок приходит к чтению с пониманием прочитанного.

В космической зоне дети получают первые познания в области ботаники, зоологии, анатомии, географии, астрономии, истории и культуре разных народов, то есть устанавливают взаимосвязи между предметами и явлениями окружающего мира и выстраивают его целостную картину. Дети занимаются с вкладышами “Карта мира”, календарем, дидактическими играми о животных и растениях, рассматривают гербарий из листьев деревьев, злаки, коллекцию ракушек, собранную ими самими летом на море, строят Солнечную систему, раскладывая из лент орбиты планет и кружась по ним вокруг “солнца”.

Много естественно-научных знаний дети получают в кругу, когда они вместе с педагогом собираются вместе и обсуждают все на свете. В кругу ребята не только расширяют свой кругозор и словарный запас, но и слушают рассказы и учатся высказывать свое мнение и пересказывать услышанное, учат стихи.

В кругу также проводятся уроки вежливости – социальные упражнения, которые напоминают детям правила поведения в группе, учат их правилам поведения воспитанного человека в обществе. Дети дошкольного возраста переживают период становления культурного человека, они хотят вести себя вежливо, правильно говорить, хотят узнать, как поступить в определенной ситуации, и педагог показывает пример общения и взаимоотношений между людьми. По сути уроки вежливости – спонтанная импровизация типа ролевых игр, когда ребенок проигрывает некоторую ситуацию, воспринимая необходимые слова, жесты, мимику, например, учится здороваться, знакомиться, благодарить, извиняться, предлагать помощь, делать комплимент, угощать или отвечать по телефону

Рождение системы Монтессори

В педагогику итальянский врач Мария Монтессори пришла, познакомившись с трудами французкого врача и педагога Эдуарда Сегена. Он предположил, что дети с особенностями в развитии отличаются от "нормальных" только тем, что лишены естественной инициативности, которая может быть им возвращена с помощью специального стимульного материала. Эту идею, да и сами стимульные материалы, Мария Монтессори и положила в основу работы с детьми, которых в ее время, не дифференцируя диагноз, называли идиотами. Результаты превзошли все ожидания: через два года считающиеся безнадежными дети не только научились читать и писать, но и выиграли школьную олимпиаду в Риме, где участвовали и так называемые "нормальные" дети. Успех воодушевил Монтессори, и она решила серьезно заняться педагогикой. Будучи врачом, она исходила из понятных ей биологических аналогий: пребывая в утробе матери, ребенок находится в безопасности и получает все необходимое для своего развития; в момент же рождения он испытывает серьезный стресс, который может негативно отразиться на его личности. После рождения количество таких негативных воздействий возрастает. Значит, надо обезопасить малыша от них и занять его деятельностью, развивающей его природных способности. Для этого Монтессори предложила создать специальную среду, отличную как от домашней, так и от казенной обстановки традиционного класса. Появившись 100 лет назад, система Монтессори, ориентированная на развитие детей, совершенствовалась и завоевывала мир. Сегодня под эгидой созданной Марией Монтессори Международной ассоциации (AMI) существует сеть курсов, которая готовит педагогов для работы с детьми от 0 до 3, от 3 до 6, и от 6 до 12 лет. Каждый возраст требует подготовки своей особой среды, и помещать ребенка одного возраста в среду для детей другой возрастной категории просто опасно. Педагог же, берущийся за работу с детьми от 0 до 3 лет по системе Монтессори, должен не просто знать об особенностях этого возраста, но и иметь специальную подготовку. Тем не менее сама Мария Монтессори считала, что идеальным местом для ребенка до трех лет является родительский дом.

Дети в стране великанов До Монтессори никто всерьез не задумывался о том, что малышу неудобно жить в мире, где все сделано для взрослых и где он чувствует себя как Гулливер, попавший в страну великанов. Такой взрослый мир кажется ребенку хаосом, где все зависит от воли великана-взрослого, порой несправедливого и даже жестокого, не готового заплатить самую ничтожную цену за исследование ребенком окружающего мира. Так, стакан, разбитый ребенком, может вызвать у взрослого гнев и послужить для ребенка знаком, что он не имеет права на ошибку. Монтессори со страниц своих трудов пыталась донести до всех, что дети - не куклы в руках родителей и педагогов, что у них есть свои интересы и потребности, которые необходимо учитывать в процессе воспитания. Она сделала вывод, который актуален и по сей день: "Чтобы воспитывать ребенка, - надо его знать, чтобы его знать, - надо за ним наблюдать, а чтобы за ним наблюдать, - надо дать ему свободу". И действительно, наблюдать за ребенком, насильно усаженным за парту, бессмысленно - что-либо, кроме быстрой потери интереса ко всему происходящему, вы вряд ли увидите. Но когда ребенок занят важной и интересной для него деятельностью, можно без труда заметить, как проявляется его личность. Наблюдение за многими детьми (но не за детским коллективом) позволяет вывести закономерности в развитии детей. Так постепенно в ходе экспериментов с дидактическим материалом и наблюдений за детьми и сформировалось то, что сегодня принято называть методом Монтессори. Коротко Мария Монтессори назовет его "помощью жизни". В этом смысле ее метод не имеет никакого отношения к многочисленным технологиям раннего развития, потому что развитие имеет свои законы, которые нельзя нарушать, и свой темп, который опасно форсировать. Другое дело, что темп у каждого ребенка свой, и задача педагога состоит в том, чтобы устранить препятствия на пути естественного развития малыша. В современном понимании эта задача не отличается от задачи воспитания, под которым понимают целенаправленное создание условий для развития человека. Система Монтессори предлагает свой целостный и логичный путь воспитания, который коротко можно передать одной емкой фразой: "Свободная работа ребенка в специально подготовленной среде".
Сочетание дисциплины и свободы Свобода достаточно часто понимается как вседозволенность, разгул и анархия - ничем и никем не ограниченная воля. Уже в первой своей книге Монтессори пояснила, что ее понимание свободы не имеет никакого отношения к свободе социальной. Прежде всего ее интересует независимость ребенка от воли взрослого. Человек независим, когда он умеет обслуживать себя сам, когда он может освоить новое с минимальной посторонней помощью. Тех, кто впервые попадает в группы Монтессори, удивляет, что дети в них свободно перемещаются по классу, берут с полок любые предметы, но при этом никто не бегает и не кричит. Дети сосредоточенно работают и без напоминания взрослых ставят взятый материал именно туда, откуда его взяли. Это поразительное сочетание дисциплины и свободы - прямое следствие независимости, которой ребенок в детских садах Монтессори проникается в первые же месяцы после прихода в группу. Такая свобода действий позволяет ослабить социальные узы, ограничивающие активность ребенка. Более того, специально подготовленная среда поощряет деятельность детей, стимулируя их осознанный выбор того или иного действия. По мнению Марии Монтессори, в результате свободной деятельности ребенок сам строит себя как личность.
Вместе с тем, у Монтессори свобода - не вседозволенность, а защита права ребенка на индивидуальность, на принятие самостоятельного, ответственного решения. Малыш воспринимается как личность, имеющая право на собственное мнение. Конечно, с таким ребенком труднее. Он требует уважения к себе и к тому, что он делает. Ему надо доходчиво объяснить каждое свое действие, потому что он готов отстаивать свое мнение в споре со взрослым. Вместе с тем с таким ребенком проще: он уважает не только себя, но и других людей, хорошо знающих свое дело. Он способен не только поражать взрослых открытиями, но и сотрудничать с ними. Только сотрудничество это происходит не так, как хочет сильная сторона - взрослый, а так, как договорились взрослый и ребенок, приняв общие правила взаимодействия.
Правила взаимоудобной жизни Очень часто такие правила вывешиваются при входе в группу. Обычно они воспринимаются как методический прием, легко переносимый в любое дошкольное учреждение. Эти правила - для всех кто приходит в группу: детей, родителей, посетителей, а главное - для воспитателей. Правила в группе Монтессори не предусматривают ни наказаний, ни наград, потому что Мария Монтессори считала (и сегодня ее позиция подтверждена многими детскими психологами), что ни то, ни другое неприемлемо в отношении маленького ребенка. Его нельзя наказывать, но и награда лишь порождает дух соревнования и может пробудить зависть, поскольку, когда один выигрывает, все остальные проигрывают. В педагогике Монтессори принято не хвалить, а поддерживать и одобрять то, что сегодня у конкретного ребенка получилось лучше, чем вчера или два часа назад. Сама идея выработки определенных правил, делающих жизнь в группе удобной для всех, родилась из открытия Марией Монтессори сензитивных периодов. Оказалось, что в эти периоды ребенок без серьезных усилий способен учиться определенным вещам. Эти отрезки в жизни ребенка коротки и уходят безвозвратно. В один из них - период порядка, ребенок крайне негативно реагирует на резкие изменения в привычном окружении и стремится найти индивидуальные правила организации своего окружения. Стремление к упорядочению среды и отношений и лежит в основе вырабатываемых совместно учителем и детьми правил. Они отражают те реальные проблемы, которые возникают при выстраивании взаимоотношений в группе. Вот, например, как естественно рождается в группе правило говорить тихо. После выходных дней учитель предлагает всем детям одновременно рассказать о том, кто как отдыхал. Дети наперебой говорят. Потом учитель просит всех замолчать, и спрашивает кого-нибудь из малышей, может ли он повторить чей-нибудь рассказ. Выясняется, что никто никого не слышал. Так дети сами понимают неудобство такого общения и вместе со взрослым находят удобный вариант взаимодействия. Например: "Если я хочу что-то сказать, я поднимаю руку" - или: "Если мы хотим друг друга услышать, то говорим по одному". И так далее. Учитель все время терпеливо напоминает о правилах и подчеркивает свое уважение к ним и готовность им подчиняться. Каждое правило, регламентирующее жизнь группы, - это маленький шедевр педагогического и литературного мастерства. Ведь оно должно быть выражено в понятной и позитивной форме. Каждое из правил подчеркивает один из аспектов общей жизни, но предписаний не может быть бесконечно много, так как дети просто не в состоянии будут их запомнить. И даже если какое-то положение никак не может органично войти в общую жизнь, - это не повод от него отказаться. Можно поискать другой ракурс, найти другую формулировку для того, чтобы решить возникшую проблему. Со временем правила так органично входят в жизнь группы, что старшие дети обучают им вновь пришедших. Часто в группе Монтессори можно услышать от ребенка: "У нас так делать не принято. Давай я тебе покажу (расскажу), как надо". Дети, как известно, с большей охотой учатся друг у друга. Таким образом, предлагая некоторые рамки, разумные ограничения Мария Монтессори расходится не только со сторонниками свободной педагогики, но и со сторонниками строгой дисциплины. Вместе с тем дети в ее группах в процессе познания мира с видимым удовольствием работают с дидактическим материалом, всегда активны и любознательны. Детей в группах Монтессори ненамного меньше, чем в традиционных. Хотя то, что группы разновозрастные, позволяет на законном основании уменьшать их численность. Но не по этой причине группы формируются из детей разного возраста. Младшие дети получают в лице старших своеобразных наставников, пример для подражания и ориентир для роста. Польза для старших не меньше: - они сами с удовольствием выступают в роли учителей, и в этой роли могут не только укрепить собственные знания, но и почувствовать ответственность за другого человека.
Работа как игра

Термин "работа" в отношении детей вызывает множество споров. Сама же Мария Монтессори постоянно подчеркивала, что в работе взрослого и ребенка есть существенное и глубокое различие. Малыш во время занятий не преследует внешних целей - эти цели, как правило, ставят перед ним взрослые. Например, рисующий ребенок не ставит перед собой цели создать шедевр. Он тренирует свою руку, выражает свои эмоции. Завершая упражнение с каким-либо материалом, ребенок радуется не тому, что он сделал что-то неповторимое, а тому, что у него, например, лучше получилось то, что не получалось или плохо получалось вчера. Его работа как деятельность, направлена на построение собственной личности, то есть на внутренние цели, и в этом смысле она может быть названа игрой.

С другой стороны, у каждого материала Монтессори есть вполне определенная дидактическая задача, и, прежде чем дать ребенку работать с ним, взрослый должен донести эту задачу до малыша, то есть провести короткий урок. Монтессори исходит из того, что правильно и с пользой можно использовать только те предметы, о назначении которых ты знаешь. У Марка Твена нищий двойник короля был разоблачен, когда признался, что колол орехи Королевской печатью. Он не подозревал, для чего нужна эта круглая тяжелая штука. Так же и дети, чтобы понять окружающий их мир, должны понять свойства окружающих их предметов.

Взрослый, видя пробудившийся у ребенка интерес к тем или иным материалам, показывает, как с ними взаимодействовать. Это одна из его задач. Другая, но не менее важная, задача - показать так, чтобы ребенок захотел работать с материалом самостоятельно. У нормального ребенка есть желание исследовать мир, есть поле, которое он хочет исследовать, названное российским психологом Л.С. Выгодским зоной ближайшего развития. Войти в эту новую для себя зону малыш пока не может без помощи взрослого. Вот для этого и нужен короткий урок, толчок к самостоятельному исследованию, к деятельности, которая строит психику малыша.

Здесь Монтессори расходится с некоторыми представителями советской психологии, предположившими, что ребенка можно сформировать так, как это необходимо. Необходимо кому? Есть ли у ребенка внутренние силы, которые позволят ему выдержать ту нагрузку, которую предлагают ему сторонники такого подхода? К чему в долгосрочной перспективе приведут попытки форсировать развитие?

Тем не менее родители нетерпеливы. Они прочитали, что ребенок в Монтессори-группе учится читать к пяти годам. Это действительно случается, но ребенок никому ничего не должен. Мы можем подготовить условия для его развития, мы можем вовремя показать ему необходимый материал, руководствуясь своим знанием природы малыша и проявленным им интересом, но нельзя дать гарантию, что "взрыв письма" или "взрыв чтения" обязательно произойдет в назначенный нами день. Каждый ребенок идет в индивидуальном темпе, и от слишком многих обстоятельств зависит, когда он придет к цели, но придет он к ней сам и тогда, когда будет готов. Чаще всего это получается у него раньше и качественнее, чем у сверстников из обычных групп. В группах Монтессори ребенок учится не столько получать знания, умения и навыки, сколько обретает себя через познавательную деятельность.

Развивающая среда

Идея развивающей среды у Монтессори кажется простой и естественной. В ней должен быть упорядочен окружающий ребенка мир взрослой жизни и созданы безопасные условия для развития. Монтессори предполагала, что со взрослением ребенка и изменением главных задач должно изменяться и его подготовленное окружение. Как уже говорилось первой средой, отвечающей всем потребностям развития еще не рожденного малыша, становится его мать, потом эти функции перекладываются на дом. С трех лет, когда, как считает итальянский врач, может быть начато осознанное обучение, ребенок нуждается в профессионально организованной развивающей среде, где педагог - и организатор среды, и ее неотъемлемая часть. А в среде продумано все и нет мелочей. Мебель - светлых тонов, легкая и подобрана так, чтобы детям всех возрастов было удобно.

В этой среде на специальных полках, открытых для всех детей группы, в определенном порядке расположены дидактические материалы, являющиеся стимулами к развитию. Весь материал расположен в логической последовательности и разделен на области: область упражнений в практической жизни, сенсорная область , область математического материала и область развития речи, иногда говорят и о естественнонаучной области. Каждая из этих областей имеет свое предназначение. Благодаря упражнениям в области практической жизни ребенок становится независимым, сенсорные упражнения позволяют развивать его интеллект. Значимость "сенсорных эталонов", как назвали часть материалов Монтессори, сегодня не оспаривает никто. Сенсорные материалы непосредственно связаны с математическими материалами и пособиями для развития речи. В этой дошкольной среде большинство материалов - заводского производства. Ведь очень важно, чтобы они привлекали ребенка, были эстетичны, точно выполнены и сделаны из природных материалов. Никто не подгоняет развитие детей, но в среде есть материал, который поможет им освоить все арифметические действия и производить их сначала с конкретным, например "золотым", материалом, а затем и с карточками. Обычно в Монтессори-группах есть небольшой живой уголок и уголок отдыха. Хорошо, если на участке удается организовать небольшой огород или цветник, за которым дети ухаживают сами. Словом, среда ограничивается группой и площадкой у детского сада.

С 6 лет среда меняется. Теперь в ней в основном преобладают пособия, сделанные руками учителя. Это различные плакаты, серии карточного материала, заготовки для опытов и так далее. Хотя есть и заводской материал, в основном математический и для изучения языка. Происходит дальнейшее расширение окружения, в котором ребенок может удовлетворить свои образовательные потребности. В него включаются библиотеки, музеи, научные институты, в которых можно найти то, что интересует детей и удовлетворяет их жажду знаний.

Монтессори-среда дома

Развивающую среду для детей до трех лет можно создать и дома. Конечно, ее эффект будет не столь полным по сравнению с профессионально созданной средой, но родителям важно помнить, что в этом возрастном промежутке ребенку важно побольше двигаться, изучать окружающие его вещи, разбирать и собирать простейшие конструкции, - чтобы исследовать соотношение предметов разной величины, получить возможность их анализа и синтеза. Также следует помнить: чтобы не одергивать ребенка различными и бесконечными "нельзя", необходимо создать безопасные условия для его неутомимой исследовательской деятельности. Как-то одна мама пожаловалась, что ее маленький ребенок все время норовит залезть на подоконник. Это действительно опасно. Когда мы стали анализировать ситуацию, то оказалось, что мебель в комнате расставлена так, что ребенок легко залезает на диван, стоящий у окна. Так что первое и главное правило безопасной домашней среды - "Не провоцируйте ребенка, не ставьте свой диван у окна в его мир".

Педагогику Марии Монтессори часто называют средовой. То есть специально подготовленная и созданная взрослыми развивающая среда занимает едва ли на решающую роль в жизни ребенка, буквально с первых дней его появления на свет. С помощью зрения, слуха, тактильных и вкусовых ощущений ребенок впитывает все, что его окружает. Его разум работает как сложная впитывающая система. Это означает, что не только профессиональным педагогам необходимо со вниманием относиться к проектированию специально подготовленной для их воспитанников развивающей среды, но и обычным родителям, в доме которых появились малыши стоит подумать, как организовать пространство их жизни с наибольшей пользой.
Предлагаем Вашему вниманию вариант специально подготовленной развивающей среды, которая была создана реально в четырехкомнатной квартире семьи с тремя детьми 8 месяцев, 2-х и 7 лет. Семилетний мальчик имеет отдельную комнату, развивающее пространство которой здесь не рассматривается, а среда обитания его младшего братика и сестрички спроектирована с учетом их возрастных особенностей и в духе педагогики Марии Монтессори. Интересно пронаблюдать достижения детей в процессе их взросления. Для этого разработан несложный тест детских достижений, который легко могут заполнять мама или папа, ежедневно наблюдая жизнь своего ребенка в подобной развивающей среде. Тест поможет быть внимательными к малышу, р

		Ящик для рисования на песке или манке.				Большой деревянный ящик с прозрачным выдвижным дном. Прозрачное дно позволяет менять фон. Рисуем на песке или манке, используем при этом предметы, оставляющие следы. В комплект входят большая, средняя и маленькая деревянные гребенки. Возраст от 18 месяцев до 6 лет. Развитие мелкой моторики, воображения, подготовка руки к письму.
		Комплект для работы с водой или снегом для детей до 3 лет.				Деревянный столик-подставка со встроенной прямоугольной коробкой-ванной из пластика. Предназначен для упражнений и игр с водой или снегом, таких как: переливание, игры с мельницей, вылавливание шариков из воды, переливание губкой, рыбалка.
		Модуль для прогона шаров открытый настенный.				Для детей от 11 месяцев до 3 лет. Большой настенный модуль с полочками – направляющими, по которым скатывается шарик. Малыш наблюдает за движением шарика, пытается схватить шарик ручкой и позже – сам отправляет в отверстие шарик. Основные цели: научиться следить за движущимся предметом, узнать, что шарик катается (а, например, кубик – нет), развитие координации движений, развитие связей: глаз – рука.
		Настенный модуль с 6 замочками и задвижками.				Каждая дверка имеет свой замочек. Можно открыть дверку и положить игрушку внутрь. Для детей от 18 месяцев до 3 лет
		Настенный модуль с объемными телами и зеркалами.				Ребенок учится вкладывать объемные геометрические фигуры: большой цилиндр, куб, треугольную призму и прямоугольную призму в соответствующие отверстия в различных направления: сверху вниз, сверху вниз с зеркальным контролем и от себя. Можно также открывать и закрывать дверки шкафчиков. Возраст – от 12 месяцев до 2,5 лет.
		Настенный модуль «Сравнение цветов».				Вращаем шестицветные цилиндры или кубы, подбираем пары, сортируем по цвету. Для детей от 2 лет.
		Настенный модуль для упражнений в развитии запястья – движение по прорези.				Настенный деревянный модуль с различными прорезями, по которым ребенок продвигает вмонтированную ручку, имитируя движения при написании письменных или печатных букв: по прямой линии, зигзагом, волнистой линией, а также проводит пальчиком по бороздкам
		Настенный модуль для развития тактильных ощущений.				Развитие осязания, тактильных ощущений
		Лесенка с 3 ступеньками.				Это один из основных материалов в Монтессори-группе от 0 до 3 лет. Такой же символ Монтессори-группы от 0 до 3, как розовая башня – символ Монтессори от 3 до 6. Предназначен для очень маленьких детей от 12 месяцев до полутора лет, которые учатся ходить вверх и вниз по ступенькам, держась за перила.
	Шкафчик с ящичками.				Материал предназначен для детей от 16 месяцев. Деревянная коробочка с тремя ящичками - не выдвижными, а открывающимися особым образом, что позволяет отрабатывать новые движения кисти руки и запястья. Развитие концентрации внимания, координации движений.
	Сенсорные мячики.				Набор сенсорных мячей для развития мелкой моторики и тактильного чувства.
	Геометрические пазлы: треугольник, квадрат и два круга.				Материал предназначен для детей от 10 месяцев до 2,5 лет. Комплект состоит из четырех деревянных рамок с геометрическими фигурами-вкладышами: желтый треугольник, красный квадрат, большой синий круг, маленький синий круг. Каждый вкладыш имеет удобную деревянную ручку. Начинаем работу с большого круга, затем предлагаем круг маленький, квадрат и треугольник. Развитие концентрации внимания, мелкой моторики, усовершенствование координации движений, знакомство с основными геометрическими фигурами и понятиями «круг», «квадрат» и «треугольник», которые вводим через классический трехступенчатый урок.