Н.А.Лугинов «Нуоралдьыма чараҥар» сэһэнигэр үтүө үгэстэр

“Кэбээйи улууһа” МТ, Арыктаах нэһилиэгэ

МКҮөТ «Арыктаах сүрүн үөрэхтээһинин оскуолата»

Н.А.Лугинов «Нуоралдьыма чараҥар» сэһэнигэр

үтүө үгэстэр

Үлэни толордо:

Арыктаах сүрүн үөрэхтээһинин

оскуолатын 7 кылааһын үөрэнээччитэ

Семенова Варвара

Салайааччы: Николаева Н.Д.

2013 с

Иһинээҕитэ:

1. Киириитэ ................................................................................................................................3

   1. Н.А.Лугинов олоҕо, айар үлэтэ.............................................................................................4

2. Сүрүн чаас ...............................................................................................................................5

   1. Үгэс өйдөбүлэ .........................................................................................................................5

2.2. Н.А.Лугинов «Нуоралдьыма чараҥар» сэһэнигэр төрүт үгэстэр ..................................... 6

2.3 Үөрэнээччилэргэ ыйытык «Төрүт үгэстэри төһө билэҕин?»............................................12

1. Түмүк ......................................................................................................................................16

Туһаныллыбыт литература ............................................................................................................17

Сыһыарыылар..................................................................................................................................18

КИИРИИТЭ

Сиэрдээх быһыы – майгы, үтүө үгэс киһи

куттаах – сүрдээх буолуутун төрдүгэр сытар.

/«Саха үгэһин төрүт өйдөбүлэ» кинигэттэн/

Саха киһитэ ханна да сырыттан, тугу да оҥордун, бэйэтин кэтэнэр, буруйу – сэмэни оҥорортон туттунар. Тулалыырын харыстыыр, кырдьаҕаһы ытыктыыр. Бу барыта үгэһи тутуһартан тахсар. Киһи кимтэн кииннээҕин, хантан хааннааҕын хаһан да умнуо суохтаах уонна бэйэтин норуотун, омугун үтүө төрүт үгэстэрин тутуһуохтаах. Суорун Омоллоон маннык суруйбуттаах: “Бэҕэһээҥҥи күн баар буолан, бүгүҥҥү күн үөскээбитэ чахчы. Бүгүҥҥү күн баар буолан, сырсыҥҥы күн үүнүөҕэ. Бу иһин ити үс кэми: ааспыты, билиҥҥини, кэлэри – хайа да киһи хаһан да араарбакка биир ситимнээн өйдүөхтээх”. Киһи уруккутун билбэт буоллаҕына, кини кэскилэ суох. Ол иһин уруккуну умнубакка, кэлэри санаан туран, бэйэбит бодобутун көрүнүөхтээхпит.

Мин чинчийэр үлэбин сахам норуотун төрүт үгэстэрин «Нуоралдьыма чараҥар» айымньыттан буларга, ырытарга анаатым.

Үлэм тиэмэтэ: Н.А.Лугинов «Нуоралдьыма чараҥар» сэһэнигэр үтүө үгэстэр

Үлэм тоҕоостооҕо (актуальноһа): саха киһитэ буоларым быһыытынан, мин бэйэм норуотум үгэстэрин сэргиибин, хаһан да буоллар тутуһа сатыыбын. Аныгы олох тэтимигэр сорох оҕолор, эдэр дьон төрүт үтүө үгэстэрбитин умналлар, онтон сиэттэрэн араас буруйу, куһаҕаны оҥороллор дии саныыбын. Сиэрдээх киһи буола улаатарбытыгар, биһиэхэ төрүт үгэстэрбит тирэх буолаллар. Ол иһин мин бу темаҕа үлэбин билиҥҥи кэмҥэ актуальнай диибин.

Чинчийии барыма (объега): саха норуотун төрүт үгэстэрэ.

Чинчийии предметэ: Н.А.Лугинов «Нуоралдьыма чараҥар» сэһэнигэр баар төрүт үгэстэр.

Үлэм сыала: саха киһитэ иитиллэн тахсарыгар, киһи буолан үүнэригэр тирэх буолар төрүт үгэстэри үөрэтии

Үлэни суруйууга маннык соруктары туруоруннум:

1. Н.А.Лугинов олоҕун, айар үлэтин кытта билсиһии

2. Сэһэни ааҕыы

3. Үлэ матырыйаалын хомуйуу

4. Үлэни суруйуу

Н.А.ЛУГИНОВ ОЛОҔО, АЙАР ҮЛЭТЭ

Саха народнай суруйааччыта Николай Алексеевич Лугинов атырдьах ыйын 14 күнүгэр 1948 сыллаахха Кэбээйи улууһугар төрөөбүтэ.

1972 сыллаахха ЯГУ физика, математика факультетын бүтэрэн, хас да сыл учууталлаабыта. Комсомол уобаластааҕы комитетыгар инструктордаабыта. Горькай аатынан Литературнай институт үрдүкү литературнай куурсун бүтэрбитэ. Нам оройуонугар типография директорынан, Саха Суруйааччыларын Союһун литературнай консультанынан үлэлээбитэ.

Кини П.А.Ойуунускай аатынан литературнай музей директора. Казахстан республикатын «Алаш» литературнай бириэмийэтин лауреата, «Алжир на перекрестках культуры» аан дойдутааҕы литературнай бириэмийэ лауреата.

1974 сыллаахтан бэчээттэнэр.

«Нуоралдьыма чараҥар» сэһэнигэр сэрии кэннинээҕи олох, оҕо саас кэмнэрэ ойууланар.

«Туhулгэ», «Таас тумус», «Урдук арыылар», «Кустук», «Халлаан хараҕата» диэн кэпсээннэр уонна сэһэннэр хомуурунньуктара тахсыбыта.

1997 сыллаахха «Чыҥыс Хаан ыйааҕынан» диэн романын маҥнайгы кинигэтэ тахсыбыта. Бу романы «Современный писатель» диэн Москва кинигэ кыһатыгар нууччалыы тылбаастаан таһаарбыттара.

Мин Николай Лугинов «Суор»,« Таас тумус», «Нуоралдьыма чараҥар», «Кустук» диэн айымньыларын билэбин.

ҮГЭС ӨЙДӨБҮЛЭ

Сиргэ тыыннаах сылдьыы, тыыннаах буолуу бигэ утумун тутуһуу үгэс буолар. Төрүт үгэс үтүмэн элбэх үйэлэри уҥуордаан биһиги эппитигэр – хааммытыгар иҥэн сылдьар. Онон төрүт үгэһи ийэ кут, ийэ өй быһыытынан сыаналыыбыт.

Ийэ өйүн тутан сылдьар киһи төрүт үгэһи көхсүнэн бүтэйдии сэрэйэн суолталыыр уонна онтун харыстыыр.

Саха төрүт үгэһэ диэн тугуй? Саха киһитэ олох олорор, олоҕу оҥостор төрүт үгэһэ айылҕа ис хоһоонун тутуһууттан, айылҕа ис хоһоонун толорсууттан ситимнээх. Ол курдук саха киһитэ орто туруу дойдуга тыынар тыыннааҕы дьиэтитэн өлбөт – сүппэт буолуу, үрүҥ тыыны уһатыы бэрт ыпсаҕай ньыматын булбута.

Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьытыттан:

Үгэс, аат. 1. Дьон туохха эмэ үйэттэн үйэҕэ итэҕэйэн тутуһар санаалара эбэтэр толорор оннук туомнара. 2. Киһи үөрэнэн хаалбыт быһыыта, үөрүйэҕэ.

Үгэс диэн тыл оннугар үксүн традиция диэн нуччалыы тылы тутталлар. Ол иһин аныгы саха ыччата үгэс диэн тыл суолтатын өйдөөбөт.

«НУОРАЛДЬЫМА ЧАРАҤАР» СЭҺЭҤҤЭ ТӨРҮТ ҮГЭСТЭР

ААР ХАТЫҤ

“Аар хатыҥ туоратынан барбыт ииччэх-бааччах лабаалардаах токур-бокур бэйэтэ, икки өттүгэр сэлэлии үүммүт, кырыылаах тыҥырахтаах таарыйбатах үп-үрүҥ субалаах эдэркээн хатыҥнар күөннэригэр киһи хараҕар быраҕыллар суо-хаан көрүҥнээх”.

Сахалар былыр-былыргыттан от-мас иччилээх диэн итэҕэйэллэрэ. Ол иһин айылҕаны харыстыыллара, оту-маһы алдьата сылдьыбаттара. Ордук бэлиэ сирдэри, мастары ытыктыыллара. Холобур: улахан күөлү аатын ааттаабаттара – эбэ дииллэрэ. Ааһан иһэр айанньыттар бэлиэ мастарга бэлэх-туһах уурар үтүө үгэстээхтэр.

Хатыҥ – айылҕа тыынар тыыннаахха анаан айбыт маһа. Кини – ийэ сир биир киэргэлэ, маанылаах кыыһа. Хатыҥ бэйэтигэр ити курдук тыынар тыыннааҕы, өйдүүр өйдөөҕү, саныыр санаалааҕы сыһыарар, үөһэ айыылартан ыйаахтаах мас буолар. Саха өйдүүрүнэн, хатыҥҥа дьахтар, ийэ куттара иҥэр. Ол иһин хатыҥы алдьатар аньыы.

Розалия Иннокентьевна Бравина “Олох. Дьылҕа. Өлүү” кинигэтигэр суруйарынан, улуу хатыҥнарга Аан Алахчын уйаланар эбит. Аан Алахчыҥҥа анаан сахалар саас сайылыкка тахсар саҕана бастыҥ хатыҥҥа салама ыйыыллара. Ити үүнүүлээх дьыл кэллин, уйгу – быйаҥ буоллун диэн оҥоһуллара.

«Нуоралдьыма чараҥар» сэһэҥҥэ аар хатыҥ аттыгар олорон сынньаналлар, күүс-сэниэ ылаллар. Бу хатыҥ Ньургуҥҥа уонна кини эбэтигэр ураты бэлиэ мас. Ол иһин кинилэр бу маһы атын мастартан ордук ытыктыыллар.

ЫТЫК СЭРГЭ

“Арай Нуоралдьыма хабайар-хаба ортотугар, аар хатыҥ иннинэн оһуордаах-бичиктээх сүүнэ улахан ытык сэргэ кур бэйэтэ кубулуйбакка, эбэм этэринии, “туолбат ыра туоһута буолан”, кубарыйа хатан тураахтыыр.”

Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьытыттан:

СЭРГЭ, аат. Урут тиэргэҥҥэ дьиэ иннинэн аты баайар судургу эбэтэр томторҕолоох моойдоох баҕана.

Былыр саха дьиэлэрин илин өртүгэр ааннарын утары, сул дүлүҥү моонньоон, сэргэ диэни туруораллара. Сэргэ анала – аты баайарга. Былыргы сахалар сэргэни олус ытыктыыллара. Туруоралларыгар сэргэ төрдүгэр сылгы угаллара уонна сылгы айыыта Күрүө Дьөһөгөй тойонтон үгүс сылгыны айан биэрэригэр үҥэн – сүктэн туран көрдөһөллөрө.

Кыргыс сэргэтэ. Төбөтүгэр батыйа ойуулаах буолар эбит. Маннык сэргэни былыргылар атын биис уустарын кытта кыргыһа баралларыгар туруораллар эбит.

Ытык – тюрк тылыгар “таҥара биэрбит дьылҕата” диэн. Айыы, иччи иҥмит сирэ ытык сир диэн ааттанар.

Бу сэһэҥҥэ сэргэни сэттэ бииргэ төрөөбүт уолаттар, сэриигэ барыахтарын иннинэ, “манна эргиллэн кэллэхпитинэ дьиэ-уот туттан дьэндэтиэхпит” диэн, тыл этэн, алгыс алҕаан туруорбуттар. Онтон иккитэ эрэ төннүбүт. Бу сэргэни Ньургун эбэтэ “туолбатах ыра туоһута” диэн ааттыыр. Ньургун улаатан таайдара толорботохторун толоруо диэн эрэнэр.

ЫҺЫАХ

“Ыһыах! Иэхэйбиин, бүгүн ыһыах!”

Ыһыах – Улуу Тунах кэмигэр ыытыллар (бу кэмҥэ үрүҥ илгэ дэлэйэр эбит) Айыыларга аналлаах туом. Ыһыах сүрүн ис хоһооно – үрдүкү күүстэртэн, Айыылартан, алгыс ылыы. Ыһыаҕы аан маҥнай Эллэй Боотур ыспыт диэн үһүйээннэргэ, номохторго кэпсэнэр. Ньургун күүтэрин курдук, киһи барыта ыһыаҕы олус күүтэр. Эллэй Боотур саҕалаабыт үтүө үгэһин тутуһан биһиги билигин да сылын ахсын айылҕа ситэн турар кэмигэр – бэс ыйын 21 күнүгэр ыһыах ыһабыт. Бүттүүн бары түһүлгэҕэ мустабыт, үөрэбит-көтөбүт.

“Тула синньигэс хахыйахтарынан чэчир анньыллыбыт түһүлгэ ортотугар, күөх кырыска, балачча элбэх мустубут”

Чэчир анньыы. Ыһыах буолуон биир күн иннинэ түһүлгэлэргэ чэчири – күөх сэбирдэхтээх хахыйахтары анньаллара. Ол хахыйахтар икки ардыларыгар салама тардаллара. Түһүлгэ диэн ыһыах ыһар сир. Биһиги нэһилиэкпитигэр түһүлгэҕэ аймаҕынан мустан, кыра остуол тула олорон, ыһыах көрүн көрөн, сынньанар үгэстээхпит.

“... Мииппээн оҕонньор түһүлгэ иннигэр сөһүргэстии түһэн олорон алгыс ырыатын ыллаан дьиэрэттэ.”

Ыһыах алгыһа. Саамай былыр алгыс алҕаан, араас айыыларга үҥэн-сүктэн ыһыаҕы аһар айыы ойууна (үрүҥ ойуун) баар эбит. Билигин ыһыаҕы алгысчыттар аһаллар. Ыһыах алгыһын суолтата – Айыы халлааннарыгар дабайыы, киһи сыллааҕы олоҕун түстүүр суолталаах. “Саха үгэһин төрүт өйдөбүлэ” кинигэҕэ алгыһы маннык быһаарбыттар: алгыс – үүннэрэр, сайыннарар, иитэр тыл. Алгыс иччилэри итэҕэйииттэн, сүгүрүйүүттэн үөскээбит.

“Ол эрэ кэнниттэн ыһыах саамай кэтэһиилээҕэ, үчүгэйэ дьэ саҕаланна! Маҥнай мас тардыһыыта, тустуу, онтон аһылык кэнниттэн кылыы, ыстаҥа, сүүрүү...”

Саха дьоно тус-туспа өтөхтөрүнэн олорор буоланнар, үксүгэр бары бииргэ ыһыахха эрэ мусталлар эбит. Бу мустан күүстээх дьон күөн көрсүһүүлэрин, быһыйдар күрэхтэһиилэрин көрөн сэргэхсийэллэр эбит. Өбүгэлэрбит оонньуулара билиҥҥээҥҥэ диэри тэриллэллэр уонна улахан сэҥээриини ылыллар. Нуоралдьыма чараҥар сэһэҥҥэ мас тардыһыы, тустуу ойууланаллар.

“Бастакынан ыдьырыйа сылдьар эмис эттээх мүһэни Быыраҕа туттарда.”

Сылгы саха омукка саамай ытык, мааны, Үрдүкү Айыыттан – Дьөһөгөйтөн бэриллибит сыспай сиэллээҕэ, Айыы оҕото. Улахан алгыс уонна ыһыах сылгыта суох кыайан ыытыллыбат.

Сылгы үүтэ кымыс буолан ыһыах алгыһыгар туттуллар, алгыс чороонугар кутуллан сир-дойду иччилэрин маанылыыр-күндүлүүр ас буолар. Сылгы мүһэтин аатырбыт бөҕөскө, быһыйга туттараллар, кыайыылааҕы мүһэнэн чиэстииллэр.

“Хороҕор сотолоох чороонтон ап-аһыы кымыһы кэтэрдэбин.”

Чороон диэн кымыс иһэргэ аналлаах мас иһит. Бу иһиккэ Айыы Суола ойууланар. Билигин араас атыы – эргиэн сиригэр таас чорооннору, кытыйалары көрүөххэ, атыылаһан туттуохха сөп. Бу маннык оҥоһуллубут иһит үйэлээх буолар, ол эрэн дьиҥнээх сиэргэ – туомҥа мас чороону туттар ордук буолуо дии саныыбын, тоҕо диэтэр мас чороону уус киһи тутан – хабан, чочуйан, санаатын ууран оҥорор.

БУЛТ

Хас биирдии эр киһи, уол оҕо “булт” диэн тылтан уҥуоҕа кычыкаланар. Былыр- былыргыттан сахалар бултаан-алтаан айахпытын ииттэбит. Бу биһиги омукпут биир үтүө үгэһэ буолар.

Булт быһаарыыта тылдьыкка маннык бэриллэр: кыылы, көтөрү эбэтэр балыгы айылҕаттан булан өлөрүү; бултааһын.

“Маарыын эбэм укпут тууйаһыттан сүөгэйдээх лэппиэскэни мотуйабын...”

Булка тэринии – туспа үгэс. Үгэс быһыытынан аһы, үтэни дьахтар тэрийиэхтээх, оччоҕо Байанай дьиэ киһитэ соҕотох айаҕар буолбакка, дьонугар бултуурун билэн, булчукка элбэх булду туруоран биэриэхтээх. Байанай диэн Үрүҥ Айыы Тойон уола, ойуур – тыа иччитэ. Булт тэрилин дьахтар тыытыа суохтаах, үрдүнэн атыллаан ааһыа суохтаах. Бу эмиэ хайаан да тутуһуллар үгэс.

«Нуоралдьыма чараҥар» сэһэҥҥэ Ньургун аҕатын кытта кустуу бараллар. Онно тиийэн бултаан баран, тахсан чэйдииллэр уонна кустары кэккэлэччи тиэрэ уураллар, ол аата ханыы көрдөһүннэрэллэр. Маннык үгэһи билигин да элбэх булчут туттар.

“Эбэм оронун аннынааҕы кыракый холбукаттан оҥо быһыы ойуу киэргэллээх мас кыыннаах быһаҕы сулбу тардан ылан мин курбар иилэн биэрдэ”

Булт тэрилэ. Сахалар булт тэрилигэр улахан болҕомто уураллар. Булт тэрилэ олус элбэх. Сэһэҥҥэ икки булт тэрилэ ахтыллар: саа уонна быһах.

Быһаҕы эбэтэ Ньургун куругар кустуу бараары турдаҕына иилэр. Бу кини эһэтин быһаҕа. Булт тэрилин сахалар олус харыстыыллара. Аҕаттан уолга биэрэр үгэстээхтэрэ. Быһаҕы бэлэх биэриэ суохтааххын, арай кимиэхэ эрэ син биир кэһии гынар буоллаххына, биэриэҥ иннинэ тимири эбэтэр тааһы тоҥсуйан баран биэрэҕин. Быһах биилээх, ол иһин быһаҕы угунан уунаҕын, бу үгэһи билигин да тутуһаллар. Кэлин олох сайдан саа да, быһах да элбэх, ол иһин Эдэр ыччат булт тэрилин соччо харыстаабат буоллулар.

Саа. Ньургун маҥнайгы саата. Ньургун саатын Холоорбо диэн ааттаах сааһыт хайҕаабытыттан, ыраахсыт буолсу диэн билгэлээбититтэн олус астынар. Кини саатын хас киэһэ аайы ыраастыыр. Бу эмиэ үгэс. Булчут киһи булт тэрилин ыраастык, куруутун бэлэмник тутуохтаах.

ОТТООҺУН

“Эбэм тоҥуута баранан хаалбыт игиинэн хотуурун “тиирк”, “таарк” гыннаран сытыылаата уонна биир тэҥник сыбырҕаччы охсон барда.”

От үлэтэ – былыргыттан саха дьонун үгэс буолбут бэркэ билэр биир сүрүн дьарыга. Ол олус кылгас сайыннаах, уһун кыһыннаах, бытарҕан тымныылаах хоту сиргэ киһи тулуурун, сатабылын көрдөрөр үлэ эрэ буолбатах.

От үлэтэ барыта ыраас ходуһаҕа, ыраас салгыҥҥа, айылҕа ортотугар барар буолан киһиэхэ олус туһалаах.

От охсуутугар, мунньууга, кэбиһиигэ киһи этэ-сиинэ сайдар. Ньургун эбэтэ кырдьаҕас эмээхсин ороҥҥо сытан хаалбакка, от охсор, мас мастыыр, баҕар ол иһин чэгиэн сылдьара буолуо.

Саха киһитэ сүөһү ииттэр, инньэ гынан былыр – былыргыттан айаҕын ииттэн олорбута. Аныгы дьон сүөһү ииттэр иллэҥнэрэ, бириэмэлэрэ суох. Ол иһин сүөһү ахсаана сылын ахсын аҕыйыыр. Оттуур да дьон сир – сир аайы тарбахха баттанар буолла. Сүөһү иитиитэ уонна оттооһун курдук үгэс буолбут сүрүн дьарыкпыт сүтэн эрэр.

САЙЫЛЫК

“Кэтэсиһэн-кэтэсиһэн син уонча буолан, бөһүөлэк кытыытыгар турар колхоз хотонугар “сэриилэһэ” бардыбыт. Билигин сүөһүлэр бары сайылыкка көһөннөр, хас да салҕааһыннаах уһун хотон сайын иччитэх турар.”

Сахалар кыстык уонна сайылык диэн икки олорор дьиэлээхтэр. Кыстыкка олорон кыһыны туорууллар. Онтон сайынын сайылыкка көһөллөр эбит. Бу көһөллөрүгэр дьиэ сүөһүтүн барытын илдьэ тахсаллар. Бу үгэс саха киһитэ олоҕун айылҕаҕа дьүөрэлээн тэринэрин көрдөрөр.

САХА ТӨРҮТ АҺА-ҮӨЛЭ

“Мин таһырдьаттан ыстанан киирэн, сирэйбин мүччү – хаччы соттоот, остуолга олоро түһэн, бу аҕай буһан тахсыбыт сылаас лэппиэскэни суоракка ымньаан сиибин.”

Киһи доруобай буолуутугар ас, аһылык улахан суолталаах. Ньургун эбэтэ сарсыарда аайы сиэнигэр үүт иһэрдэр, сахалыы төрүт аһынан аһатыр. Төрүт астан ураты киһиэхэ ордук туһалаах туох да суоҕун учуонайдар дакаастыыллар.

Саха мааны аһа – үрүҥ ас. Үрүҥ ас киһи этигэр – хааныгар туохтааҕар да ордук туһалаах. Маны биһиги өбүгэлэрбит билэллэрэ, күннэтэ үрүҥ аһы аһыыллара. Суорат, кымыс, күөрчэх, иэдьэгэй, чохоон, сүөгэй – кэлии астартан бары өттүнэн туһалаах, ордук астар.

Кымыс – биэ үүтүттэн утах. Олус туһалаах, иҥэмтэлээх үрүҥ астартан ордуктара. Кымыһы саха киһитэ олус сөбүлүүр, биэ ыыр кэм кэллэ да, сонно тута кымыс кыынньарар. Кымыһы ыһыахтарга айыыларга айах тутар утах быһыытынан тутталлара.

“Аҕам илимиттэн балтараалыы харыс холобурдаах уонча собону таһааран, иккитин кутааҕа үөлэн кэбистэ.”

Өбүгэлэрбит былыр – былыргыттан Күөх Боллох оҕонньор күндүтүн – балык арааһын бултууллара. Күөллэргэ сылы эргиччи балыктаан сииллэрэ. Туунан, илиминэн, куйуурунан, муҥханан балыктыыллара. Сир – сир аайы соботун амтана тус-туһунан, биһиги күөлбүт собото бүтүн Сахабыт сиригэр биллэр. Олохтоохтор айылҕа бэрсэр көмүс хатырыктааҕын кыһыннары – сайыннары сии олоробут. Төрүт аспытын олус таптыыбыт. Астыыр үгэстэрин тутуһабыт.

БЭЙЭ-БЭЙЭҔЭ СЫҺЫАН

ЫАЛДЬЫТЫ КӨРСҮҮ

“Дьиэҕэ көтөн түспүтүм, хаҥас диэки аһыыр остуолбутугар эбэм уонна икки киһи чэйдии олороллор.”

Ыалдьыты – хоноһону билэриттэн-билбэтиттэн тутулуга суох маанылаан ыытара саха омук олорор дойдутун климатыттан, олоҕуттан үөскээбит үтүө үгэһэ буолар. Саха киһитэ өтөҕүнэн олорорун саҕаттан ыалдьытымсах. Кини “аччыктаабыты аһатар, тоҥмуту ириэрэр” айылгылаах.

Сэһэҥҥэ ыалдьыттары хайаан да чэйдэтэллэр, аһаталлар, хонор дьону холдьоҕон, үүрэн ыыппаттар. Сахалар үгэспитинэн, ыалдьыт кэлиэ диэн онно-манна чугас сылдьаргар ааҥҥын хатыа суохтааххын. Кэлбит киһиттэн сонуну истэр, чэйдии олорон кэпсэтэр эмиэ үтүө үгэс.

ЭБЭЭ, ЭҺЭЭ ОҔОТО

“Мин эбэбинэн киэн туттабын”

Бу сэһэҥҥэ Ньургун саамай чугас киһитэ – эбэтэ. Кини күнү күннээн сиэнин батыһыннара сылдьан үлэҕэ үөрэтэр уонна кинини үтүө киһи буола улааттын диэн иитэр. Саха киһитэ хара сарсыардаттан күн киириэр диэри үлэҕэ – хамнаска сылдьар, ол иһин оҕону эһэлээх эбэтэ иитэллэрэ үгэс буолбут. Сахаларга “Кырдьаҕаһы хааһахха хаалана сылдьан сүбэлэт” диэн өс хоһооно баар. Бу өс хоһооно кырдьаҕас, саастаах киһи олоҕу көрбүтэ, олоххо билбитэ элбэҕин көрдөрөр уонна кини билиитэ көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тарҕанан иһиэхтээх диэн санааны тиэрдэр. Эбэ, эһэ үөрэҕэ эмиэ үтүө үгэс дии саныыбын.

Бу айымньыттан эбэтэ Ньургуну иитэрин көрдөрөр маннык түгэннэри бэлиэтиэхпин баҕарабын:

1. Эр бэрдэ алыс өр утуйан, орон бөҕө буолбат баҕайыта – уол оҕо кыра сааһыттан эрдэ туран үлэлии үөрэниэхтээх, кини кэлин бэйэтин дьиэ кэргэнин иитэр аҕа баһылык буолуохтаах.

2. Тыый, бу оҕобун көр эрэ. Бултаабыт дии! – саха киһитэ олус үөрүнньэҥ, кыраҕа да үөрэр. Булду мыыныа суохтааххын, төһө да буоллун астаан аһыахтааххын уонна эдэр киһи кыраны да булбутун санаатын көтөҕөн алы гыныахтааххын.

3. Кырдьык, тоойуом, чэгиэн мастары моонньооһун былыргыттан сэттээх – сэмэлээх буолааччы... – айылҕаҕа сылдьан туох барыта тыыннааҕын умнуо суохтааххын. Оту – маһы туһаммат аата алдьатар, тоһутар, кэрдэр аньыы. Эдэр дьон ону сороҕор умналлар, айылҕаны харыстаабаттар.

4. Оттоон – мастаан, булт бултаан байбыт суох. Ону алыс барбакка эрэ, сиэр быһыытынан сырыттахха, тоҕо аньыы буолуой? – киһи тугу оҥорорун толкуйданан баран оҥоруохтаах. Ордук хоһу быһаҥҥын, кэрдэҥҥин, өлөрөҥҥүн тулалыыр айылҕаҕа үтүөнү оҥорбоккун. Бэйэҥ туһанаргын эрэ ылыахтааххын. Барыта сиэри таһынан буолуо суохтаах – былыр ойуурга булт эстибэтин диэн утары аһыырга эрэ бултуур үгэстээхтэрэ, оннук гынан үйэлэр тухары айахтарын ииттэн кэллэхтэрэ. Көрбүккүн барытын кырган кэбистэххинэ – кыыллар, көтөрдөр хайдах үөскүөхтэрэй?

ҮӨРЭНЭЭЧЧИЛЭРГЭ ЫЙЫТЫК «ТӨРҮТ ҮГЭСТЭРИ ТӨҺӨ БИЛЭҔИН?»

Николай Алексеевич Лугинов сэһэнин ааҕан, үгэстэргэ холобурдары булан баран, билиҥҥи эдэр дьон уонна оҕолор төрүт үгэстэри төһө билэллэрин уонна тутуһалларын билээри ыйытык ыыттым.

Ыйытыкка бу курдук боппуруостары киллэрдим:

1. Эн ханнык саха төрүт үгэстэрин билэҕин?

2. Төрүт үгэһи тутуһаҕын дуо?

3. Булт үгэстэрин төһө тутуһаҕын?

4. Ыһыахха толоруллар туомнары билэҕин дуо? Ханныгы?

5. От үлэтигэр сылдьаҕын дуо?

6. Үрүҥ аһы аһыыгын дуо? Ордук тугу сөбүлүүгүн?

7. Аҕа саастаах дьонтон (эбэҕиттэн, эһэҕиттэн) ханнык үгэстэри билбиккиний, истибиккиний?

8. Төрүт үгэстэри тутуһуу, билии эйиэхэ наадалаах дии саныыгын дуо?

Ыйытыгы бэйэм кылааһым оҕолоругар толоттордум – 10 оҕо, онтон 4 уол, 6 кыыс.

Ол маннык түмүктээх:

САЛГЫЫТА:

ЫЙЫТЫК ТҮМҮГЭ

Бу түмүктэн көрдөххө, аныгы да оҕолор төрүт үгэс туһунан өйдөбүллээхтэр эбит. Сүрүннээн ыһыах туһунан билиилэрэ киэҥ, булт туһунан уолаттар эрэ буолбакка, кыргыттар эмиэ үчүгэй холобурдары аҕалбыттар.

Төрүт үгэс биһиэхэ өйбүтүгэр – санаабытыгар төрөөбүт тылбыт ийэбит үүтүн кытта иҥэрин курдук иҥиэхтээх.

ТҮМҮК

Уруккуга махтал этэр,

Уруй уунар эрэ кыра,

Үчүгэйи үүннэрэр,

Үйэтитэр, баар ыра...

Ол бэйэттэн тутулуктаах

Сүнньэ кыаллар буолуохтаах.

Р.Баҕатаайыскай

Киһи айымньыны ааҕан, үөрэтэн элбэҕи билэр. Хас биирдии киһи таах аралдьыйаары эрэ буолбакка, саҥаны билээри, уруккуну үөрэтээри ааҕыахтаах, ылбыт билиитин олоҕор туһаныахтаах диэн санаалаахпын. Мин «нуоралдьыма чараҥар» сэһэни ааҕаммын эмиэ элбэҕи биллим. Бу айымньыга ахтыллар үгэстэри буллум. Саха суруйааччыларын айымньыларыгар үтүө үгэстэрбит бэрт элбэхтик ахтыллаллар. Олору үөрэтэн, ааҕан, тутуһуохха, саха буоларбыт биир уратытын умнан кэбиһимиэххэ диэн ыҥырабын.

Ыйытык түмүгүнэн көрдөххө, аныгы да оҕолор төрүт үгэспитин тутуһаллар, саха омук үйэ тухары муспут билиилэрин бэйэлэрин олохторугар туһаналлар эбит. Эһэлэрбит, эбэлэрбит иҥэрэ сылдьар билиилэрин дириҥник ылынан, үөрэтэн, биһиги эмиэ сахалыы сиэрдээх дьон буола улаатыахтаахпыт. Ол иһин төрүт үгэстэрбитин тутуһуохтаахпыт. «Силиһэ суох мас үүммэт» диэн өс хоһоон ис хоһоонун өйдүөхтээхпит.

ТУҺАНЫЛЛЫБЫТ ЛИТЕРАТУРА

1. Афанасьев П.С., Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта; - Дьокуускай: Бичик, 1994 с.

2. Бравина Р.И., Олох. Дьылҕа, Өлүү.; - Дьокуускай: Бичик, 2006 с.

3. Каженкин И.И., Сахаларга түүлү тойоннооһун; - Дьокуускай: Бичик, 2000 с.

4. Кузьмина Е.Ф., Саха төрүт аһа-үөлэ; - Дьокуускай: Бичик, 2006 с.

5. Лугинов Н.А., Нуоралдьыма чараҥар: сэһэн; - Якутскай: Кинигэ изд-вота, 1979 с.

6. Попова М.А., Павлов А.Н. – Дабыл, Саха үгэһин төрүт өйдөбүлэ; - Дьокуускай: Бичик, 2000 с.

7. Саввинов Н.Е., Өбүгэлэрбит олохторо-дьаһахтара; - Дьокуускай, 1992 с.

8. Тэрис, Итэҕэл тылдьыта; - Дьокуускай: Бичик, 2012 с.

9. Федорова Л.А. – Саҕаана, Саха итэҕэлин кылгас өйдөбүллэрэ; - Дьокуускай: Бичик, 2010 с.

10. Чиркова А., Өбүгэ үчүгэй үтүө үгэстэрэ /”Кыраһа” диэн СР президенигэр кандидат В.В.Колмогоров сакааһынан тахсыбыт кинигэттэн/; - Дьокуускай, 2001 с.

СЫҺЫАРЫЫЛАР

ЫҺЫАХХА АЛГЫСЧЫТ СИРИН – УОТУН КЫЫННЬАР КЫМЫҺЫНАН АҺАТАР

МИН ДЬИЭ КЭРГЭНИМ ЫҺЫАХ ТҮҺҮЛГЭТИГЭР

САЛАМА ЫЙЫЫР ҮГЭС

АЙЫЛҔАҔА СЫЛДЬАН СИРИ – УОТУ АҺАТЫЫ

ӨТӨХХӨ ТУРАР СЭРГЭ

ХАТЫҤМЫТЫН ХАРЫСТААММЫТ КҮРҮӨЛЭЭБИППИТ

ЭҺЭМ САЙЫЛЫГАР МАҤНАЙГЫ БУГУЛЛАР

НЬИДЬИЛИ ЭБЭМ ЭМИС СОБОТО