Наклонения глаголов

Ишликни багъышлары.

• Буйрукъ
• Тилек
• Шарт
• Шартлы
• Гереклик
• Хабар

Этилеген кююне къарап багъышлар простой ва къошма бола.

Грамматика маънасына къарап багъышлар эки бёлюкге айрыла :

1) тувра

2) къыя

Тувра багъышны токъташгъан заман ва бет формалары бар. Бу бёлюкге хабар багъыш гире. Къыя багъышлар яшавда юрюлеген ишлени англатмай ёрав англата. Бу бёлюкге къалгъан багъышлар гире.

• Буйрукъ багъышдагъы ишликлер буюрув, ишге чакъырыв, ишге къуршав маъналаны англата : Ал ! Ал чы ! Алайыкълар !

Буйрукъ багъышдагъы ишликлер чы, чи, чу, чю гесекчилер булан къоллангъанда гючлендирив яда йымышакъ маъна да бола.

2. Тилек багъышдагъы ишликлер тилев, ялбарыв маъналаны гёрсете :

турайым, охуйукъ, алайыкъсана ;

гьалиги заман : ала болгъай эди

гетген заман : алгъан болгъай эди

гележек заман : алажакъ болгъай эди

3 . Шарт багъышдагъы ишликлер жумланы аслу хабарлыгъын англатагъан иш гьаракат яшавгъа чыкъмакъ учун герекли болагъан шарт багъыш : гелсе айтарбыз ; Баш болса бёрк табулар

4. Шартлы багъышдагъы ишликлер бир тюрлю шартлар болса яшавгъа чыкъмагъа имканлы ишлени англата :

алар эди

гелер эди

алажакъ эди

гележек эди.

Шартлы багъышны эки формасы бар :

1) –ар къошумчасы булангъы

ишликге эди къошулуп этиле :

алар эди… 2) –жакъ къошумчасы булангъы

ишликге эди къошулуп этиле :

алажакъ эди…

Шарт багъышны ёкълукъ, имканлыкъ, имкансызлыкъ, барлыкъ формалары бар.

• Ёкълукъ : алмас эди
• Имканлыкъ : алып болар эди
• Имкансызлыкъ : алып болмас эди
• Барлыкъ : алар эди

Гереклик багъышдагъы ишликлер ишни яшавгъа гереклигин англата. Бир нече формасы бар :

• Инфинитивден ва герек, тарыкъ деген сёзлени маънасындагъы сёзлерден этиле ;
• Инфинитивге тюше деген кёмекчи сёз тагъылып этиле ;
• -малы, мели къошумчасы булангъы сыпат ишликлеге эди яда бол тагъылып этиле.

Хабар багъышдагъы ишликлер яшавда болагъан ишлени хабар кюйде англата.

Ону айры къошумчалары ёкъ.

Аслу белгиси заман берип бола-

гъанлыкъ.

Башгъа тил гесимлер йимик ишликлени оьзлеге хас болагъан маъна, морфология, синтаксис белгилери бар.

Маъна якъдан ишликлер ишни, гьаракатны ат яда белги гьисапда гёрсетме бола.

Морфология якъдан ишликлер алышынагъан категориялар экиге айрыла :

• Янгыз ишликге хас болагъан категориялар ;
• Ишликге де башгъа тил гесимлеге де ортакъ болагъан категориялар.

• Биринчи бёлюкге гёчюмлюк, къалымлыкъ, залог, багъыш, заман, -ма, -ме къошумча булан этилеген формалар гире.
• Экинчи бёлюкге бет, санав, гелиш, мюлк категориялар гире.

Даражалыкъ категория ишлик англатагъан ишни субъект ва объект булангъы аралыгъын гёрсете.

Даражалыкъ категория булан гёчюмлюк, къалымлыкъ деген англав тыгъыс байлавлу.

Гёчюм ишликлер башгъа предметге бакъдырылгъан, башгъа предметге гёчеген ишлени англата.

Гёчюм ишликлени янында тюшюм гелишде айтылгъан тувра объект къоллана : китапны ал, кагъызны яз...

Къалым ишликлер башгъа предметге гёчмейген ишликни англата.

Кимни ? Нени ? Не ? соравлар салынагъан ишликлер гёчюм бола, салынмайгъанлары къалым.

Синтаксис якъдан алгъанда жумлада кютеген къуллугъуна къарап ишлик формалар бир йимик тюгюл.

Бет ишликлер гьар заман хабарлыкъны орнунда къоллана .

Генг маънада ишликлер жумланы бары да уьюрлерини къуллугъун кюте

• иесини ( ат ишликлер) ;
• белгилевючню ( сыпат ишликлер) ;
• гьалны ( гьал ишликлер) ;
• толумлукъну ( ат, сыпат ишликлер).