« Нютагайм баатар сэрэгшэд»

Буряад Уласай болбосоролой болон эрдэм ухаанай яаман

Буряад Уласай үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей-интернат

«Мүнхэ дурасхаал» гэжэ эрдэм-шэнжэлэлгын хуралдаан

Сэдэб:

« Нютагайм баатар сэрэгшэд»

Шэнжэлэлгын хүдэлмэри дүүргэгшэ:

Гыргешкинов Слава

7- дохи «а» ангиин hурагша

Хγтэлбэрилэгшэ: Осорова Э.Н.,

буряад хэлэнэй багша

Улаан-Үдэ

2020 он

Оролто

Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайн … Тэрэ д𝛾рбэн жэл соо 𝛾ргэлжэhэн дайн манай Эхэ орондо, б𝛾хы арадуудта, нютаг б𝛾риин гэр б𝛾лэнэртэ хэды ехэ хохидол, уй гашуудал асарааб?! Хэды ехэ hандарал тохёолдоо, зоной шуhан адхараа, ами наhан таhараа гээшэб?! Ори ганса х𝛾б𝛾𝛾дээ алдаhан гэр б𝛾лэнэр хэды олон бэ?

Баруун дайндаш нэрээ хухаранг𝛾й

Барас шэнгеэр байлдан гараhан,

З𝛾𝛾н тээшые гэдэргээ сухаринг𝛾й

З𝛾рижэ дайсадые илаhан,

Баатар сэрэгшэ буряад х𝛾б𝛾𝛾д

Барлажа дахяад солыш дууданаб.

Илалтын 𝛾дэрөөр нэрыш т𝛾𝛾рээн,

Ирагуу х𝛾гжэм доро дурсанаб.

Би м𝛾нөө танай анхаралда нютагайнгаа гурбан сэрэгшэ хүбүүд тухай тобшохоноор хөөрэхэеэ hананаб. Галсан Цыренович Морохонов, Малан Эрдынеевич Базарсадуев, Семён Митыпович Дугарон гурбан эрэлхэг зоригтойгоор дайшалжа, нютагаа бусажа, нютагайнгаа саашанхи хүгжэлтэдэ горитойхон хубитаяа оруулhан хүнүүд юм.

Минии бэшэһэн ажалайм эшэ үндэһэн хадаа нютагаймни дайнай 𝛾еын т𝛾𝛾хэ. Ажалайм гол удха – нютагаймни дайнай ветерануудай намтар, дайшалхы зам.

Ажалай зорилго: Эсэгын дайнай 𝛾е тухай материал согсолон тодорхойлхо, ветеранууд тухай материал шэнжэлхэ, hургуулиин музей соо ажаллаха, наhатай зонтой уулзажа, хөөрэлдэхэ.

Ажал бэшэхэдээ, хэрэглэһэн методүүд – шэнжэлгэ, бэдэрэлгэ, хөөрэлдөөн, суглуулһанаа согсолон тусхай ажал болгон бэлдэлгэ.

Гол хуби

Буряад Ороноймнай х𝛾б𝛾𝛾д, басагад Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай байлдаануудта баатар мэргэнээр, эрэлхэг зоригтойгоор Москва болон Ленинградай оршондо, Курска д𝛾хэригтэ, Сталинградые хамгаалгын шанга тулалдаануудта эдэбхитэйгээр хабаадалсаhан. 1418 𝛾дэр, h𝛾ни забhаралгаг𝛾йгөөр 𝛾ргэлжэлhэн шуhата тулалдаанай эгээл х𝛾ндыень манай сэрэгшэд, туйлай ехэ hандарал хохидолые манай арад зон бэе дээрээ даажа абаhан гээшэ.

Дайнай т𝛾р𝛾𝛾шын 𝛾дэрн𝛾𝛾дтэ сэнхир нуурнуудтай, нэлэнхы х𝛾бшэ тайгатай манай Ярууна нютагhаа 2429 эрэш𝛾𝛾л фронтдо мордоо hэн. Тэдэнэй 1183 х𝛾нүүдэйнь тоонто нютагаа бусаха заяаг𝛾й байhанда хара буухаар.

Манай бишыхан Иисэнгэ нютагhаа 195 шамбай х𝛾б𝛾𝛾д Эсэгэ ороноо хамгаалхаяа мордоhон юм. Тэдэнэй 108 х𝛾б𝛾𝛾дынь ами наhаяая хайрланг𝛾й, хархис фашистнуудые хюдаhаар байлдаануудта унаhан юм. Тэдэнэй гэртээ бусажа, эхэ эсэгэеэ, инаг гансаяа, 𝛾ри бэеэ тэбэрихэ золг𝛾й байhаниинь харамтай. Нютагаархид тэдэ эрэлхэг зоригтой сэрэгшэдэйнгээ нэрэ мрамор самбар дээрэ алтан 𝛾зэг𝛾𝛾дээр hиилэжэ м𝛾нхэлhэн х𝛾шөө бодхооһон. Эдэ баатарнууд тухай м𝛾нхэ дурасхаал нютагаймнай х𝛾н б𝛾хэн сэдьхэл з𝛾рхэндөө хэтын хэтэдэ нангинаар хадагалжа байхал!

Үхэлэй олон миллион шарай үдэр бүри хаража ябаhан, ами наhаараа, улаан шуhаараа Эхэ ороноо дайсанhаа хамгаалалсаһан, амиды мэндэ, зариманиинь үе мүсэ дутуутай, дохолон hэхэлэн, хэдэн шархатайнууд, бэе соогоо дайнай үлэгдэл түмэрэй хэлтэрхэйнүүдтэй 87-лэ хүбүүднай бусаа юм. Тэдэнэй олониинь шархануудhаан боложо сагhаа урид аялаа.

Тэдэ хүбүүдэй гурбан тухайнь тодорхойгоор хөөрэхэ һанаатайб.

Малан Эрдынеевич Базарсадуев үгытэй бүлэдэ түрэhэн, бага наhанhаан хүндэ хүшэр ажалда hураhан. Тэрэ ехэ hайн hанаатай, хүхюун зантай, cагаан сэдьхэлтэй хүн ябаhан гэжэ мүнөөшье хэлсэдэг байна. Yри хүүгэдтээ, аша зээнэртээ залуугайнгаа ажабайдал, дайнда ябаhанаа хөөрэжэл байгша hэн гэжэшье хэлсэдэг. Эжынь хүбүүнэйнгээ дайнда мордоходо хүзүүндэнь hахюуhа зүүлгээд, орон дэлхэйнгээ бурхадые hанажа ябаарай, зальбаржа ябаарай, тиигээл hаа дайнhаа мэндэ бусахаш гэhэн байгаа. Малан Эрдынеевич дайнай газарта санитараар ябаһан, санинструкторнуудай ахалагшаар томилогдоhон байгаа. Байлдаанай боложо байхада, дайсанай гал дүлэн соогуур гүйжэ, шархатаhан хүнүүдые оложо гаргадаг, санчасть руу асардаг байгаа. Хэдышье шанга байлдаанай болоошье hаа өөрынгөө ами наhа хайрлангүй, эрэлхэг зоригтойгоор шархатаһан сэрэгшэдые абарха уялгаяа дүүргэжэл ябадаг байhан. Малан Эрдынеевич дайнай дүрбэн жэл соо хатуу шанга байлдаануудта хабаадалсаа, Курска д𝛾хэригэй байлдаанда Днепр мүрэниие гаталхадаа, үхэр буугай hомондо дайрагдажа, ехэ контузи абаhан юм. Ядаhан, тулиhан зондо туhалхые оролдожо, хүнгэн солбоноор, hэргэг шуранаар, хүхюу зангаа алдангүй ябажа, дайшалжа суг ябаhан нүхэдтөө, командирнуудтаа ехэ хүндэтэй ябаhан юм. 1944 ондо Дивизиин командир полковник Рыбченко батальоной командирта иимэ даабари үгэhэн байгаа: «Дайн дүүрэхэ тээшээ боложо байна. Таанар энэ буряад хүбүүе гамнагты, ямар олон хүнэй ами наhа абарааб, Базарсадуевые дайнай hомон дайраха ёhогүй.» Сэрэгшэдые хүхеэжэ, сэдьхэлдэнь баяр тодоруулжа, зоригжуулжа ябадаг хадань манай буряад хүбүүндэ дивизиин сэрэгшэд дуратай байhан юм.

Тэрэ Агууехэ Илалтаяа Аяар холын Польшодо угтаhан юм. Дайн дүүрэжэ, шуран солбон санинструктор Базарсадуев амиды мэндэ нютагаа бусажа, гурбан hайхан дангина басагадтай болоhон. Нютагаа үргэхэ, үндылгэхэ ажал хэрэгтэ хамсыгаа шуун ороhон юм. Морин эрдэнидэ ехэл дуратай, эмниг моридые hургадаг байhан, совхозойнгоо моришоноор олон удаан жэл соо ажаллаhан.

Дайшалхы замдаа олон тоото орден медальнуудаар шагнагдаhан: Улаан Одоной хоёр орден, Эрэлхэг зоригой түлөө гурбан медаль.

Галсан Цыренович Морохонов 1916 ондо түрэhэн. Эсэгэ ороноо Хамгаалгын Агууехэ дайнай эхилхэдэ, сэрэгэй албанда абтажа, баруун фронт эльгээгдэhэн. Баруун фронтын Алас Дурнын гвардейскэ кавалерийскэ дивизидэ эрэлхэг зоригтойгоор дайшалhан түүхэтэй. Харьков, Полтава хотонуудые фашистнуудhаа с𝛾лөөлэлсэhэн. Шэрүүн хатуу дайнай жэлнүүдтэ халуун шулуу долёоhон лэ хүн гээшэ. Фашистнуудта плендэ абтажа, ехэ зобоhон, тулиhан, концлагерьтэ тамаа гараhан.

Дайнай һүүлээр, мэндэ ябахадаа, hурагшадтай уулзалга 𝛾нгэргэжэ, ехэ hонин ушарнуудые хөөрэдэг байгаа. Жэшээ болгон хэлэбэл, нэгэтэ плендэ абтаад, түмэр проволокын саана хаагдаад, үлэн хооhон байхадаа, хулганаа барижа, амидыгаар залгигша hэм гэжэ аймшагтай hүрөөтэй ушар тухай хөөрэдэг hэн. Тэрэ аза талаантай, гэртээ бусаха заяатай хүн байгаал хадаа 1945 ондо амиды мэндэ бусаhан бэзэ.

Семён Митыпович Дугарон 1913 ондо Зазада т𝛾рэhэн. 1927 ондо Хориин долоон жэлэй hургуули дүүргэhэн. 1932 ондо Суба Түрхэлдэ эхин hургуулиин багшаар ажаллажа, ажалайнгаа намтар эхилhэн юм. 1933-1934 онуудта Новосибирск хотодо Баруун Сибириин худалдаа - найманай техникум улаан дипломоор дүүргэhэн. Саашань энэл мэргэжэлээрээ hуралсалаа үргэлжэлүүлжэ, 1935-1937 онуудта Москвагай кооперативна торговлиин институт эрхимээр дүүргэжэ, товаровед - экономист гэhэн мэргэжэл абажа гараhан байна. Тэрэнэй удаа 1937 ондо Алтайск хото руу ахамад товароведээр ажаллахаяа ошоо.

Хуулиин наhа гүйсэжэ, сэрэгэй албанда татагдажа, Зүүн Сибирь эльгээгдэhэн байгаа. Эсэгэ ороноо хамгаалгын Агууехэ дайнай эхилхэдэ, дайшалхы замаа Баруун фронтдо сапернуудай отделениин командираар эхилhэн байна. Ленинэй нэрэмжэтэ 72-дохи Гвардейскэ стрелково дивизидэ баатарлигаар тулалдаhан түүхэтэй юм. Фронтдо ябахадаа фотокорреспондентээр томилогдоhон, дайнай эхинhээ Илалта хараhан үзэhэнөө фотоаппарадта буулгажа, алишье хүнэй hонирхол татаха альбомууд болгоhон. Түүхэтэ фото-зурагуудынь м𝛾нөөшье болотор хадагалагдажа, манай музей соо байдаг. Мүн өөрынгөө түрэл дивизи тухай альбом хэжэ, аймагайнгаа Сампиловай нэрэмжэтэ музейдэ бэлэглэhэн юм. Энэ суута 72- дохи стрелково дивизи Сталинградhаа Берлин хүрэтэр дайшалхы зам баатарлигаар дабажа гараад, «Улаан тугта дивизи», тиихэдэ Богдан Хмельницкиин орденто дивизи гэhэн үндэр нэрэ зэргэнүүдтэ, шагналнуудта хүртэhэн байна. Семён Митыпович Агууехэ Илалтаяа аяар холын Берлиндэ угтаhан, суута Бранденбургска бүхөөгэй дэргэдэ табан сэрэгшэдтэй хамта фото-зурагаа буулгуулhан.

Дайнай байлдаануудта эрэлхэг зоригтойгоор хабаадаhанайнгаа түлөө олон медальнуудта хүртэhэн, Польшо гүрэнэй Алтан медаляар шагнагдаhан юм.

Илалтын үдэрые угтаhанайнгаа удаа, нютагаа бусажа, ажалайнгаа намтар саашань үргэлжэлүүлhэн байна. 1959 ондо нютагтамнай совхоз тогтожо, совхозой түрүүлэгшээр томилогдожо, түрэл совхозоо арга шадалаараа дээшэнь үргэжэ, аймаг соогоо түрүү совхозуудай тоодо оруулhан юм. Мүн лэ мэргэжэлээрээ эрхим ажаллаhанайнгаа түлөө «Буряадай АССР-эй наймаанай габьяата ажалшан» гэhэн хүндэтэ нэрэ зэргэдэ хүртэhэн юм.

Түгэсхэл

Би энэ ажал бүтээгөөд байхадаа ехэ баяртайб. Олон hонирхолтой материал шудалааб, нютагаархид, т𝛾рэлхид тухайгаа олон юумэ мэдэхэ болооб. «Дайн» гэжэ энээхэн богонихон үгэ соо хэды гомдол, гашуудал, голхорол багтана гээшэб ехэтэ бодолгото болооб. Дэлхэй дээрэ нэгэшье дариин үнэр гутангүй, хододоо, хэтын хэтэдэ эб найрамдал мандажа байг лэ! Бидэнэй зол жаргалай, амгалан байдалай т𝛾лөө ами наhаяа гамнангүй үгэhэн, дайнай хүшэр хүндэ жэлнүүдые баатарлигаар дабаhан зоной хододоо манай зүрхэ сэдьхэлдэ нангинаар дурсагдажа ябаха.

Хэрэглэһэн номууд:

1. Газетнэ материалнуудые хэрэглэлгэ.

2. Гэр бүлын суглуулбариһаа фото зурагууд, дүрэ зураг.

3. Нютагай зоной хөөрөөнһөө.

Хабсаргалта

Гэр бүлын суглуулбариһаа фото зурагууд, дүрэ зураг