Образ очага в стихотворении Мэлса Самбуева.

Название доклада: М.Самбуевай «Найман мүртэй шүлэгүүд соо оньһон үгэнүүдые хэрэглэлгэ»

Буряад Уласай Захаамин аймагай Санага нютагай мэдээжэ уран шүлэгшэ, сэтгүүлшэ Мэлс Жамьянович Самбуевай уран шүлэгүүдые уншахада, сэдьхэлдэ сэсэг тариһандал болодог. Олон шэнжэлэлгын ажалнуудые хараадаа абан үзэхэдэ, Мэлс Самбуевай зохёолоор шиидхэгдээгүй асуудалнууд гаража ерэнэ. Тиимэһээ бидэ иимэ уг зорилго урдаа табиһан байнабди: Мэлс Самбуевай «Ара Хангай» гэһэн номһоо «Найман мүртэй шүлэгүүд» соо хэрэглэгдэһэн һургаал зааһан аман зохёол шэнжэлэн үзэхэ. Урдаа табиһан зорилгоо туйлахын түлөө иимэ шиидхэхэ асуудалнууд гарана:

- Мэлс Самбуевай уг гарбал шэнжэлхэ;

- поэдэй намтар гүнзэгыгөөр шудалха;

-«Найман мүртэй шүлэгүүд» соо хэрэглэгдэһэн оньһон үгэнүүдые суглуулан бүридхэхэ.

Эдэ асуудалнуудые шиидхэхэдээ, иимэ онол аргануудые хэрэглээб: уншалгын, бүридхэһэн,шэнжэлһэн, онсодхоһон.

1981 ондо Буряадай номой хэблэлдэ Мэлс Самбуевай «Ара Хангай» гэжэ номынь гаража, уншагшадай нюдэ баярлуулһан лэ байгаа ёһотой. Манай һургуулиин буряад хэлэнэй кабинет онсо илгаатай. Кабинедэй үүдэнһээ эхилээд лэ М.Самбуевай дүрэ, тэрэнэй бэшэһэн шүлэгэй дүрбэн мүрнүүд һурагша бүхэниие үдэр бүри угтажа абадаг. Минии нюдэндэ М.Самбуевта зорюулагдаһан буланда байһан “Ара Хангай” номынь ехэ дулааханаар үзэгдэбэ. Энээхэн ном соогоо поэт арадай аман үгэһөө эхи абаһан найман мүртэй шүлэгүүд болон инаг дуран, ерээдүй үетэн тухай гүрлөө сонедүүдые бэшэжэ оруулһан байна. Минии һанаанда найман мүртэй шүлэгүүдынь таараа, юундэб гэхэдэ, гүнзэгы һургаал заабари үгэһэн, хурса, баян, нугархай, уян хэлэтэй байна. Суглуулжа бүридхэхэдөө, би шүлэг соо ороһон оньһон үгэнүүдые илгажа, сэдэб сэдэбээр хубаагааб. Тиихэдэмни ажалай аша, хүдэлмэриин хүсэн тухай, эрдэмэй эди, һургуулиин һургаал тухай, эб найрамдал, энхэ байдал тухай, хүнэй һайн болон муу ябадал тухай, хулгай, худал, залхуу хойрог ябадал тухай сэдэбүүдтэ хубаамаар байна

Түхэлөөрнь хубаарилха болоо һаа, сэхэ ба шэлжэһэн удхатайшье оньһон үгэнүүд дайралдана.

Баялигай ехэ – үрэжэл һайтай газарта,

Баатарай эрхим – нугаршагүй хатуу зоригто.

Үбгэн хүниие дүүтэн ёһоор хүндэлэн,

Үншэн хүниие абын ёһоор хайрла.

Хамагай түлөөдэ оролдосо ехээр хүдэлэн,

Хангай дэлхэйдээ эзэн боложо байрла.

Арадаймнай сэсэн үгэ зэргэсүүлһэн маягтай хоёр мэдүүлэлһээ бүридэнэ: нэгэдэхи зүйлэнь хүндэ хабаатай, хоёрдохинь оршон тойрон байдалда болон ан амитадта хабаатай байдаг юм байна. Зэргэсүүлгэнүүд ехэнхидээ юрэнхы бэшэ дээрэһээ, яһала мэргэн удхатай.

Эбтэй шаазгай элеэ барижа эдихэ,

Ээрэһэн дээһэн шулуу отолжо шадаха

Синтаксическа байгуулгаараа оньһон үгэнүүдые хараад үзэхэдэ ехэнхидээ хоёр гэшүүдтэй гү, али нэрлүүлэгшэ хэлэгшын бүлэгүүдтэй.

Нүхэртөө хэһэн туһа наһан соо ябаха,

Нүхэндэ хаяһан шулуун галаб соо хэбтэхэ

Эдэ жэшээнүүдээр тобшолол хэхэдэ, оньһон үгэнүүд гол түлэб хүнэй һайн талые дэмжэжэ, муу талые шүүмжэлжэ сэгнэлтэ үгэнэ. Ехэнхи ушарта эдэнэр мэдүүлэлэй хуби болоод хэрэглэгдэдэг.

Мэлс Самбуевай «Найман мүртэй шүлэгүүд» соо хамта 136 оньһон үгэнүүд хэрэглэгдэһэн байна. Энэнь поэдэй буряад арадайнгаа аман зохёол бэрхээр, һайнаар мэдэдэгые гэршэлнэ. Маанадта, мүнөө үеын залуушуулда, поэт яһала ехэ арадай баялиг үлээгөө гэхэдэ алдуу болохогүй. Энэ зохёолынь уншаад, шэнжэлээд байхадаа, би үшөө бэшэ зохёолнуудтайнь бүри һайнаар танилсаха, үзэхэ дуран сээжэ соом түрэнэ. Мэдээжэ поэдэй түрэһөөр 75 жэлэйнь ойн баярта зорюулжа бэшэһэн шүлэгөөрөө шэнжэлэлгын ажалаа түгэсхэхэмни.

Дуулим Санагынгаа тала дайдые

Дууһан магтаалта шүлэг соогоо.

Эхэ байгаалиин торгон гоёые

Эдир наһанһаань сэгнэн ябаалта.

Түрэл арадайнгаа аман зохёол

Таатай зохидоор шүлэгтөө бэшээд,

Ургажа ябаһан минии үетэнэй

Ухаан бодолые гүйлгэжэ шадаат.

Баян нугархай буряад хэлэеэ

Бата бүхөөр хадуужа абахымнай

Бэлиг талаантай нютагайм хүбүүн

Баран бидэндэ бэлэг баряат.